Graphic Art">
Chistes Adivinanzas de Chico
Chistes Adivinanzas de Chico
Chistes Adivinanzas de Chico
NANEL TZIJ
adivinanzas en achi
Anteayer huevito,
ayer capullito,
iwir boroj,
maana volar,
chweq krupup-na,
como un pajarito.
La mariposa
I riprix
Qu ser, qu ser?
Wachnawi, wachnawi?
DIOS
AJAW
Si me abres no me quejo,
El Libro
Wuj
EL CHILE
IK
Plato
Laq
Ayote
kum
Una culebrita
kumatz
inquieta y pelada;
cholom rij;
que llueva o no llueva
Jun ral
chi kkubitaj i
chi o jab o inti jab
LA LENGUA
Lo tiro abajo
y lo busco arriba.
La Mazorca
lik chenen.
TZAMWA
Jal
O waqan
yo no me puedo mover;
wib
kintikar ti chuyinik
wukam bi pin ja
y no la puedo comer.
chutijawik.
Kintikar ti
La Mesa
Mexa
Blanca soy
tzunik
Saq kin
de la mar nac
xnalaxwi
pa palow
pobres y ricos
biyomab
niba i
me quieren a m.
kinkinao
Kax
La Sal
Atzam
SACHBAL NOOJ:
TRABALENGUAS
PACHBAL SAMRA
leyendas en achi
ETZ'ENEM TZIJ
CHISTES
O jun achi reqam waqib' uchim chi lik al upam xaq lik kosnaq chik che i b'e
rumali xutak'b'a jun ch'ich', are uri xutz'onoj che achi chi okawnaq i ch'ich'.
Ni'pa kinak'am wi b'ik k'a Rab'inal? I achi xub'ij che: cha juwinaq. A Ni'pa
kak'am wi b'i inchim, xcha? Ile katoj taj, xutixik. Chaana utzili chwe
chak'ama b'i inchim, yin kin-e chaqan, xcha.
O jun chuchxel xub'ij che i rak'al: wak'al jatz'onoj pich' qakab' che qachalal. I
ak'al x-ek, are xtzalijloq xub'ij che uchuch: nan, i qachalal xusipaj ta li pich'
inkab', xcha. Xuy laj ati ixoq, wo'or chqakojo ri qe yoj, xcha i chuchxel.
O jun achi aj-anol mexa xok b'i ipa kk'ayix wi jalajuj taq chakb'al, are uri
xutz'onoj: o klawux awu', ntaj xutixik; o tz'ajb'al ja awu, ntaj xbix che; moq
o jun qochb'al tz'alam awu, k'isnaq xutix tan chik. Are uri ire xubij: lik nti o
awu', utz chitz'apij, xcha. Kwaj neri kintzapij xwiri nti qapispiy, xubij ajkay.
Xintij ti inwa we' man lik katinch'ob'o, xintij ti inwa pa'ij man lik katinch'ob'o,
xintij ti inwa xqaj ij man lik katinch'ob'o xaq i cha'ab' xinwar taj man lik
kinumik.
O jun winaq xutzonoj che jun aj Panima: kariq mux yet. Ire xubij: Kinriqo
nim laj winaq. Ipa xatijoj wi awib; pa ya, xcha.
