Nothing Special   »   [go: up one dir, main page]

Diccionario Práctico Miskito (Revisado)

Descargar como pdf o txt
Descargar como pdf o txt
Está en la página 1de 121

DICCIONARIO

PRÁCTICO
ESPAÑOL-MISKITO
MISKITO-ESPAÑOL

Escrito por:
Prof. Dionisio Francisco Melgara Brown
Doctor “Honoris Causa”

Waspam, Río Coco (Wangki Awala)


3 de Septiembre, 2009
2

DICCIONARIO
PRÁCTICO

Reservados todos los derechos. Quedan rigurosamente prohibidas, sin la autorización del autor, bajo las
sanciones establecidas en las leyes, la reproducción total o parcial de esta obra por cualquier medio o
procedimiento, comprendidos el fotocopiado, la distribución o venta de ejemplares de ella mediante
alquiler o préstamo públicos.

Escrito por:

Prof. Dionisio Francisco Melgara Brown


Doctor “Honoris Causa”
Waspam, Río Coco (Wangki Awala)
3 de Septiembre, 2009
3

DEDICATORIA

Con todo cariño, mucho recuerdo y agradecimiento, dedico esta obra a las personas (seres
queridos y consejeros), que supieron darme ese empuje y motivación, para que pudiera
dedicar parte de mi tiempo y el talento que el Creador me dio y dejar como un pequeño
legado esta importante obra literaria a las presentes y futuras generaciones.

En primer lugar, al sacerdote capuchino Fray Vidal Banazek (q.e.p.d.), por haberme
dado la primera oportunidad de trabajo y aceptar ese reto de traducir la primera obra
ecuménica (el Nuevo Testamento de la Biblia), y hacer realidad sus sabias y proféticas
palabras: “Un día usted será autor de grandes obras literarias, hará dinero de su
lengua y así podrá mantener a su familia”.

A mi querido padre Florentino Melgara, más conocido como Don Lencho (q.e.p.d.),
por haberme dado la oportunidad que él no tuvo, de prepararme en una carrera
profesional, lejos de mi tierra natal, cuando el acceso a la Educación Media en nuestro
Municipio era privilegio de unos pocos. Hasta el más allá le digo: “Papito, no le he
fallado”.

A mi madrecita Dicilina Brown Gómez, que en su sencillez y humildad, ha sabido


disfrutar de mis logros en la vida, especialmente en el campo de traducción y labor de
rescate de mi rica y bella cultura miskita.

Al siempre recordado Mons. Salvador Schlaefer Berg (q.e.p.d.), por haber confiado
siempre en mí, por la formación religiosa que me dio y delegarme la dura y delicada tarea
de traducir las Sagradas Escrituras a la lengua de mi pueblo indígena.

A los(as) ancianos(as) de mi bello pueblo Waspam y las comunidades del Río Coco, de
los(as) cuales he recibido gran parte de estos conocimientos plasmados, en especial Don
Godfrey Miguel (q.e.p.d.), Don Aricio Suazo (q.e.p.d.), Don Bill McLean (q.e.p.d.). A
todos, mi eterna gratitud.

A mis lindos regalos que el Creador me dio en estos últimos diez años: Dionisio Jacob,
Auka Tangni y Lilia Kîra. Ellos son la razón de mi vida y me motivan día a día para
que mi labor sea hecha con amor y entrega.
4
PRESENTACIÓN

“Pueblo que pierde su lengua, pierde su independencia”. Hemos


escuchado esa frase en muchas ocasiones, y para los analíticos e
intelectuales conscientes de que esas palabras son muy sabias y ciertas, es
motivo de reflexión, al ver la “invasión” de otras culturas en nuestro medio a
través de los diferentes sistemas de comunicación que están envenando la
mente de nuestra gente.

Nuestra niñez, nuestra juventud y en ciertos momentos hasta personas


adultas, se afrentan de lo que son, niegan esa identidad que nos debiera de
llenar de mucho orgullo, pues somos motivo de interés en el exterior, ya que
dentro de los grupos étnicos en nuestro país, sólo nosotros y nuestros
hermanos mayangnas conservamos esta bella lengua, que últimamente está
siendo buscada por personas que visitan nuestras comunidades, bien sea para
cumplir con obligaciones de trabajo o por conocer un poco de nuestra
historia y raíces indígenas.

Ante esta realidad y con la experiencia empírica de 35 años (1970-2005)


de estar dedicado a la traducción e investigación, presento esta modesta
obra, fruto de un esfuerzo propio, sin contar con el apoyo de Instituciones
Educativas, Centros de Investigación, Proyectos o de Autoridades, llámense
Municipales, Regionales o Nacionales.

Este Diccionario Práctico contiene toda la Ortografía Oficial que hemos


discutido y aprobado en diferentes Encuentros y Discusiones. Como su
nombre lo dice, el contenido es meramente de palabras sencillas y prácticas,
que considero serán útiles para los que deseen aprender y hacer uso de
nuestro Idioma.

