Aristoteles

Aristoteles
Aristotelesen bizitza eta pentsamenduari buruzko bideoa. Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotza	Estagira, K.a. 384
Bizilekua	Atenas Atenas
Talde etnikoa	greziarra
Heriotza	Chalcis (en) , K.a. 322 (61/62 urte)
Hobiratze lekua	Estagira
Heriotza modua	berezko heriotza suizidioa: Enteropatia
Familia
Aita	Nicomachus
Ezkontidea(k)	Pythias (en)
Bikotekidea(k)	ikusi Herpilis
Seme-alabak	ikusi Nicomachus (en) Pythias (en)
Haurrideak	ikusi Arimneste (en) Arlinton (en)
Hezkuntza
Heziketa	Atenasko Akademia
Hizkuntzak	antzinako greziera
Irakaslea(k)	Platon
Ikaslea(k)	ikusi Alexandro Handia Teofrasto Aristoxenus (en) Dicaearchus (en) Eudemus of Rhodes (en) Clearchus of Soli (en) Fanias Chamaeleon (en) Neleus of Scepsis (en) Clytus of Miletus (en) Meno (en)
Jarduerak
Jarduerak	filosofoa, biologoa, kosmologoa, logikaria, zoologoa, literatura-kritikaria, matematikaria, ethicist (en) , epistemologoa, filosofo politikoa, polimata, philosopher of language (en) , idazlea, astronomoa, geografoa, irakaslea, tutorea, ontologista eta fisikaria
Lateralitatea	ezkerra
Lan nabarmenak	ikusi Politika Nikomakorentzako etika Aristotelesen metafisika Fisika (Aristoteles) Organon (en) Poetika (Aristoteles) Atenastarren Konstituzioa Eudaimonia Meteorology (en)
Influentziak	Platon, Sokrates, Heraklito, Parmenides, Zenon Eleakoa, Demokrito, Anaximandro, Epikuro, Hipokrates eta Enpedokles
Mugimendua	Eskola peripatetikoa

Aristoteles^[1] —grezieraz Ἀριστοτέλης— (Estagira, Mazedonia, K. a. 384 – Kaltzis, Eubea, K. a. 322) Grezia klasikoko filosofo eta polimata izan zen. Platonek irakatsia, Lizeoaren, filosofiaren eskola peripatetikoaren eta tradizio aristotelikoaren sortzailea izan zen. Bere idazkiek gai asko jorratzen dituzte, besteak beste, fisika, biologia, zoologia, metafisika, logika, etika, estetika, poesia, antzerkia, musika, erretorika, psikologia, hizkuntzalaritza, ekonomia, politika, meteorologia, geologia eta gobernua. Aristotelesek aurretik zeuden filosofien sintesi konplexua eman zuen. Bere irakaskuntzengatik jaso zuen, batez ere, Mendebaldeak bere lexiko intelektuala, problemak eta ikerketa-metodoak. Horren ondorioz, haren filosofiak eragin paregabea izan du Mendebaldeko ia ezagutza mota guztietan, eta gaur egungo eztabaida filosofikoaren xede izaten jarraitzen du.

Gutxi dakigu bere bizitzaz. Aristoteles Stagira hirian jaio zen, Greziako iparraldean. Aita, Nikomako, Aristoteles haurra zenean hil zen, eta tutore batek hazi zuen. Hamazazpi edo hemezortzi urterekin Atenasko Platonen Akademiarekin bat egin zuen eta bertan egon zen hogeita hamazazpi urte bete arte (K.a. 347). ^[2] Platon hil eta gutxira, Aristoteles Atenastik atera zen, eta, Filipo II.a Mazedoaniakoak eskatuta, Alexandro Handiaren tutore izan zen K.a. 343. ^[3]. Lyceum-ean liburutegi bat ezarri zuen, ehunka papirozko liburu ekoizten laguntzeko. Aristotelesek argitaratzeko tratatu eta elkarrizketa dotore asko idatzi zituen arren, bere jatorrizko ekoizpenaren herenak baino ez du iraun, eta horietako bakar bat ere ez da argitaratu. ^[4]