YEW ACHI
Leyenda de hombre gigante
Ujer cha, o jun nim laj achi bianel, i ubi Yew Achi, lik keutij i winaq, chi je
rakal i ma Pablo aj Rabinal. Xwiri ire le lik nti k-on che i Yew Achi le man
kuxij rib che, to krilo wach k-ani chke i rakal. Xuriq jun ij, xelapan chkiwach
ru i rachalal chi ma Santia man xaq xkijeq sachik rakal ire, are uri xkiyijba
chkiwach chi kkijalchij kib; ma Santia kpe chi Kubul i ma Pablo k-e chila
Rabinal. Lik keje ile xkiano, ma Santia xukoj jun aab son chi xumol kichi i
rakal xaq i ma Pablo konojel xeok chi xajoj man utz keje ile kuta i ma Yew
Achi ipa o wi i nimaij k-e chila chkitzukuxik i winaq wach kkiano. Are uri
xunabej ma Santia, juntir x-e ru xaq xutzonoj che buchak chi lik ya keukis
i rakal. Are uri i Yew Achi xula uwach che, xubij. Chaya chwe chi keintij na
man kinnumik xaq ike le ne te awakal xcha. I ma Santia lik kan rumali
xubij: chamayij wach kattijin chuanik le man we kamayij taj katinkamsaj na
xcha che. Are xuta ma Yew Achi wach xbix che, x-anmajik, x-ek. Are uri ma
Santia juntir xraanbej bi ukaway, xterej bi chrij roqtam ka chila xuyoto wi
chwi mina. Are xtiki chuchapik, xuyut chwach jun che teuri xubij che,
woor chi katinkamsaj wi. I ma Yew Achi xubij: chaya ni chwe chi kinkasiik
man i awakal le keinyin ti chik xaq kinya ni raxal anal chke, xcha. I ma
Santia xula uwach xubij: ile nti uchak chwe yin xaq chke i wakal man i
raxal anal xa jun ripaj abaj o wi chutzam inchich, xcha. Are uri xresaj li
uchich ya kujil bi ru ranima ma Yew Achi, i ma Yew Achi le xubij chik,
chaya chwe chi kinsakin na xcha; i xya che, are xsaklin wuqub mul, teuri
xkamsax rumal i ma Santia. Are uri nipa i raxal anal xaq i abaj lik chomiq
chi oro, chi o teeq chi chwach ulew Kubul, is xesachik man xeqaj bi kajib
xikab ru oxib ripaj abaj chuxe ulew. Man wuqub mul xsaklinik, are jun
mul xsaklinik joob ripaj abaj xqaj pa jyub. Rumal uri chi Kubul lik
xkanajik niba, are i chila ipa xkamsax wi xkanajik lik je beyomab, xaq i
che chi xyut chwach lik xchol taj rij rumal uchoab chi x-on chwach; rumal
uri xkanajik chi che le lik ronojel junab ksolotan rij.
SIPAKNA
Leyenda de Sipacna
Ujer, o jun achi chi lik nim laj achi xaq lik o uchoab rumali lik kuchijo chi
kreqaj bi jyub chel rij, keukayij ka naj chila pa taq pink, man kya upan
xaq upur chwach, rumali lik xum ire che wach kya che. Rumali, chila ipa
xeukayij wi ulew le lik k-on utz i tikon chwach xwiri waral ipa xresaj wi bik
lik xkanajik baq ulew xaq kaq ulew.
Xuriq jun ij xuchobo chi kukam bi jyub Beleju, xok chuyutik upam ru
ukolob. Are ya ijinaq chik xaq ya kok bi chuxe, xaqteet xtzun bi chi
raqana are uri xril qaj kiwach keb chomiq laj tap altom xaq lik an kichakul
kechajanik xaq kkisikij loq. Are xupon i ma Sipakna ku, xkibij che: o jun
nim laj taq xe abaj le, yoj lik mier neri kqaj uchapik xwiri kojtiki ti che man
xa k-anmajik, kok bi chuxe i abaj xwiri yet kattiki che; xecha. Are xuta i ma
Sipakna ile lik qus xuta man xaq ire knumik, rumali i altom le xee chukutik
che ipa owi, ire x-e chuchapik, kchakanik xok bik xwiri i altom xkibij che chi
are utz pakalik kok bik man xqare katikawik xaq naj katok bi chuxe i nim
laj abaj, xecha che. Are x-ono i achi, pakalik xok bik, are naj chik oknaq bi
chuxe i nim laj abaj, are uri xkiwulijsaj li nim laj abaj chrij. Chila xmuqtaj wi
kanoq chuxe i nim laj abaj. I ma Sipakna are nunao chi xwulij li nim laj
abaj chrij lik xraj neri wach walijik kuano xwiri lik kuchij taj man xa
pakalik, i nim laj abaj le lik xkubi chwach ukux, wetene jupulik lik kuchij
te walijiki chuxe.
Are onkil uri chi xukam ti chubi jyub Beleju to xwi xkanajik chi yechyech
uwi rumal i kolob chi bajim chik che xaq ka are onom i jyub le woor chi
yechyech wi. Rumal uri xkananik chi are kutul rib chuxe i nim laj abaj le,
are uri kikaw ukab raqan rumal uchoab. I altom chi xesikiwik je winaq taj,
je are i apak chi je o chi taq ya xaq i taq chi xkibij che tap taj xaq jun ek o
puwi i ya, rumalik chi are ktejeb pan ru xa kok bi mas chuxe i abaj.
LO'LAJ IXIM
Leyenda de maz
Ujer o jun achi lik nti kuya chke i rakal man lik nti kiwa. Xuriq jun ij i achi le
x-e chutzukuxik wach kkitijo, xwiri nti rokam are xtzalij loq lik kbisonik man
nti xuriq loq. Are ya kuponik xaqteet xuta chi ka naj, pacha taq juban
winaq lik keoik.