El pequeño Museo Educativo-Cultural AUKA TANGNI y su autor, pone


en sus manos este pequeño material, confiando en que le será útil para la
comunicación con nuestros hermanos.
Su amigo,
Prof. Dionisio Melgara Brown
6
PRIMERA PARTE aborrecer=saura pali kulkaia; misbara
kaikaia; bahki kulkaia.
ESPAÑOL-MISKITO abortar=tuktan iki sakaia; tuktan piua
kau kan baikaia; luhpa saura baikaia.
A aborto=piua kau kan tuktan baiki ba; piua
kau kan tuktan iki sakanka; piua kau
a= ra; mata; kat; bak.
kan baikanka.
abajo=munhtara; mununhtara; mâya; ma-
abrazar=klâkaia; biara taya alkaia; kiaubi
yara.
alkaia.
abalanzarse=istikira mapara waia; plapi
abrazo=biara taya alkanka; kiaubi alkan-
purara waia.
ka.
abandonado=lulkan; lulki swin; âuya ti-
abridor=kwâkaika; kwâkwakra; bukut-
kan; tnaya ra laki swin.
baika.
abandonar=swiaia; lulki swiaia; sait ra
abrigar=yukuki briaia; dingki pain briaia;
laki swiaia.
klukia ra dingkaia; main kaikaia; lapta
abanico=pâsa balhbaika; pâsa yabaika;
yabaia; srukaia.
kauhla yabaia dukia; palhbaika.
abrigarse=yukuwaia; ai pura pain bikaia.
abastecer=diara yabaia; auhbi yaia; auh-
abrigo=pura prakaika; yukuwaika; kauhla
baia; diara auhbaia.
kwalka; yukuwanka.
abatir=batakaia; umpira baku daukaia.
abril=lî wainhka kati; lih wainhka kati;
abdomen=(wan) biara; upla o daiwan
pisma kati.
biara.
abrir=sakaia; ilingkaia; kwâkaia; bukut-
abeja=nasma yula sâtka.
baia; klauhbaia; kraukaia; pura sakaia.
abertura=unta kumi; bîla ba; kwâkanka;
abrirse=bukutwaia; kwawaia; bukut taka-
kwawanka; ilingwanka; bîla kwawanka
ia; ilingwaia; iling takaia.
o kwâkanka; unta klauhban.
absolución=padin munanka; lanhki sa-
abierto=param; kwawan; ilingwan.
kanka.
abismo=albanhka; albanhkia; tihmu tara
absoluto=aiska; aiska sut ba; kasak.
pliska.
absolver=pri sakaia; pât wina pri sakaia;
ablandar=swapni daukaia; kupia swapni
pâtka wina lanhki sakaia.
daukaia.
absorber=aubi diaia; diaia; langkaia;
abofetear=mawan ra wipaia o prukaia;
kwatbaia; utbi briaia.
mihta tanhtika ni prukaia; slap munaia.
abuela=kuka.
abogado=lâ kakaira; layar (waitna); lâ
abuelo=dama.
daktarka; upla tâwan aisasara.
abundante=ailal; manis; manis pali; uya
abolir=tikaia; sauhkaia; âpu daukaia; kar-
pali; ailal pali.
nika âpu swiaia.
abundar=irwaia; sahwaia.
abonar=dipasta yakabaia; tasba saika
aburrir=tayat daukaia; sîa daukaia.
mangkaia; aibapaia.
aburrirse=tayat takaia; sîa takaia.
abono=tasba ra sîka mangki auhnika kau
acá=nâra; nahara.
yabi ba; aibapanka.
acabar=âpu daukaia; sut daukaia; danh
aborigen=tawan almuk kum uplika; ta-
munaia; tnata alkaia.
wan kum luhpia almuk; ani tasbaya ra
acabarse=danh takaia; âpu takaia; luaia;
pliska wina.
6
lui waia. acoger=kaina kahbaia; kaina kahbi briaia;
acalorar=lapta daukaia; lapta yaia. utla ra dingki briaia.
acalorarse=lapta takaia; amaia. acólito=sakristang; katolik priaska ra hilp
acampar=kiamp daukaia (bapaia). muni wahmika o tiarika.
acariciar=sapaia; taya sapaia; tasapaia; acomodar=pain mangki yaia; tânka kat
latwankira kulkaia. mangkaia; watlika kat mangkaia.
acarrear=bri(h) waia; twilkaia; diara acompañamiento=yula kahbanka.
bri(h) waia; kwahkaia. acompañante=yula kahbi yaba; wal tauki
acaso=kaka; krani; ban kra; pan; sapa. yaba uplika; yula kakahbra.
acatar=kulkaia; kasak kulkaia; bîla wala- acompañar=yula kahbaia; nina blikaia;
ia. wal waia; wal taukaia.
accidentarse=aksidint takaia. acongojarse=sari briaia.
accidente=aksidint. aconsejador=smasmalkra; wawira.
acción=aiawanka; munanka; daukanka. aconsejar=smalkaia; kupia kraukaia;