Aristotelesen iritziek goitik behera aldatu zuten Erdi Aroko filosofia. Zientzia fisikoaren eragina Antzinate Berantiarretik eta Erdi Aro Goiztiarretik Errenazimentura arte zabaldu zen, eta ez ziren sistematikoki ordezkatu Ilustrazioa eta mekanika klasikoa bezalako teoriak garatu arte. Bere biologian aurkitutako Aristotelesen behaketa zoologiko batzuk, hala nola olagarroaren hektokotilo-besoan (ugaltzekoa), ez ziren sinesgarriak izan XIX. mendera arte. Erdi Aroan ere eragina izan zuen filosofia judu-islamikoetan (800-1400), baita teologia kristauan ere, bereziki Eliza Goiztiarraren neoplatonismoan eta Eliza Katolikoaren tradizio eskolastikoan. Erdi Aroko eruditu musulmanen artean "Lehen Irakaslea" deitzen zitzaion eta Erdi Aroko kristauen artean, Tomas Akinokoak, adibidez, "Filosofoa" deitzen zioten; Dante poetak, berriz, "dakitenen maisua". Bere lanek logika ezagunaren lehen azterketa formala dute, eta Erdi Aroko jakintsuek aztertu zituzten, hala nola Peter Abelardek eta John Buridanek.

Aristotelesek logikan zuen eraginak ondo jarraitu zuen XIX. mendera arte. Gainera, haren etikak, beti eragin handia izan arren, interes berritua irabazi zuen bertutearen etikaren jaiotza modernoarekin.

Aristotelesi "logikaren aita", "biologiaren aita", "zientzia politikoaren aita", "zoologiaren aita", "enbriologiaren aita", "lege naturalaren aita", "metodo zientifikoaren aita", "erretorikaren aita", "psikologiaren aita", "errealismoaren aita", "kritikaren aita", "indibidualismoaren aita", "teleologiaren aita" eta "meteorologiaren aita" izengoitiak eman zaizkio.

Mazedoniako Estagira hirian jaio zen, K. a. 384 urtean, eta hortik datorkio Estagirita ezizena. Asklepiade familiakoa zen, hau da, Asklepioren ondorengoena, eta horrek eragin zion biologia eta medikuntzarako zaletasuna. Nikomako bere aita Mazedoniako Amintas erregearen sendagilea zen. Horrek Mazedoniako gortera lotuko zuen Aristoteles bere bizitzan zehar. 17 urte zituela Atenasera joan zen eta bertako Akademian Platonen ikasle izan zen 20 urtez. Akademian izan zen azken urteotan, erretorika irakasle gisa ere jardun zuen. Bertan Estagirita eta Irakurle ezizena ipini zioten, jatorriagatik lehena eta beti liburuak aztertzen aritzen zelako bigarrena. Platon hil zenean, ez zuten Akademiako buru izendatu, Akademian nagusitzen ari zen pentsaera matematikoarekin zituen ezadostasunak zirela eta. Horrela, Espeusipo izan zen Platonen ondorengoa akademian. Asia Txikiko Aso hirira joan zen bertako erregea zen Hermias bere lagunaren gonbiteaz eta han izan zen hiru urtez. Bertan, erregearen alaba (edo biloba, agian) zen Pitiasekin ezkondu eta alaba bat izan zuen berarekin, Pitias izenekoa baita ere. Hermias hil ondoren, Mazedonia bere jaioterriko erregea zen Filipo II.a Mazedoniakoaren 13 urteko Alexandro semearen (gerora Alexandro Handia izango zena) irakasle izendatu (K. a. 343) eta horretan jardun zuen bost urtez. Ondoren, Lesbosera joan zen Teofrasto bere adiskidearekin (K. a. 337 – K. a. 335).

