Арасту

Арасту
Арасту
	юн.-қад. Ἀριστοτέλης
Таърихи таваллуд	384 то м.[…]
Зодгоҳ	Стагир[d], Chalkidian League[d];
Таърихи даргузашт	322 то м.[…]
Маҳалли даргузашт	Chalcis[d], Подшоҳии Мақдуния[d];
Фазои илмӣ	фалсафа ва фалсафаи табиъӣ[d]
Алма-матер	Академияи Афлотун;
Шогирдон	Искандари Мақдунӣ, Сиуфростус, Aristoxenus[d], Dicaearchus[d], Eudemus of Rhodes[d], Clearchus of Soli[d], Phaenias of Eresus[d], Chamaeleon[d], Neleus of Scepsis[d], Clytus of Miletus[d] ва Meno[d]
	Парвандаҳо дар Викианбор

Арасту, Аристотелис (юнонии қадим: Αριστοτέλης; 384 то м.^[2]^[3]^[4]^[…], Стагир^[d], Chalkidian League^[d]^[1] — 322 то м.^[2]^[3]^[5]^[…], Chalcis^[d], Подшоҳии Мақдуния^[d]^[1]) — файласуф ва ҳамадони Юнони Бостон.

Зиндагинома

Аз оилаи олим ва духтур Никомах. Соли 367 барои таҳсил дар Академияи Афлотун ба ш. Афина омада, 20 сол узви он буд, пас аз вафоти Афлотун аз узвияташ баромад. Арасту с. 343 бо пешниҳоди подшоҳ Филипп (Файлақус) ба Македония омада, ба тарбияи писари ӯ — Искандар машғул мешавад. Соли 335 ба Афина баргашта, мактаби худ — Ликейро ташкил мекунад. Дар ҳамин давра системаи фалсафии худро такмил дода, бӯҳрони ҷаҳонбиниро аз сар гузаронд ва аз афлотунчии мӯътақид ба мунаққиди назарияи ғояҳои ӯ расид ва то охири умр эмпиризми ботинию илмиро ташаккулу таҳаввул дод.

Фаъолияти илмӣ

Фаъолияти илмии Арасту доманадор аст. Ӯ дар ташаккули фалсафа ва мантиқ, ахлоқ (этика), таърих ва табиатшиносӣ, адабиёт ва сиёсат ҳиссаи бузург гузоштааст. Хоса дар таърихи минбаъдаи илми фалсафа таъсири осораш дар Ғарб ва Шарқ хеле калон мебошад. Кулли осори то замони мо расидаи Арасту-ро ба қисмати илмҳои назариявӣ, амалӣ ва эҷодӣ ҷудо намудан мумкин аст. Илмҳои назариявӣ — «физика», «метафизика» (мобаъдуттабиа), «фалсафаи уло», илмҳои амалӣ — ахлоқ, иқтисодиёт, сиёсат ва илмҳои эҷодӣ — санъат, риторика ва ғ-ро фаро мегиранд. ӯ нахустин мутафаккирест, ки ба таҳлили таҷрибаи таърихии илму фалсафа пардохта, таърихи инкишофи илму фалсафаи Юнони Қадимро аз Фалес то Афлотун ҷамъбаст намуд ва ба тараққии минбаъдаи илму фалсафа саҳми бузург гузошт. Арасту фалсафаро ба ҳикмати назарӣ ё худ ақлӣ (дониш барои дониш), амалӣ (дониш барои фаъолият) ва назмӣ ё фаъолиятӣ (дониш барои эҷодиёт) тақсим мекунад. Фалсафаи назарӣ ё ақлӣ боз ба физика, математика ва фалсафаи уло ҷудо гардида, ба фалсафаи амалӣ ахлоқу сиёсат, ба фалсафаи назмӣ риторика (илми баён) ва поэтика (санъати шеърӣ) мансубанд. Арасту ҳамаи илмҳои замонашро омӯхта, системаи илмии терминологиро ба роҳ монд, ки ҳоло ҳам дар истифода аст. Арасту-ро ҳаққонӣ асосгузори илми мантиқ меноманд, ӯ қонунҳои асосии мантиқи шаклиро муфассал таҳқиқ кардааст. Мантиқаш бо таълимоти ӯ дар бораи ҳақиқат, ҳастӣ ва назарияи маърифат зич алоқаманд аст. Шаклҳои мантиқиро Арасту ҳамчун шаклҳои ҳастӣ медонист, аввалин шуда категорияҳои ҳастӣ — моҳият, миқдор, сифат, изофа, макон, замон, вазъ, мулк, кунишро ҳаматарафа тадқиқ карда, ҳамзамон ба таҳлили категориҳои ҳаракат, имконият ва воқеъият таваҷҷӯҳи хос намудааст.