acechar=aiwahkaia; aihwakaia; biki kai- maisa pakaia; wiaia.
kaia; yukuwi bîla kaikaia. acopiar=kukaia; aikuki asla prakaia.
aceite=batana; ail; lat; batana laya; batan- acordar=kupia kraukaia; wal baku dauka-
ka. ia; kupia kumi kaia.
acelerar=yarka isti waia o plapaia; isti acordarse=kupia krawaia; wan âuya ra
munaia. bri kaia; lukaia; kupia tanh krawaia.
acepillar=yauhbaia; brusbaia; kusbaia; acorde=wal baku.
pain lalalni daukaia. acordeón=akadian; kordiong.
aceptar=alki briaia; âu takaia. acorralar=kutbaia; plis kum ra bîla pra-
acera=yabal tnaya. kaia; kral ra dingkaia.
acerca (de)=dukiara; ba (baha) dukiara. acortar=klakaia; kau sirpi daukaia; kunh-
acercar=lamara bri(h) balaia; tnaya kir ku daukaia; kau klaki sakaia; klutka
kutbaia. daukaia.
acercarse=lamara balaia; lamara waia; i- acostar=tnikaia; nikaia; ikaia; tnaya ra
twi balaia. prakaia.
acero=stil. acostarse=aitnikaia; prawaia; bawaia.
acertar=kasak daukaia; mark kat sabaia; acostumbrarse=diara kum ra lan takaia.
wîna kat sabaia. acrecentar=tara daukaia; pakaia; yahpika
ácido=swah; swahni; kisni; nari; krakra- ra tara daukaia.
ka. acreedor=tras dawanka; tras yabi ba.
aclamación=pura winanka. acta=diara daukan(ka) kum; dîa dîa dau-
aclamar=pura winaia lilia tânka ra; mihta kanka kum dukiara wauhtaya ulbanka
takbi lilia daukaia. kum.
aclaración=kler o ingni daukanka; tânka actitud=wîna daukra; daukanka; lukanka
kler sakanka. mangki yaba tânka; wan wîna o wan
aclarar=marikaia; latan sakaia; latan dau- mawan nahki ba.
kaia; klir daukaia; klir sakaia. activar=nikbaia; daukaia; yarka aiawaia.
aclararse=ingwaia; ingni takaia; klir ta- actividad=daukanka; nikbanka; sâp apia.
kaia. activo=karna aiawi ba; karna diara dauki
6
ba; istikira diara dadaukra. purkara.
acto=daukanka. adentro=bilara; bîla tani ra.
actor=dadaukra. adicto=dadaukra pali.
actuación=diara kum daukanka. adiestramiento=smalkanka.
actual=nanara ba; nanara bahara yaba. adiestrar=smalkaia; lan daukaia; lankira
actualmente=nanara pali. daukaia; marikaia.
actuar=daukaia; munaia; dîa dîa kum adinerado=lalahkira.
daukaia. adiós=aisabe; aisabi.
acuático=lî dukia; lî daiwra; liura takaski adivinar=diara pliki sakaia; luki sakaia;
o pâwi yaba; lî tanka bri ba. smaya kaikaia.
acudir=hilp munaia; plis kum ra waia; adivino=diara kakaikra.
hilp munaia waia; waia. administrador=pura kakaira.
acuerdo=lâ; wal lâ daukanka; aikuki asla administrar=tâ briaia; lal aimakaia; main
lâka ra. kaikaia.
acumular=kukaia; paskaia; kiubi paskaia; admirable=aihka painkira; pain pali;
asla praki pura paskaia; aikuki asla pra- painkira; aihkakira.
kaia. admirador=aihka lalukra; laik kaiki upli-
acusación=dahra sakanka; lâ dingkanka; ka.
mapara aisanka; dusa kuhbanka. admirar=aihka luki kaikaia; pain pali
acusador=dusa kakuhbra; wan dahra kaikaia o wiaia; kaiki aihka lukaia.
kwakwahkra. adoctrinar=smalkaia; smalkanka yabaia.
acusar=dusa kuhbaia; lâ dingkaia; wiaia; ¿adónde?=¿anira?
dahra sakaia; pât ra dingkaia. adoración=mayunanka; latwan kaikanka;
achaque=tânka; piua; mairin kwihra ta- mayunra.
kan piua ra ai wîna ra trabil bri ba. adorar=mayunaia; latwan kaikaia; laik
achatado=tanhta. kaikaia; kasak pali latwan kaikaia.
achatamiento=tanhta daukanka. adormecer=upaia; mahka yapaia; im-
achatar=tanhta daukaia; atakbaia. pruaia; yaka yapaia.
achatarse=tanhta takaia; atakwaia. adormecerse=wîna srimaia; twak takaia.
achicar=pahbaia; lî pahbaia. adornar=sakahkaia; prana daukaia.
achiote=aulala. adornarse=aisakahkaia; wan wîna prana