Filipo Mazedoniakoa hilik eta Alexandro bere semea bere konkistak prestatzen ari zela, Aristoteles Atenasa itzuli zen. Bertako Akademian, Xenokratesen buruzagitzapean Platonen pentsaera nagusi zela eta, Lizeo izeneko bere eskola sortu zuen Aristotelesek, non jakintza-arlo guztiak lantzen ziren. Bertako ikasleak peripatetiko ezizenez ezagutuak izan ziren, Aristotelesek ibiltzen irakasteko ohitura zela eta (peripatetiko terminoa ibili aditza du jatorri). Bitartean Pitias bere emaztea hil eta Herpilis izeneko emakume batekin ezkondu omen zen eta berarekin seme-alabak izan zituen, Nikomako izeneko seme bat besteak beste, Aristotelesen Etika Nikomakorentzat liburuaren protagonista.

K.a. 323an Alexandro Handia Babilonian hil zenean, Atenaseko Alexandroren aldeko gobernua desegin eta Mazedonia eta mazedoniarren aurkako jarrera piztu zen. Mazedoniarra zen Aristotelesek Eubea uhartera ihes egin, bere hitzetan «Sokratesekin behin egin zuten bezala, filosofiaren aurka berriz ere bekaturik egiteko aukerarik izan ez zezaten» eta bertan hil zen hurrengo urtean.

Logikaren sortzailetzat jotzen da Aristoteles. Bera izan zen esaldi baten baliozkotasuna bere edukiari baino bere egiturari erreparatuz aztertu behar dela ezarri zuen lehena. Horrela, arrazonamendu logiko zuzen bati silogismo deitu zion. Aristotelesen silogismoen ohiko adibide bat hau da:

• «Gizaki guztiak hilkorrak dira.
• Sokrates gizakia da.
• Beraz, Sokrates hilkorra da».

Dedukzioa da, beraz, Aristotelesen logikaren muina, kasu partikularretatik ondorio orokorrak ekartzen dituen indukzioa ere aipatu bazuen ere. Logikari buruz idatzi zituenak Organon, Tresna euskaraz, bataiatu zituzten eskola peripatetikoko bere jarraitzaileek. Organon horren baitan Kategoriak izeneko lana aurkitzen da lehendabizi, non kontzeptuak (izenak, aditzak) adierazten dutenari buruz kategoria ezberdinetan sailkatzen dituen: substantzia, kopurua, kualitatea, erlazioa, lekua, denbora, kokapena, egoera, ekintza eta grina. Kontzeptuak lotutakoan (izen bat aditz batekin batera, esaterako) sortzen diren proposizio kategorikoak soilik dira egiazkoak edo faltsuak, errealitatearekin duten adostasuna duten aztertuz. Proposizioak era zuzenean lotuz eta bateratuz, silogismoak erabiliz alegia, egiazkoak diren proposizio berriak sortzen dira.

Bedigirada
Izate algoritmiko

Ba al dakizu sarean agertzen zaizkizun berri, iragarki, bideo… abarren atzean zer dagoen? Zu zeu zara sarean edo zure aztarna digitalaren gainean eraiki duten profil bat?

Aristotelesek interes handia erakutsi zuen naturako fenomenoekin. Horrela, zoologia, botanika, meteorologia eta astronomiako informazio-biltzaile handia izan zen. Biologia arloan nabarmendu zen, izaki bizidunen sailkapen taxonomikoa asmatu baitzuen. Zoologiari dagokionez animalia odoldunak eta odolgabeak bereizi zituen, eta botanikari dagokionez landare loredunak eta loregabeak. Berezko sorreraren ideia okerra ere garatu zuen, intsektuak ihintz, hezetasun eta izerditik berez sortzen zirela esanez. Astronomian ere ekarpenak egin zituen, zortzi esferadun teoria geozentrikoa planteatuz, indarrean iraun zuena Nicolaus Copernicusen teoria heliozentrikoa iritsi arte.