I achi le lik x-alab taj, x-e chutaqexik wach roxik ile, are xupon chila ipa o wi
oej le, xrilo chi are juban ixim chi tubul bi xukut be chi lik keuxlan ti che
oej xaq lik kesaklinik pacha taq kkaj chi keyak bik. Are uri i achi le lik
xkikotik, xumol bi ronojel ixim le, are xupon ru ja xulap chke i ralkuwal
wach xuriq pa taq be xaq xukut ukoxtal chke chi lik nojnaq che ixim.
Chukab ij tupu lik kkesaj li ukiyal ixim chupam i koxtal re kkian kiwa che,
xwiri ixim le lik kkis ti chupam i yabal.
Are uri i achi le xaq i ralkuwal lik xkitioxij che i ta chikaj rumal i kiwa chi
xkiriqo. Xaq xkil ube chi i lolaj ixim xaq juban chik echa lik k-ani ti kax
che, xaq kkaq tu bik lik rajwaxik kloox uwach man je o i lokanij chi lik nti
kkitijo.
roxik kchopiw li uor xol qej, ire xuchobo chi are jun tzo k-anawik, rumali
xubij: pacha taq utz ti kat-e pa taq es k-on taq che.
Are uri i ali xuna taj xutzeej anoq are xuta wach xubij i tit chke. Teuri
xunabej i tit chi tzo ti kchopiw li uor xol qej, are uri xubij i tit: a xaba yixi
chi lik yano kiano k-on chke. Teuri xubij chke chi lik o ni uchak kkitzuq kib
man utz keje ile o kichoab chuanik kimantar man kee pa iloj si xaq iloj
chaj. Are uri ike xeok chrilik ukiyal taq si xaq ukiyal taq chaj, are xtubiik,
teuri xkibij che i tit chi ya xeutzinik, i tit le xubij chke chi xwi ti ile man
kkitzukuj ni jun nim laj boj chi kkiya an puwi ixkub, kkinojsaj che i ya teuri
kkinuk a chuxe.
Man i tit le xuchobo chi keutij ni akalab le, rumali xeutaq che nipa i
mantar chi xkiano le. Are xuna i tit chi i ya xutikba poowik chwi a, xubij
chke akalab chi kkitaqej uwi i boj we kpoow chik, man uchobom i tit chi
are kiyuxuxej pan kijolom puwi i boj, are uri ire keuxulkatij bi cupam i boj.
Xwiri ike xkila uwach, xkibij: yoj kqariq ti anoq lik utz we yet keatzu uwi i
boj le man xqare kariq anoq, xecha che. Man ike ketaam chik wach
kuchob i tit chke. Utzi k-on i tit x-e chutaqexik uwi i boj, are uri i akalab le
xkichap la jujun uqul raqan i tit, xkixulkatij bi chupam i boj chi lik kpoow
chwi a, chila x-on wi pupu i tit chupam i mina. Xekanaj kanoq kitukel
chupam i ja re kan i tit. Are xekiyik i ali xuriq winaq, xwi chik i ala chi ka
utukel. Xwiri i rachijil i ali lik utz ti laj winaq man lik kuchob ukamsaxik
ubaluk. I ubaluk le chi uxibal ali lik utz laj winaq rumali xuchak kanoq chi
raj-atzil i nim laj tinimit. Xwiri, are xuta i uqajaw i achi le (ala) chi lik nim chik
upatan i ukojol, x-e chusolixik chila ipa o wi ukojol le, are xupon ru ukojol
xubij che, xinkun chanabexik ala man xinta chi yet o chik apatan, rumali
katolwila man lik kax katinnao xcha che; are uri i ukojol le xula uwach che
uqajaw, xubij: yet nti chik awe chwe man yet ujer kkun chinkux are
xojasach kan pa taq kachelaj, man kojawaj ti chik rumali keje ile xaan chqe.
Yin woor in o chi, awumal ti yet, man yoj ru i wanab qatukel chik
xqakasba qib rumali woor jat, matkun chik chi man lik nti chik awe chwe,
xcha che uqajaw.
KOJ
Cuento de un muchacho que se convierte en len
Ujer cha o jun kojol ala chi lik kukay chak, are ktaq kumal uqajaw uchuch
kruwaj rib pa taq es, chila k-e wi ipa o wi jun taaj, chila kuyijba wi rib chi
kiji che itzel chikop.
Ronojel uqajbal taq ij, k-e chila ipa o wi i taaj le are kupon chila kubalkatij
rib wuqub mul, are uri kiji che jun nim laj koj, teuri k-e chutzukuxik wach
kutijo, xa biroxik pacha la aq, nos, ak, xaq juban chik chikop.