adaptar=pain daukaia; wal prakaia; diara daukaia.
kum ba wala wal prakaia. adorno=sakahkanka; sakahkaika; prana;
adelantar=ai kanra waia; taura pas waia o sakahkaia dukia.
wapaia. adquirir=briaia; alkaia; diara kum saki
adelantarse=taura waia; taura tawaia; briaia; dawanka takaia.
kaina luaia; kau kainara luaia. adulterar=marit lâka krikaia; sauhkaia.
adelante=wan kanra; kau wan kanra; kai- adulterio=marit lâka sauhkanka; marit lâ-
nara; kau kainara; kaina tani. ka krikanka.
adelgazamiento=biakanka; biawanka. adúltero=marit lâka sasauhkra; marit lâka
adelgazar=biakaia. krakrikra; rugkira.
adelgazarse=biawaia. adulto=upla almuk; upla tara; pâwan; ai-
además=purkara; baha purara; kau baha tani pâwi karna takan ba.
6
adversario=mapara babura; waihla; wan aglomerarse=asla takaia; aipaswaia.
mapara ba. agobiar=umpira munaia; trabil tara yaba-
advertencia=maisa pakanka. ia.
advertir=maisa pakaia; marikaia; smalka- agonizar=mahka prui kaia; latwan wa-
ia; kupia kraukaia. hwaia.
aéreo=pâsa dukia; pâsa bri. agosto=sikla kati; wîs sirpi kati.
aeroplano=“plen”; pâsa dwarka. agotamiento=swapanka.
aeropuerto=“plen” takaskaia o taki waia agotar=sut danh munaia; sut tikaia; sut
pliska. yus munaia; swapkaia.
afable=pain; swapni ba. agotarse=swapaia; sut danh munaia; sut
afamar=nina tara yabaia. tiwaia.
afamarse=ai nina tara silp briaia. agradable=pain; yamni (pain) muni ba;
afecto=latwan lâka. auhni; yamni.
afectuoso=latwankira; latwan kaikikira. agradar=yamni kaikaia; laik kaikaia; lih-
afeitar=unmaya irbaia; tâwa irbaia o kla- kaia.
kaia. agradecer=tingki wiaia; tingki lukaia.
afeitarse=silp ai unmaya irbaia. agradecimiento=tingki yabanka.
afilado=mala; mala daukan; malira. agredir=prukaia; aiklabaia; alki aiklabaia.
afilador=mala dadaukra; mala daukaika. agregar=pura prakaia; aikuki prakaia; pu-
afilar=mala daukaia; tatwa daukaia; kus- rara prakaia; kau prakaia.
baia. agresión=saura munanka.
afinar=sitni daukaia; yamni daukaia. agresor=saura mamunra.
afirmar=âu wiaia; karna daukaia o bapa- agriar=swahni daukaia; swahkaia.
ia. agriarse=swahwaia; swahni takaia.
afligido=sari bri; aikulkan; kupia lilia a- agricultor=insla uplika; insla dadaukra
pia. (mamangkra); insla warkka tatakra.
afligir=sari yaia (yabaia); sari daukaia; agricultura=insla warkka; plun mâ
sarka paskaia. mangkaia warkka; insla daukanka.
afligirse=sari briaia; sari takaia; aikulka- agrio=swahni; krakraka.
ia. agrónomo=tasba ra plun mangkaia wark-
aflojar=slakbaia; krukbaia. ka tânka brabrira.
aflojarse=slakwaia; swapni takaia. agrupación=aipaswanka; asla daukanka;
afluente=awala tnawa; tingni. asla takanka.
afrecho=rais taya; kapan taya. agrupar=asla daukaia; asla mangkaia.
afuera=latara; lata tani. agruparse=asla takaia; aipaswaia.
agacharse=bawaia; slukwi iwaia; lalak agua=lî.
bawaia. aguacate=sikia.
agalla=sisia. aguacero=skwal; lî auhanka tara kum; lî
agarradera=alkaika. karna auhanka.
agarrar=alkaia; briaia; priskaia. aguantar=wahwaia; wahwi luaia; ban ba-
ágil=isti; istikira; wîna ingni(kira). pi buaia.
agitar=singbaia; wauhaia; nikbaia; kruk- aguardar=bîla kaikaia; taim yabaia (ya-
baia; purbaia. ia).
6
aguardiente=rum; waro; laya tahpla; tah- alargar=yari daukaia; drabaia.
pla laya. alargarse=drawaia; kau yari takaia o wa-
aguarrás=awas mâka laya. ia.
agudo=malira; tatwa. alarmar=bin daukaia; turbi bukaia; mai-
aguijón=napa; kiayka; diara kakma tatwa sa pakaia.
kum. alba=yu baiwan(ka); titan ingnika; titan
águila=yakal. yu kau baiwras ingnika.