Bere iritziz, animalia, landare eta naturako fenomenoen behaketa sistematikoaz haraindi, zientziaren oinarrian naturaren izaeraren eta egituraren hausnarketa izan behar zela pentsatu eta horretan jardun zuen. Naturaren zientziari physike deitu zion. Physike horretan naturako izakien ezaugarri nagusia aldaketa edo mugimendua eta euren garapen potentziala zen bere iritziz, izaki artifizialak (mahai bat, esaterako) ez bezala. Mugimendua eta aldaketa eragindakoa da eta beraz, kausa bat behar du abiarazle gisa. Lau kausa mota bereizi zituen Aristotelesek: kausa materiala (brontzetik estatua bat sortzen denean), kausa formala (estatuaren forma edo eitea bera), kausa eraginkorra (artista bera) eta xedezko kasua (zertarako egiten den estatua). Kausa horiekin loturik, Aristotelesek hilemorfismo izeneko teoria garatu zuen, zeinaren arabera gauzak materiaz eta formaz osaturik dauden.

Bedigirada
Homo birtualis

Gizakia natural, sozial, politiko, arrazional… bezala definitua izan da. Gizaki mota berri baten aurrean al gaude? Gizaki birtuala edo "homo birtualis", alegia?

Aristotelesen Metafisika izenpean, Aristotelesek filosofiaz idatziriko lanen bilduma bat da, gai askotarikoak eta askotan batasunik gabeak. Izena Aristotelesen Fisika lanetako gaiez harago izateagatik dela pentsatu da (meta + fisika, euskaraz – fisikaz harago); liburuki hauek Aristotelesen lanen kanon edo ordenazioan Fisika lanen ondorengoak zirelako etor daitekeela ere pentsatu da, ordea^[5]. Aipatu behar da, gainera, metafisika hitza bera ez dela bilduma horretan agertzen eta Aristotelesen jarraitzaileek eta peripatetikoek jarritako izenburua dela. Aristotelesen Metafisika bildumaren aniztasunaren baitan, lau gai bereiz daiteke: gauzen lehenengo kausak eta printzipioak aztertzen dituen lehen filosofia, izatearen azterketa, jakintza eta teologia.

Aristoteles idazkiak Teofrasto bere ikasleak jaso zituen, eskola peripatetikoaren buruzagitzarekin batera. Liburu bilduma Neleoren eskuetan geratu zen ondoren. Honek zulo batean gorde zituen, harik eta K. a. 100 urtearen inuguran liburuzale batek aurkitu zituen arte. Atenasera ekarri ondoren, Erromara eramanak izan ziren K. a. 86an, Atenas Erromaren mendean geratu zenean. Erroman jakintsuen arreta jaso zuten eta horien edizio berri bat plazaratu zen ondoren, egun ezagutzen dena. Zoritxarrez, bere idazki guztietatik bostena bakarrik geratzen da^[6].

• De Caelo
• De Generatione et Corruptione
• Meteorologica
• De Mundo
• De Anima
• Parva Naturalia:
  • De Sensu et Sensibilibus
  • De Memoria et Reminiscentia
  • De Somno et Vigilia
  • De Insomniis
  • Divinatione per Somnum
  • De Longitudine et Brevitate Vitae
  • De Juventute et Senectute
  • De Vita et Morte
  • De Respiratione

• De Spiritu
• Animalien historia
• De Partibus Animalium
• De Motu Animalium
• De Incessu Animalium
• De Generatione Animalium
• Coloribus
• De audibilibus
• Physiognomonica
• De Plantis
• Mirabilibus Auscultationibus
• Mechanica
• Problemata
• De Lineis Insecabilibus
• Ventorum Situs

• De Interpretatione
• Analytica Priora
• Analytica Posteriora
• Topica
• De Sophisticis Elenchis

•  Metafisika

•  Nikomakorentzako etika
• Magna Moralia
• Ethica Eudemia
• De Virtutibus et Vitiis Libellus
• Politica
• Oeconomica

• Ars Rhetorica
• Rhetorica ad Alexandrum
• Poetika

Bere obra, erretorika, hiru liburuz osatuta dago. Lehenak ikuspegi orokorra eskaintzen du, erretorikaren betebeharrak eta beraren definizioa aurkeztuz; bertan ere testuinguruaren gainean zehaztutako eztabaidak eta erretorika motak aurkezten dira. II Liburuak hiru oinarriak tratatzen ditu zehazki hizlari batek fidatu behar izango lituzkeenetan: sinesgarritasunean (ethos-ean), zirraretan eta entzuleen (patetismoaren), eta arrazoiketa patroiengan (logoetan) psikologian oinarritutakoak. III liburuak sartzen ditu estiloaren (aukeraketao lexiko, metafora eta esaldiaren egitura) eta antolaketaren elementuak. Nahiz eta garrantziren bat azkeneko produktuari eman, eskuarki Poetikarako irakurleari eusten dio.