Ktzalij loq are kpe usaqirik, are kkun chik chila ipa uyijbam wi rib,
kubalkatij chik rib wuqub mul torbal re utzij, are uri kiji chik che winaq.
Arewiri keje ile k-ono, xwiri are xnabtaj rumal uchuch wach ktijin chuanik, i
uchuch le xterej bi chrij ka chila ipa kuyijba wi rib i ralab chi kiji che i koj.
I uchuch xutzonoj chila chi are ktzalij loq kiji ti chik che i winaq lik are kukis
wi ile chi itzel chikop man xkojon taj wach xubij che. Xwiri xkanajik chi atol
tzij pkiwi nipa itzel taq chikop.
Are xtzalij li kojol ala le lik xutij chik che chi kiji che i winaq xwiri lik xiji ti
chik. Are uri xoik man xkuyi ti umak rumal uchuch xaq xkanaj keje ile chi
itzel chikop.
Rumal uri are koik lik pacha jun achi, man lik winaq te'eq ujer, xwiri xkanaj
pkiwi nipa itzel taq chikop pa taq es.
wach uri k-on i rikan xtejebpan ru chutayik che. Are xupon ru xubij che i
rika: wach kaan chi chupam i chim le; xcha che. I imul le xula uwach che i
rikan; xubij: matchawik, yin in-o chi man kya jun ali chwe chi lik chom laj
ali, xwiri yin lik kinkix che man xa inpich koq xwiri yet at nim xqare chawe,
xcha che i rikan. We kawaj chat-ol kan pinkexel man i ali chi kya ni chawe
lik chom laj ali xcha, utzi xcha i rikan. Are x-ono, xkanaj kan pukexel i rika
lik kkikotik man ya kya jun chom laj ali che kubij ire. I rika le x-e jutz kanik
xaq lik naj x-ek man xa xubojaj kan i rikan.
Are kpoow chik umina i tit, x-e chukamik te krilo chi xa jun utiw o chi kan
chupam i chim, are uri i tit kuriq ti chik wach k-on che, man are ti utiw
uyaom kan chupam i chim. Kisonik xeumina chupam i mina chi kpoow
chwi a.Xwiri i utiw xutulta rib chupam i mina, xel chikaj xaq xuchij
anmajik. Are onkil uri xkanajik chi je o i sal utiw, rumal i mina x-on sal rij.
xubij i rikan xwiri wach uanik kin-an che man i ya ri lik nim xcha. Are
chaana che chatuu i ya le ronojel, man we xkisik teuri kariq qaj i nim laj
kexu chi o ka chuxe, we kariqo chatija atukel man yin ya kin-ek; xcha. Ile lik
utz xuta i rikan wach xbix che, rumali xok i utiw chutuik i ya xwiri lik
kkistaj, i upam lik ya kraqchij rumal ukiyal ya chi ktijin chutuik. Ire lik
xkosik, xuxlanik, kutaqej i ya chupam i kotom lik uwach wi; xaqteet xtaqen
an chikaj teuri xunabej chi are ukexwach i lik o chupam i ya, kexu taj
pacha bital kan che rumal i rika man xa xtor kanoq.
fabulas en achi
JUN TAP
Cha-ana yet.
Are keqasukba qakal xaq jun chik winaq, qila ni qib yoj we
Je ti ile qaanom.
EL CANGREJO.
ACHI AJ TORONEL
Moj toronik man qojkito ta chik I winaq xaq kikoj ta chik wach qabij chike.
EL HOMBRE MENTIROSO
MA TEREN
EL GALLO
Jun lal imul chi o rachoch pa taq es lik o urojel ru, xwiri inti rach-il juyak xek
aw juban lal taq tzel chikop lik ke kikotik, ire xu tze-ej i xubij chike chi
chom ti etzanem ki-ano i kubij chike chi re o retzbal xaq mer, ike xkibij
yoj inti qetzbal inti qamer xwiri lik o qach-il i lal imul xu chobo i xok
chuej.
Inti rajwaxik we lik o ronojel qu are o rajwaxik we utz qana yoj wach qaano.
EL CONEJITO BLANCO
Erase una vez un conejo que viva en un bosque que tenia de todo, menos
amigos cierto da pasaron unos animalitos que jugaban felices, el se rio y les
dijo que como jugaban de feo y el tenia muchos juguetes, tambin dinero
ellos contestaron no tenemos juguetes ni dinero pero si tenemos amigos,
entonces el conejito pens y se puso llorar.
Keb achiyab kebin che jun kamon chi ketam ti uwach , xki kulaj kib ru
jun ati chikop , che keb kekaj teeq kekanij ru ati chikop, xkijeq choj xwiri
are ke tijin che i choj , xalmaj ati chikop.