Арасту асосгузори илми ҷонваршиносӣ эътироф мешавад. Вай дар асарҳояш зиёда аз 500 гунаи ҷонварро тасвир карда, дар таърихи илм тасниф ва ба гурӯҳҳо ҷудо намудани олами ҳайвонот ба ӯ мутааллиқанд. «Фалсафаи физикӣ» ё илм роҷеъ ба табиат аз рӯи ҳаҷму таҳқиқ дар таълимоти Арасту мавқеи муҳим дорад. Дар он аз таҳқиқи усулҳои муҷарради табиат ва назарияи ҳаракат сар карда, ба тавассути космология, назарияи унсурҳо ва метеорология (илми ҷавв), ҳайвоншиносӣ ба баррасии нафс ва масъалаҳои биологӣ мепардозад.

Таълимот

Ахлоқ ва сиёсат дар таълимоти Арасту маҷмӯи ягонаи таълимоти фалсафӣ роҷеъ ба инсонро ифода карда, фаъолияти амалӣ ва рафторашро фаро мегирад. Ба андешаи ӯ барои бемамониат амалӣ намудани фазилати худ баъзе ҷиҳатҳои зоҳирӣ (саломатӣ, сарват, мавқеи ҷамъиятӣ ва ғ.) заруранд. Ақидаҳои сиёсии Арасту соҳаи ҳуқуқ, ташкилоти иҷтимоию иқтисодиро дар бар мегиранд, ба маънои васеъ шомили ахлоқ низ мебошанд. Назарияи иҷтимоии Арасту ба мустаҳкамии сохти ғуломдорӣ нигаронда шуда, ҳукмронии ғуломдорон ва ҳаёти сахти ғуломонро ҳақиқати ҳол мепиндорад, назарияи давлатиаш ба ҳимояи табақаи миёнаи ҷамъиятӣ равона шудааст. ӯ назарияи давлати идеалии Афлотунро рад карда, дар ихтиёри табақаи ғуломдорони миёнаҳол мондани ҳокимияти давлатиро зарур мешуморад, демократияи ба ифрот расидаро демократияи вайроншуда меҳисобад. Мураттабӣ ва ба таври энсиклопедӣ фарогирии воқеият ба Арасту хос буда, айни замон ба тазоди норавшани ҳалли як қатор масъалаҳои умдаи илм тавъам аст. Дар тӯли таърих образ ва таълимоти фалсафии ӯ таҳаввулоти бисёр дид, ки ба Арасту-и таърихӣ қаробати ночиз доранд. Ин ҳолат дар фалсафаи асрҳои аввали милод ва минбаъда ба хубӣ дида мешавад.

Таълимоти Арасту дар фалсафаи асрҳои миёнаи Шарқи Миёна ва Наздик мақоми хосро дорост ва худи мутафаккир ба номи «муаллими аввал» машҳур аст. Дар ин замина фалсафаи машшоия ба вуҷуд омад, ки намояндагони барҷастаи он Киндӣ, Форобӣ, Ибни Сино, Ибни Рушд ва дигарон нуқтаҳои ин таълимотро инкишоф додаанд. Хизмати мутафаккирони форс-тоҷик ва араб аз он иборат аст, ки маҳз бо кӯшиши беғаразонаи онҳо симои Арасту-и таърихӣ равшан шудааст. Дар асрҳои миёна дар Аврупои Ғарбӣ бо Арасту аз рӯи асарҳои Ибни Сино ва ибни Рушд шинос шудаанд. Вале мутафаккирони Шарқ, алалхусус Ибни Сино ҳикмати Арасту-ро аз нуқтаи назари фалсафӣ омӯхтаанд. Асари Ибни Сино «Мантиқ-ул-ул-машриқийн» ва мукотибаи ӯ бо Берунӣ ба ин шаҳодат медиҳад. Форобӣ ба баъзе асарҳои Арасту, аз ҷумла «Метафизика», «Дар бораи нафс», «Этика», «Категорияҳо», «Топика», «Анолитика» ва дигарҳо шарҳи илмӣ навиштааст. Ҷараёни калом, қабл аз ҳама намояндаи маъруфи он Муҳаммади Ғазолӣ дар асараш «Таҳофут-ул-фалосифа» ақоиди фалсафии Арасту-ро танқид кардааст. Мардуми тоҷик ба мақоми аслии Арасту дар таърихи тамаддуни инсоният арҷ мегузорад.