Ethos (plurala: ethea) aurkezleari autoritate edo sinesgarritasunerako deia da. Aurkezleak gai honi buruz hitz egiteko gai dela konbentzituko du aurkezleak. Hau egin daiteke:

• aipatutako esparruan figura nabarmena izatea, esate baterako, unibertsitateko irakasle bat edo negozioaren aurkezlearekin zerikusia duen enpresa baten zuzendaria;
• eremuaren terminologiaren menderatzea frogatzea;
• ezarritako beste autoritate batek aurkeztea edo egiazkotzea.

Pathos (plural: pathea) ikusleen emozioak erakartzen datza. Terminoak sinpatia, patetikoa eta enpatia dira. Metafora, antza, entrega sutsua edo erreklamazio sinple bat izan daiteke materia bat bidegabea dela. Pathos bereziki indartsua izan daiteke ondo erabiltzen bada, baina hitzaldi gehienek ez dira soilik pathosean oinarritzen. Pathos eraginkorrena da egileak edo hiztunek irakurlearen edo entzulearen azpiko balioarekin akordioa erakusten duenean.

Horrez gain, hizlariak patologia eta beldurrak erabil ditzake audientzia bereganatzeko. Pathos-ek ikusleen irudimena eta itxaropenak ere sar daitezke.Hizlariak eszenatoki bat margotuko duen gutiz positiboki eta gero hori baliatu  hau lortzekoa akzioak esan.

Zenbait kasutan, ethosiaren beherakada gerta daiteke patosiak azpimarratuz.

Logoak (plurala: logoi) errekurtso logikoa da edo haren simulazioa. Logika terminoa bertatik eratorri da. Normalean hiztunen erreferentziak edo tesiak onartzen dituzten gertaerak eta irudiak deskribatzeko erabiltzen da. Logosaren inguruko errekurtsoa edukitzea ere hobetzen du ethosak informazioa ematen duelako hiztunek ezagutza eta beraz ikusleei prestatu. Hala ere, datuak nahasgarria izan daitezke eta horrela ikuslegoa nahastu. Logosak engainagarria edo okerra izan daitezke, gai esanguratsua dirudien arren. Zenbait kasutan, datu okerrak, faltsifikatuak edo testuinguru okerrak antzemandako efektu bat gauzatzeko erabil daitezke. Hala nola gertatzen den istripuen zenbakiekin, faltsifikatuta egon beharrik ez bada ere, hildako txikiak (lesioak) izan ditzakete, ikusleen gogoan heriotza antzekoak izan daitezen eta, beraz, heriotza bidesariek eragin dezakete.

Agirre, Javier. (2008). Aristotelesen Metafisikari sarrera ISBN 978-84-95234-36-0..

• Agirre, Javier. (2008). «Aristoteles» Filosofiaren historia ISBN 978-84-9783-403-2..
• Aintziart, Piarres. (2004). «Helendarren filosofia (II): Platon eta Aristoteles» Filosofiako gida ISBN 84-8438-048-3..
• Barnes, Jonathan. (1995). The Cambridge companion to Aristotle. (1st ed. argitaraldia) ISBN 0-521-41133-5. PMC 29753145. (Noiz kontsultatua: 2021-11-26).
• (Ingelesez) Humphreys, Justin. (2009). «Aristotle» Internet Encyclopedia of Philosophy (Noiz kontsultatua: 2021-11-26).
• Russell, Bertrand. (1972). A history of western philosophy. ISBN 0-671-31400-9. PMC 6275079. (Noiz kontsultatua: 2021-11-26).