JUN YAK I UV
Jun yak xril juban uv lik an chik, lik xraj utijawik xwiri are xe-e chu chupik
xwiri xrilo chi ke uriq taj, xuya kan chila i xubij yin kuaj ti i uv le lik maja ne
kon an.
Una zorra vio unas uvas bien maduras siempre se le antojo y tenia esas
ganas de comrselas, pero se dio cuenta que no poda se dio por vencida y
dijo yo no quiero esas uvas ni siquiera estn maduras.
Jun patux xubij che jun ak chi i nos xutij rixim, i ak lik xmi i roywal xee
ru i nos xu-an choj ru xwir are xtijaw ixim are i patux xee ak are xuponik
are i patux tijun ru ixim xril uri ak chi i nos najmak taj xmi roywal i akche i
patux.
Jun utiw kubij che i chibat chi keek man kkamsax uri, i kubij wach-il ma
jek awib kawil tua chi kamsaxik abe, iwi katkikamsaj, chatkanijoq chila
pat owi.
EL LOB0 Y LA CABRA
Un lobo le dice a una cabra que se vaya porque lo pueden matar y le dice
amigo mo no te alejes que no te das cuenta que corres peligro y te pueden
matar qudate ah donde estas.
JUN PALOMAX.
Jun palomax xuchujersaj rib chi rumal unumik xoon chuj xril jun ukolbal
ya xukaq rib chupam xkamik, man xwi xuano xuchob' taj.
UNA PALOMA.
JUN KAB
LA ABEJA
lik katkamik xaq kaqusij ti abeyomal, xcha. Moq lajuj chik o jolajuj kawinaq
junab usachik are xateet xwinaqir chi anoq rokam kiyal koxtal nojnaq che
i mer lik xkibisoj i rakal. Ire xulo rachoch, uchikop i kiyal taq biroxik lik
xkikotik, ire rumal ukikotemal xuna taj xubij wach uriqik ubeyomal xuano.
Are onkil uri chi xkamik xaq xekam konojel uchikop chi o ku i rakal xaq
ronojel i biroxik chi xuloo, keje xukisbej ile.
Ujer cha, are xe'ok li kaxlan winaq waral Iximulew, i qatit qamam lik utz kilik
i kaxlan winaq le xki'ano, xwiri ike xkitioxij ti chke i qatit qamam wach i kilik
x-anik; xa ne xe'ok chrel-axik ub'itaq ke xaq i kulew i qatit qamam.
Are xkil i qatit qamam chi i kaxlan winaq le xe'ok chrel-axik ub'itaq ke xaq i
kulew, xpe koywal; keje uri ile chi xkimol kib' chkelsaxik b'i kaxlan winaq le
chupam kachoch xaq chwach kulew.
Xwiri cha
o jun kaxlan winaq chi ma Gonzalo Guerrero, ub'i, chi xkanaj kan
chkixol i qatit qamam, man ire le, keje taj pacha i jub'an chik. Tupu xsik'ix i
ma Gonzalo Guerrero kumal i rachi'il, ire x-e ta chik, man nta jun k'ax x-ani
che kumal i qatit qamam.
Yin kwaj ta chik enam, man i winaq mayab' nti jun k'ax ki'anom chwe. I
winaq mayab' kiya'om ronojel wach rajwaxik chwe; kiya'om jun wachoch,
wulew xaq inchikop. Xub'ij b'i ma kaxlan winaq le chke i rachi'il.
Are ti ub'i ma kaxlan winaq le kqaj uya'ik u'ij. Are kqaj kqasaqij xaq ukojik
u'ij are kik'ux i qatit qamam chi LIK UTZ KIK'UX!
LOS JUGUETES
Los muequitos enfermos llevan al herido en una camilla y otra vez la sirena
se vuele a escuchar ya paso todo gracias al polica y a la ambulancia, el
trnsito vuelve a moverse.
Pero Carlitos y Oscar se han cansado de jugar con los autos. Ahora eligen los
cubos. El polica y la ambulancia descansan en la caja de juguetes mientras
sonre satisfecho luego del servicio cumplido.
Chirachoch a lal Carlitos o jun uwa ja chi lik nim, chila o wi kiyal jalajuj taq
etzbal pacha lal taq ukexwach winaq, chikop, chich, lal balam rij,
kubkaq.
A lal Carlitos xaq i rach-il a Oscar arewi kkicha i etzbal chich man kkibay
kib ru pa etzenem.