aguja=silak; kwala sipaia sialakka. albahaca=sikakaira; kuma sirpi; kalila
agujerear=kraukaia; unta kraukaia. saika.
agujero=unta kum; unta kraukanka. albañil=simint (sement) warkka dadau-
agutí=kiaki. kra.
ahí=bâra; bahara; bukra; naura. albarda=sadil; satil; aras ulaika.
ahijado=luhpa kuya; luhpia takan ba. albor=titan ingnika.
ahogamiento=kwapanka; katwanka; alborotar=bin daukaia; turbi taukaia.
kwapkanka. alborotarse=turbi aihka takaia.
ahogar=katwi ikaia; kwapki ikaia; kwap- alboroto=turbanka; bin daukanka.
kaia. albumen=slula.
ahogarse=katwaia; katwi pruaia; kwapi alcalde=tawan wihtka tara; alkalde.
pruaia; wînka (wingka) prawaia. alcancía=lalah apahkaia watla o bakska.
ahora=nanara; mahka. alcanfor=kiampia.
ahorcar=langkaia; langki ikaia. alcanzar=alkaia; bliki alkaia; briaia.
ahorcarse=ailangki o ailangwi pruaia. alcatraz=kaku.
ahorita=nanara pali; bisiura. alcohol=alkohol; alkahol.
ahorrar=apahkaia; suni swiaia; kan suna- alcornoque=usupum.
ia; diara sunaia. aldaba=dur prakaika; patlak mangkaia
ahorro=apahkanka. dukia.
ahuyentar=kangbaia; kangbi sakaia; ta- aldea=tawan sirpi kum; utla nani.
pahkaia; yarka plapaia. aledaño=lamara ba; wal lamara ba.
aire=pâsa (krawras ba). alegar=blahwaia; unsabaia; lâka ba aisi
aislar=yakan sakaia. daukaia.
aislarse=yakan takaia; tnaya o sait ra ta- alegato=blahwanka.
kaia. alegrar=lilia daukaia; lilia sakaia.
ajeno=upla wala dukia; diara wala dukia; alegrarse=lilia takaia; lilia briaia.
tringsar. alegre=lilia; liliakira.
ajo=gialik; giarlik; kiarlik. alegría=lilia lâka; liliaka.
ala=tnawa; pâlaika. alejado=laihura.
alabanza=mayunra; mayunanka. alejar=laihura sakaia; wihka ra sakaia o
alabar=mayunaia; mayunra yabaia. brih waia.
alabarse=aimayunaia. alejarse=taki waia; wihka ra waia; itwi
alacrán=misri; tmisri. waia; laihura takaia.
alambrar=wayar mangkaia; wayar ni alentar=maisa nihkaia; wînka (wingka)
kutbaia; wayar aubaia. puhbaia.
alambre=wayar. alerta=ridi; ridikira.
6
aleta=lahpatka; yaslamka; tnawa. alterar=aihka sakaia; lakaia.
alfabetizar=smalkaia. alto=purara; yari; yakura; pura.
alfiler=pîn; pîn lalkira. altura=yarika; purka; kiuhsi.
alforja=sakbat; bîk sirpi. alumbramiento=ingni daukanka.
alga=srap; lî yula siakni. alumbrar=ingni daukaia; ingni yabaia;
algo=diara; diara kum; wiria. angkaia.
algodón=wahmuk. alumno=skul tuktan (tuktika); skul dimi
alguien=upla kum. uplika.
algún=kum. alzar=bukaia; sunaia; alki bukaia; apah-
algunos=tila; kum kum. kaia; suni swiaia.
alianza=wal pâna takaia lâka. allá=bâra; bukra; bahara.
aliarse=wal asla prawaia; wal ai uplika allí=bukra; bâra; bahara; naura.
takaia. amable=latwan; latwan kaikaia sip; la-
aliento=wînka; (wingka) wînka puhban- twan kaiki; kupia yamni.
ka. amado=latwankira; latwan kaikan; latwan
aligerar=isti munaia. kaikankira.
alimentar=dakakaia; plun dakakaia. amainarse=slakwaia; pâsa slakwaia; pâsa
alimento=plun; piaia dukia; dakakaika. lamaia.
alinear=lain(ka) ra mangkaia. amamantar=tiala dakakaia.
alisar=lalalbaia. amanecer=ingwaia; titan baiwaia; lalma
alistar=ridi daukaia. kahbaia.
alistarse=ridi takaia. amansar=tim daukaia; smalkaia.
aliviar=ingni daukaia; hilp munaia; raka- amante=latwan kaiki; laik kaiki; lihki ya-
ia. ba; laik kakaikra.
aliviarse=hilp takaia; rawaia; kupia aima- amañarse=smatkira takaia.
kaia. amar=latwan kaikaia; laik kaikaia; lihka-
alivio=rakanka; rawanka. ia.
alma=sôl; sôlka; lilka. amargarse=tahpla takaia; kupia baiwaia.
almacenar=kukaia; auhbaia. amargo=tahpla; tahplira.
almanaque=yu nani kulkaia wauhkataya; amarillo=lalahni.