Таълифот

Таълифоти Арасту аз рӯи мазмун ба 7 гурӯҳ тақсим мешаванд:

рисолаҳои мантиқӣ: «Мақулаҳо», «Дар бораи таъбир», «Аналитикаи якум ва дуюм», «Топика»;
рисолаҳои физикавӣ: «Физика», «Дар бораи пайдоиш ва одам», «Дар бораи осмон», «Дар бораи масъалаҳои метеорологӣ»;
рисолаҳои биологӣ: «Дар бораи нафс», «Таърихи ҷонварон», «Дар бораи ҷузъиёти ҷонварон», «Дар бораи пайдоиши ҷонварон», «Дар бораи ҳаракати ҷонварон»;
рисола андар «фалсафаи уло»: «Метафизика»;
асарҳои ахлоқӣ: «Ахлоқи Никомах», «Ахлоқи эвдем»;
асарҳои сиёси-иҷтимоӣ ва таърихӣ: «Сиёсат», «Полития»;
асарҳо андар ҳунар, назм ва илми баён: «Риторика», «Поэтика».

Эзоҳ

↑ ^1.0 ^1.1 ^1.2 ^1.3 ^1.4 Aristotle
↑ ^2.0 ^2.1 ^2.2 ^2.3 Лосев А. Ф., Лосев А. Ф. Аристотель // Краткая литературная энциклопедия (рус.) — М.: Советская энциклопедия, 1962. — Т. 1.
↑ ^3.0 ^3.1 ^3.2 ^3.3 Berry A. A Short History of Astronomy (ингл.брит) — London: John Murray, 1898.
↑ ^4.0 ^4.1 Любкер Ф. Aristoteles (рус.) // Реальный словарь классических древностей по Любкеру / под ред. Ф. Ф. Зелинский, А. И. Георгиевский, М. С. Куторга, Ф. Гельбке, П. В. Никитин, В. А. Канский, пер. А. Д. Вейсман, Ф. Гельбке, Л. А. Георгиевский, А. И. Давиденков, В. А. Канский, П. В. Никитин, И. А. Смирнов, Э. А. Верт, О. Ю. Клеменчич, Н. В. Рубинский — СПб.: Общество классической филологии и педагогики, 1885. — С. 152—154.
↑ ^5.0 ^5.1 Аристотель (рус.) // Энциклопедический лексикон — СПб.: 1835. — Т. 3. — С. 52—54.
↑ ^6.0 ^6.1 ^6.2 ^6.3 Aristotle
↑ Любкер Ф. Theophrastus (рус.) // Реальный словарь классических древностей по Любкеру / под ред. Ф. Ф. Зелинский, А. И. Георгиевский, М. С. Куторга, Ф. Гельбке, П. В. Никитин, В. А. Канский, пер. А. Д. Вейсман, Ф. Гельбке, Л. А. Георгиевский, А. И. Давиденков, В. А. Канский, П. В. Никитин, И. А. Смирнов, Э. А. Верт, О. Ю. Клеменчич, Н. В. Рубинский — СПб.: Общество классической филологии и педагогики, 1885. — С. 1375.
↑ Надсон Г., Э. Р. Теофраст (рус.) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1901. — Т. XXXIIа. — С. 915—917.
↑ Аристоксен (рус.) // Анрио — Атоксил — 1926. — Т. 3. — С. 326.
↑ Любкер Ф. Eudemus (рус.) // Реальный словарь классических древностей по Любкеру / под ред. Ф. Ф. Зелинский, А. И. Георгиевский, М. С. Куторга, Ф. Гельбке, П. В. Никитин, В. А. Канский, пер. А. Д. Вейсман, Ф. Гельбке, Л. А. Георгиевский, А. И. Давиденков, В. А. Канский, П. В. Никитин, И. А. Смирнов, Э. А. Верт, О. Ю. Клеменчич, Н. В. Рубинский — СПб.: Общество классической филологии и педагогики, 1885. — С. 500.
↑ Э. Р. Эвдем Родосский (рус.) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1904. — Т. XL. — С. 127.
↑ Clytus Milesius 4./3. Jh. v. Chr — 1987.