Kkijuch i be ru xaq, teuri kkichol bi chich xaq kjeqan ile chi to kesutlaj i
chich.
xaqteet jun chich xuxaa rib ru jun chich nojnaq che balam rij.
Ru jun rokam kajon yabal echa xwiri nti echa chupam, are uri xupon tan
panoq jun chajal re i tinimit annaq chrij jun anbal chich chi ksiririk are uri
xukam utaqexik we o taq jun xuwach rib, xchaw pan pa chabal pa
kunbal ib chi o tan naqaj, are uri jun chich saq rij re i kunbal ib ksikinik
xuponik. I ral taq ukexwach winaq chi je iwab, xkikam bi wachom rib
puwi jun chat are uri xok chik i chich re i kunbal ib che i sikinik are xtzalij
chu bik, keje ile xukulmaj mantiox che i chajal re i tinimit xaq che i chich
re i kunbal ib, Are uri xeok chik i chich che i sutunik.
xwiri a lal Carlitos xaq a Oscar xekos che i etzenem ru ral taq chich. Woor
i lal kubkaq, i chajal re i tinimit, chich re i kunbal ib xee pa uxlanem chila
pa kajon ipa o wi jalajuj taq etzbal xwiri lik kekikotik, ketzenik man xkian
kipatan pacha kmajawik.
Kbixik chi jun ral chij xbin utikel che jun kijibal ipa o wi ukiyal che xaq
chila xusach wi ube, i ral chij le lik naj xbinik rumali chi lik xkosik, xwiri i ral
chij le lik kraj kuriq i rach-il, rumali chi lik keutzukuj xwri xpe ubis xaq lik
xqaj ukux man lik ksutin chutzukuxik xwiri lik keuriq taj, xaqteet xuta chi o
ketzoklajik, are uri xupisklij rib chutaqexik xaqteet xrilo chi je are i rach-il,
are xkiriq kib lik kekikotik xaq xkotaj ti chik kib.
tanto que quera que pens hacerle un regalo. Un da, paseaba con su
amigo por el saln principal y vi un gran jarrn con las flores ms bonitas
que pudiera imaginarse, y decidi coger una para regalrsela a la nia,
pensando que no se notara. Lo mismo hizo al da siguiente, y al otro, y al
otro... hasta que un da faltaron tantas flores que el rey se di cuenta y se
enfad tanto que mand llamar a todo el mundo.
Cuando estaban ante el rey, el nio pensaba que deba decir que haba sido
l, pero su amigo le deca que se callara, que el rey se enfadara muchsimo
con l. Estaba muerto de miedo, pero cuando el rey lleg junto a l, decidi
contrselo todo. En cuanto dijo que haba sido l, el rey se puso rojo de
clera, pero al oir lo que haba hecho con las flores, en su cara apareci una
gran sonrisa, y dijo "no se me habra ocurrido un uso mejor para mis flores".
Y desde aquel da, el nio y el rey se hicieron muy amigos, y se acercaban
juntos a tomar dos de aquellas maravillosas flores, una para la nia, y otra
para la reina.
EL ARBOL MAGICO
Hace mucho mucho tiempo, un nio paseaba por un prado en cuyo centro
encontr un rbol con un cartel que deca: soy un rbol encantado, si dices
las palabras mgicas, lo vers.
El nio trat de acertar el hechizo, y prob con abracadabra y muchas otras,
pero nada. Rendido, se tir suplicante, diciendo: "por favor, arbolito!!", y
entonces, se abri una gran puerta en el rbol. Todo estaba oscuro, menos
un cartel que deca: "sigue haciendo magia". Entonces el nio dijo
"Gracias, arbolito!!", y se encendi dentro del rbol una luz que alumbraba
un camino hacia una gran montaa de juguetes y chocolate.
El nio pudo llevar a todos sus amigos a aquel rbol y tener la mejor fiesta
del mundo, y por eso se dice siempre que "por favor" y "gracias", son las
palabras mgicas
EL RBOL MAGICO
O Jun mul kanoq, o jun lal akal kamal kat pataq es, xuriq jun che, pa
unakjal i che yaom jun wuj pa kubij wi, in jun che inkaslik, chabij jun
awas tzij, jele kajaqtaj u chija. Lal ala xok chu bixkil ukab tzij, che chat
jaqaioq, chat jaqaioq keje xubij xaqteet xtzaq chikosik, uchi kumayij ti
lapanik, kupij chaana jun utzil chomal lal che xu rilo ixjaq taj nim laj u
chija re i che xokbik lik equm, xuril jun wuj chi kubij chabija awas tzij, i
keje ile lal ala xubij, mantiox lal che tzun jun a chupan iche jun a chi
kutzunsaj jun be che jun nim laj kachelaj re etzbal xaq re kako.