almanak. amarrar=wilkaia; blakaia; priskaia; prah-
almeja=ahi; klihtu; sita nani satka. kaia.
almidón=tats; stats. amasar=akbaia; brit akbaia; plawar o dîa
almohada=wihta kahbaika; wan lal kah- dîa akbaia.
baika; tilar. ambicionar=brin pali daukaia.
almorzar=dinar pata piaia. ambos=wâlsut; wâl; wâlkira.
almuerzo=dinar pata; wan lal pata. ambular=wapaia; wapi taukaia; kirhbaia;
alojar=utla ra dingkaia; utla yabaia. kirhbi taukaia.
alojarse=utla ra dimi takaskaia. amén=amen; baku kabia.
alquilar=rent munaia; ayar munaia. amenazar=saura munaia wiaia; sirang i-
alquitrán=târ; awas mâka. kaia; sirang iki baku munaia.
alrededor=kîr; tnaya kîr; lamara. amígdalas=wan kârma wakia; wan kârma
altar=altar. âikama.
6
amigo=pâna; pren; wan uplika; wan pâni- aniquilar=âpu daukaia; sauhkaia; sauhki
ka. tikaia.
amistad=pâna lâka; latwan kaikan lâka. ano=unta; slabla.
amo=dawan; dawanka; utla dawanka; mâ- anoche=na’ tihmia; naha tihmia; tihmia
sa. luan ba; tihmia luan ra; nahwala tihmia.
amontonar=paskaia; kukaia; dihbaia; a- anochecer=saiwaia; tihmia iwaia; saiwan.
pahkaia; kiaubaia; pura pura paskaia. anotar=ulbaia; wauhtaya ra ulbi mangka-
amontonarse=aipaswaia; tutukwaia; a- ia; ulbi mangkaia.
iauhbaia. ansioso=brin dauki.
amor=latwan; latwan lâka; latwanka; la- ante=mawanra; kainara; kaina; ai kanra.
twan kaikanka. anteayer=nahwala wala; yua wala.
amoroso=latwankira; kupia yamni bri ba. anteceder=kainara waia o balaia.
amparar=kaina kahbaia; tâ baikaia. antenoche=nahwala wala.
ampliar=drabaia; kau tara o yahpa dauka- anteojos=wan nakra glaska.
ia. anterior=kaina; kainara ba; pas.
amplio=yahpa; tara; bîla yahpa. antes=tâura; kaina; kainara; kaina manis.
ampolla=wîna utwanka; laya aimakan ba; antigüedad=almukka piua; patitara piua;
indiksan laya. almukka taim.
ampollarse=utwaia. antiguo=almuk; blasi; patitara; twara.
amputar=dakbaia; klaki sakaia; wîna sir- antorcha=buhkaika; awas buhkra; awas
pika kum dakbaia. mukan kum.
anaranjado=andris baku; andris mapla anualmente=mani bani ra.
bri. anublarse=pukwaia; dista dingkaia; ai-
anciana=kuka; almuk. madiskaia.
anciano=dama; almuk; almukka ba. anunciar=maisa pakaia; wiaia; dahra ai-
ancla=grapin. saia.
ancho=bîla tara; yahpa; bîla yahpa. anzuelo=kiulh; kiulh mâ.
anchura=bîla yahpika; bîla tarka. añadir=pura prakaia; wal asla praki kul-
andar=waia; wapaia; taukaia; impakaia. kaia.
anemia=tala pain apia sikniska. año=mani; mani kum; mani aiska.
anexar=wal prakaia; tâ mangkaia. apacentar=twi dakakaia.
ángel=ensal; insal; ensel. apaciguar=lamni daukaia; kupia daskaia.
angosto=bîla sirpi; bîla yahpika sirpi. apaciguarse=lamni takaia.
angustia=sari lâka; latwan tara; taiban lâ- apagar=daskaia; lamni daukaia.
ka; sari tara. apagarse=daswaia; lamni takaia.
angustiar=sari dingkaia; kupia ra sari apalear=wipaia; prukaia.
dingkaia. aparecer(se)=bal takaia; takaia; param ta-
anhelo=brin daukanka. kaia; nakra ra bal takaia; latan takaia.
anillo=matadingka; mihta-dingka; mat- apartar=aihka sakaia; aihka aihka sakaia;
dingka. laihura sakaia; dakbi sakaia.
animal=daiwan. apartarse=takaia; dakwi takaia; kitwi ta-
animar=tatuskaia; spiritka bukaia; maisa kaia; baiwi takaia; lanhwaia.
nihkaia; tâ baikaia. aparte=tnaya ra.
6
apear=ikaia; mayara ikaia; lahbaia; alah- apoyo=tâ baikanka; tâ baikra; kaina kah-
baia. banka; hilp munanka.
apearse=iwaia; bal iwaia; mayara iwaia; apreciar=kulkaia; pain kulkaia; latwan
pura wina bal iwaia. kaikaia; yamni kulkaia (kaikaia).
apellido=nina; aisika nina; taitil. aprecio=yamni munanka; latwan kaikan-