Адабиёт

Арасту / Ғ. Ашӯров // А — Асос. — Д. : СИЭМТ, 2011. — (Энсиклопедияи Миллии Тоҷик : [тахм. 25 ҷ.] / сармуҳаррир А. Қурбонов ; 2011—2023, ҷ. 1). — ISBN 978-99947-33-45-3.

[_0ccb5d51a0796331-1] 1.0 ^1.1 ^1.2 ^1.3 ^1.4 Aristotle

[_3038e24768c8d716-2] 2.0 ^2.1 ^2.2 ^2.3 Лосев А. Ф., Лосев А. Ф. Аристотель // Краткая литературная энциклопедия (рус.) — М.: Советская энциклопедия, 1962. — Т. 1.

[_62d652f985b0dd74-3] 3.0 ^3.1 ^3.2 ^3.3 Berry A. A Short History of Astronomy (ингл.брит) — London: John Murray, 1898.

[_f8e2a354675abdfe-4] 4.0 ^4.1 Любкер Ф. Aristoteles (рус.) // Реальный словарь классических древностей по Любкеру / под ред. Ф. Ф. Зелинский, А. И. Георгиевский, М. С. Куторга, Ф. Гельбке, П. В. Никитин, В. А. Канский, пер. А. Д. Вейсман, Ф. Гельбке, Л. А. Георгиевский, А. И. Давиденков, В. А. Канский, П. В. Никитин, И. А. Смирнов, Э. А. Верт, О. Ю. Клеменчич, Н. В. Рубинский — СПб.: Общество классической филологии и педагогики, 1885. — С. 152—154.

[_fb7f2d77bbafc1f6-5] 5.0 ^5.1 Аристотель (рус.) // Энциклопедический лексикон — СПб.: 1835. — Т. 3. — С. 52—54.

[_36dd108dbf5270b1-6] 6.0 ^6.1 ^6.2 ^6.3 Aristotle

[_0a641361aef74383-7] Любкер Ф. Theophrastus (рус.) // Реальный словарь классических древностей по Любкеру / под ред. Ф. Ф. Зелинский, А. И. Георгиевский, М. С. Куторга, Ф. Гельбке, П. В. Никитин, В. А. Канский, пер. А. Д. Вейсман, Ф. Гельбке, Л. А. Георгиевский, А. И. Давиденков, В. А. Канский, П. В. Никитин, И. А. Смирнов, Э. А. Верт, О. Ю. Клеменчич, Н. В. Рубинский — СПб.: Общество классической филологии и педагогики, 1885. — С. 1375.

[_0124586ef6f6e7f8-8] Надсон Г., Э. Р. Теофраст (рус.) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1901. — Т. XXXIIа. — С. 915—917.

[_54e78399b479ebc6-9] Аристоксен (рус.) // Анрио — Атоксил — 1926. — Т. 3. — С. 326.

[_2e79c39a2c2cd67f-10] Любкер Ф. Eudemus (рус.) // Реальный словарь классических древностей по Любкеру / под ред. Ф. Ф. Зелинский, А. И. Георгиевский, М. С. Куторга, Ф. Гельбке, П. В. Никитин, В. А. Канский, пер. А. Д. Вейсман, Ф. Гельбке, Л. А. Георгиевский, А. И. Давиденков, В. А. Канский, П. В. Никитин, И. А. Смирнов, Э. А. Верт, О. Ю. Клеменчич, Н. В. Рубинский — СПб.: Общество классической филологии и педагогики, 1885. — С. 500.

[_54383e0f5219079d-11] Э. Р. Эвдем Родосский (рус.) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1904. — Т. XL. — С. 127.

[_130a43118dd042ef-12] Clytus Milesius 4./3. Jh. v. Chr — 1987.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]