Lal ala xukambi ronojel rach-il chupam i che xkian jun nim laj nimaij chom,
chwach jyub taaj ktioxij che awas tzij man xoon jun nim utzil chike.
LA ROSA BLANCA
El en bosque, a la orilla de una pequea laguna, naci una rosa blanca, que
tena un perfume incomparable, que todos los habitantes de ese lugar lo
admiraban. Un sapo, amigo de todas las plantas y animales del bosque,
sinti aquel agradable perfume y se dispuso a investigar la causa.
Se acerc a la pequea laguna desde el primer momento se enamor de la
belleza de aquella linda rosa.
KOTZ`IJ SAQ
Che jun kachelaj , chuchi jun chutin semsik cho, xalax jun kotzij saq,
rokam jun umuyal lik ki , i konojel taq kaslemal che kachelaj lik muy
kikisiqo.
Jun ixpeq, lik utz ru konojel taq che` ibiwac taq chikop re i kchelas , xu
siq i umuyal kozij i xok ut chu tzukuxik i l las muyal,kukilal xupon ru
lal chutin semsik ch , xuituri ch are xuril x uk`ux ch jun chom lau
kotzij.
EL PERRO Y LA MASCARA
ITZXAQ IKOJ
O jun tzi lik ajsak xaq lik saqlej man are nti tan k-ilawik kokla bi pa kosino.
Xu an juyak xumin ujolom chupam jun xar chi o ti chupam, xwiri xtiki ta
chik chrelsaxik ujolom chupam i xar le.
Are uri lik xixij rib xel bi paanem, lik xeuxibij i winaq pa taq be xaq to
xaipa kuxaa wi rib.I tzi le to paanem olik kril ti ube rumal i xar chi o che
ujolom are uri xeutarij upalaj che uchek jun tit, xpax i xar xaq xuaj uchek i
tit.
DOA RATONA
Doa ratona que salir a pasear un rato por el campo, se visti con su
mejor ropa , se puso un traje de raso de calor, rosado peine el rabito.
Como si fuera un hermoso rulo, y se adorno el nombre con un ramo de
flores, daba risa de verlo tan alegremente pero se conduce de noche doa
rata se perdi en el campo y se lastimo una patita el sombrero se quedo
engrandecido en las ramas de un rosalsu traje nuevo quedo
completamente rotopobre rata
ATI CHO
Ati cho xraj elik pa taq es, xukoj uu chi lik chom, xukoj jun kul chi kaqlux
Utzunbal, xuxi rismachi lik chom xoono xaq xukoj retzbalil uteb ru
kotzij, wetene xawilo lik kuya atze, lik kkikotik, xwiri chaab chik xel bik. Ati
cho xsach pa taq es xaq xoon kax jun raqan i uxamparel xkanaj kan ipa o
wi i kotzij chi o kix che, i uu kak ronojel xraqchijik.niba laj cho.
Ati cho xubij che i ixtutz chakutu i be chwe, xwiri i ixtutz kbixanik xa
kutzeej ati cho teuri xuriq jun imul xaq xubj che:chinawachnimaj ka ru
wachoch, xwiri imul kraj ti teeq, ati cho xtiki bi che imul, xrachnimaj bi ka
ru rachoch, ati cho xutioxij che i ramiy chi pich koq xaq xuya jun uwa chi
uyijbam chik. Keje ile i ati cho xuriq jun ramiy chi kuto che uponik ru
rachoch.
Dicen que hay una puerta que se abren y se cierra solo da da, una vez
machuco una mano de un nio, y por eso lo cerraron durante Diez aos
abajo llave para su castigo.
Kbixik chi o jun uchija kujaq rib xaq kutzapij rib utikel ij ij, juyak xuwach
u ab jun akal, rumal uri ile chi xtzapix lajuj junab xaq xok labe che yabal
utojbalil che.
EL CABALLITO
El caballito que no tiene peine. Caballito del mar dime si lloran los delfines.
Dime en donde siempre estas y en donde est el pajarito de colibr, dime si
estn las sirenitas as como ajonjol. Dime si me dan el fuego del potrero;
dime si est dulce la sal donde nadas. El caballito de juguete, caballito que
juega por qu nadie se monta en tu espalda por qu anda solo.
RAL KAWAY
Ral kaway chi nti uxiyab, ral kaway aj pamar, chabij chwe we ketiki I
delfines che o ej. Chabija chwe ipa at jeqel wi, ipa jeqel wi I tzikin colibr:
Chabija chwe we je o ral taq siren, chi pacha ajonjoll.