apenas=kiahwak; ‘man; nan lupia; wiria ka.
‘man. aprender=lan takaia.
apendicitis=biara tâ puskanka. apresar=alkaia; napa wal daiwan kum al-
apestar=bisbaya daukaia. kaia.
apetito=plun pin daukanka; brin daukan- apresurar=isti yaka daukaia; karna mu-
ka; brinka; brin dauki. naia; pat munaia.
apiadarse=umpira kaikaia; latwan kaika- apresurarse=isti munaia; isti taukaia o
ia. wataukaia.
apiñar=lasbaia; tutukbaia. apretar=taibaia; pamni daukaia; utukba-
apiñarse=laswaia; tutukwaia. ia; lasbaia; subaia; tisbaia.
aplacar=sâp daukaia; diranka daskaia; aprisa=isti; istikira; aihni pali; pat munan
tim o swapni daukaia. lâka ra.
aplacarse=sâp takaia; swapni takaia; tim aprisionar=priskaia; silak ra mangkaia.
takaia. aprobar=pain o yamni kaikaia; tânka ma-
aplanar=langni daukaia. rikaia; yamni baku kulkaia; wapnika
aplanarse=langni takaia. mangkaia.
aplastado=tanhta. apropiarse=alki briaia; silp ai dukia baku
aplastar=tanhta daukaia; taibi tanhta dau- briaia; upla dukia mihta dakbi briaia.
kaia. aprovechar=taimka ba briaia; diara kum
aplastarse=tanhta takaia. wal hilp briaia.
aplaudir=mihta takbaia; pura winaia; ma- aproximar=lamara brih waia; wal baku
yunaia. takaia; lamara bri balaia.
aplauso=mihta takbanka; mihta takbi lilia aproximarse=lamara balaia o waia.
daukanka. apuesta=bet (bit); bet (bit) munanka o al-
aplicar=kahbaia; mangkaia; dingkaia. kanka.
apodar=nina saura kum yabaia. apuntar=ulbaia; ulbi mangkaia; wisbi ul-
apoderarse=dawanka takaia; alki briaia; baia; (raks) kahbaia.
diara kum wan karnika wina briaia. apuñalar=skiru ni sabaia.
apodo=nina saura kum; puli nina. apurar=pat daukaia; tuskaia; tuski muna-
aporcar=tasba yakabi paskaia. ia.
aporrear=wipaia; prukaia. apurarse=pat daukaia; isti daukaia; isti
aposento=rum bîla; utla bîla kum; utla munaia.
kutbanka. aquel, aquella=baha; bukra ba.
apostar=bet (bit) munaia; bet (bit) alkaia. aquí=nâra; nahara.
apóstol=apostel; apastel; apastil; Jisas di- arado=tukbaika; tasba baikaika o tukbai-
saipilka kum. ka.
apoyar=tâ baikaia; kaina kahbaia; hilp araña=anansi; usi wihta.
munaia. arañar=kurbaia; trisbaia; mina wisbaia.
6
arar=tasba baikaia; tasba tukbaia; plau wal mawan kumi daukaia.
munaia. arrastrar=raskaia; aubi brih waia.
árbol=dus; dusa; dus pâwi ba sut. arrastrarse=raswaia; kwasaia.
arbusto=inma; dus sirpi sut. arrear=kangbaia; daiwan kangbaia.
arca=ark; ark slaupka; slaup tara kum. arrebatar=mihta dakbaia; dakbaia; prak
arcilla=slaubla. alki brih waia; dakbi briaia.
arco=pantamangka. arrechar=kupia baikaia; yaka kupia bai-
arcoiris=kumadura. waia.
archivo=wauhtaya nani kahbi bri pliska. arrecharse=kupia baiwaia; lawaia.
arder=aswaia; amaia; klauhaia; lakwaia. arreglar=wapnika mangkaia; kasak dau-
ardiente=kisni; lapta; laptira; pauta a- kaia; tânka kat mangkaia; sut yamni
swan baku; ami o klauhi ba. mangkaia.
ardilla=butsung; tastas. arreglo=wapni mangkanka.
ardor=klauhanka; laptika; nari ba. arrendar=ayar munaia; yaia; diara kum
arduo=uba karna. rent munaia.
arena=auhya; auhya mâ. arrepentimiento=kupia lakanka; diara
arenal=auhya tasbaya. saura wina kupia lakanka.
argolla=diara raun kum. arrepentirse=wan kupia lakaia; diara
argumento=blahwanka; blahwan; unsa- kum daukan o daukaia ba wina wan ku-
ban(ka); lukanka kahbanka. pia lakaia; wan saurka sarka briaia.
árido=lapni; lipni; tasba lâwan. arrestar=silak ra mangkaia.
arisco=wail; wailkira, kras; kraskira. arriar=ikaia; alahbaia.
arma=aiklabaia dukia; war aiklabaia du- arriba=purara; pura; pura tani ra.