Chabija chwe we kkiya ubaa, I che koral; chabija chwe we ki atzam
chila ipa kat mux wi, ral kaway etzbal, ral kaway chi k-etzanik, Buchak
chi nti jun annaq chawij man tikel katbisonik?
BUEN VIAJE
Un pedazo de papel hice un barquito navegaba muy bonito encima del agua
al frente de mi casa. Mi hermana soplaba y soplaba con un soplador buen
viaje buen viaje barquito hecho de papel.
Ru chaqap uxaq wuj xin-an jun kanuw lik chom ksayk at puwi I ya chi o
chwach wachoch; I wanab kuwaluj, kuwaluj ru uwal, lik utz aenam, lik utz
a enam ral kanuw chi antal ru wuj.
PALABRA SABIDURIA
1- Pocos hombres tienen la fuerza de carcter suficiente para alegrarse del
xito de un amigo sin sentir cierta envidia.
Je ki ti winaq chi ke kikotik rumal jun kachlal chi xu riq i utz intile titibal
ukuxij che.
I upajik i tzij rajwaxik taj chi lik ki ubxkil kanik, are rajwaxik ax chobtal wi
ubixkil xaq uyaik awib chuxe wach keel usuk i tzij.
Utz taj kawuwaj uwach chi nti awetaam are utz kawetamaj wach awetaam
taj nam keje ile ka tzukuj ukunbalil.
5-Amigos mos, pedid a Dios la alegra. Sed alegres como los nios, como los
pjaros del cielo.
In wach il chi tzonoj i kikotemal che qajwal chi kikotoq pacha akalab pacha
ki an i tzikin o chikaj
8-Todos los hombres son sabios; unos antes, los otros, despus
Konojel achiyab o ki nooj; jun taq nabe, i jubataq kisbal re.
Poemas en achi
USAQIRBAL
Xu riq usaqirbal, u u re kotzij
i yabal u muj an ,chi ku chimaj ij.
LAL TZIKIN
Lal tzikin chi kin tzajo ri
Chom kbixanik, I ku riq rupupik.
IN NAN
RONDAS
LAL MES
Lal mes lal mes ku bij a chuch
Chi a wa ochik pu wi mexa.
Are nui santia o aranxex are nui a mam chi tzum u jolom.
LAL CHO
Cho, cho, wach at tijin ru, wuj i joq
Kasipaj pich we, kin ya taj,
Wach u chak , man weyin
Kna wey-ej chrij ja, kat reiej i tzel.
TIJOMBAL
Jo qonojel pa tionbal
Man tijonik ya kajeqanik man joob chik karaj chei waxaqib
I chinchin ku jeq chawik .
ACHI JIL
Jo pu tikanbal re ma chi Jil
Ke qila a ti tutz katijin ru sikaj.
MES I CHO
Tijin a tzenem sotot, chi tape wach kin bij chiwe
Chi mes otalik i paja o jun cho.
TIX
Jun tix ku say rib puja u kem am
Krilo lik ku chijo x-e chusikixik chik jun tix
TI TUTZ KBIXANIK
Kuku kuku kbixanik ti tutz
Kuku kuku chuxe ya
Xekaw jun achi aj pa taq ya
Kuku kuku rokam kunbal
REFRANES
DINAMICAS
Enanos, gigantes.
Chutiq, nimaq.
Enanos, gigantes.
Chutiq, nimaq.
Enanos, gigantes.
Chutiq, nimaq.
Enanos, gigantes.
Chutiq, nimaq.
Sillas calientes.
Xila katan,
Sillas fras,
Xila joron.
Sillas calientes.
Xila katan,
Sillas fras,
Xila joron.
A ti ak xkuliik ru ma tren
Xe alax lal taq ak ru koton
Diana chin chin ya jun utzub
a Tin che lux.
A ti ak ru jun uxik
A ti ak ru keb uxik
A ti ak ru jun raqan,
A ti ak ru kebraqan,
A ti ak ruu chi,
A ti ak ru u je.
Oreja, nariz,
Xikin, tzam,
Ojo, mano,
Bawach, ab,
Boca, diente,
Chi, ware,
I wonjel yix chi ana jun sotsik y chi junalil chi tzukuj jun i b
i re jalajuj taq biroxik chi kok ru tijbal wa.
Jun, keb, oxibchi jalwachij i kijibal oxib, keb, jun, xui wuqub ki jalwachij
kijibal, jun, keb oxib, xui belejeb ki jalwachij kijibal.
I winaq chi ku ruq ti i kujibal o uri
ke kau chkiwach kichil.