kia; aiklabaika; “arma”. arribar=waia; balaia; alkaia; plis kum ra
armadillo=tâira (tayira). alkaia.
armar=praki paskaia; asla prakaia; war arriesgarse=trabil kum ra dimaia.
dukia yaia; kaina kutbaia. arrimar=lamara waia; yarka ulaia; duri
armonía=kupia kumi. sunaia; plis kum ra bri si prakaia.
armonio=agen; agin. arrinconar=un kum ra brih waia; un kum
aro=diara raun. ra dingkaia.
aroma=kîa pain; kîa yamni; diara kîa pain arrodillarse=wan lula krikaia.
o painkira. arrogante=prautkira; kwakwalhra; ai wî-
arpa=arp; lungku tara. na tara papulra.
arpón=waisku; dâka. arrojar=lulkaia; yakabaia; aikabaia.
arraigar=plamayka yaka briaia; wakia arrollar=karbaia; srukaia; blakaia; krut-
nani sakaia. baia.
arraigarse=plamayka briaia; plamayka arrollarse=aibakaia; aiblakwaia.
alkaia. arropar=kwala ni pura bikaia (srukaia);
arrancar=daikaia; daiki sakaia; aubi dai- pura bikaia; kwala dingkaia.
kaia; dakbaia; dâkaia; slingbaia. arroparse=aisrukaia; kwala ni aiblakwa-
arrancarse=daiwaia; dakwaia; tukip dai- ia.
waia. arroyo=tingni; lî plapaika; lî yabalka.
arrasar=sauhkaia, sauhki tikaia; tasba arroyuelo=tingni; tingni lupia.
6
arroz=rais: puhkrus. aserradero=samil; tat baikaia pliska o
arrozal=rais nasla. watla; sâ aubaia pliska.
arruga=sriwan; sriwanka; taya sriwanka; aserrador=sâ âiaubra.
srikanka. aserrar=sâ aubaia; tat aubaia, tat baikaia.
arrugar=srikaia; yarka sriwaia; snunkaia. aserrín=sâ napa yuya; sâ auban yuyka;
arrugarse=sriwaia; snunwaia; lâwaia. sadas.
arruinar=sauhkaia. aserrío=tat aubaia o baikaia pliska; samil.
arruinarse=aisawaia. asesinar=ikaia; upla ikaia.
arteria=wakia; tala wakia; tala klin pla- asesino=âikra; upla âikra.
paika. asfixia=wînka (wingka) prakanka; wînka
artesano=ai mihta ni wark painkira pa- (wingka) puhbanka takaski ba.
paskra o dadaukra. asfixiar=wînka (wingka) prakaia.
articulación=dusa lukutbaika; wan lukut- asfixiarse=wînka (wingka) prawaia; wîn-
baika; lukutwaika; aisanka; nahki aisi ba ka (wingka) puhbanka takaskaia.
bîla baikra. así=naku; nan; baku; ban baku.
artritis=lingbungka puskanka; lukutbaika asiento=iwaika; iwaia dukia.
puskanka. asir=alkaia; prak alkaia; mihta ni alkaia.
arrullar=kupia alkaia; tuktan ra yarka ya- asistir=hilp munaia; dukia daukaia; skul
paia. ra o mitin ra waia.
asalariar=mana yabaia; ayar munaia. asma=siahka sikniska; “asma”.
asaltante=impliki ba; âimplikra. asno=biriku wainhka.
asaltar=implikaia; purara kauhi alkaia. asociar=wal uplika daukaia; wal asla pra-
asalto=implikanka. kaia; prakaia; wal pâna daukaia.
asamblea=asla prawanka; aslika; daknika asociarse=wal uplika takaia; wal asla pra-
kum. waia; wal pâna takaia.
asar=angkaia; wîna angkaia; lâkaia. asolar=sauhkaia; sauhki tikaia.
asarse=amaia. asolear=lapta dingkaia; yu laptika ra lâ-
ascender=ulaia; uli waia; bal ulaia. kaia.
ascenso=ulanka. asolearse=lapta ailahkaia; ailahkaia; ama-
asco=âuya warbanka; aikaban wan dauki ia.
ba. asomarse=aiaubi kaikaia; aiaubi takaia;
aseado=klin; klinkira; tâski âpu. param ra bal takaia; pihwaia.
asear=klin daukaia; klin sakaia. asombrar=tâ (tah) ikaia; sinska sut tikaia;
asearse=klin takaia. sirang ikaia.
asegurar=bapi karna daukaia; karna dau- asombrarse=tâ (tah) iwaia; sirang iwaia.
kaia; bapaia. aspecto=wîna daukra; mawan daukra;
asentamiento=daukanka; upla nani plis nahki ba tânka.
raya kum ra iwi daknika. aspirar=pâsa ba wan pusa ra o misin nani
asentar=ikaia; ulbi mangkaia, yarka iwa- ra bri balaia.
ia; rahkaia; yarka rahwaia. aspirina=rih pilska; aspirin.
asentarse=iwaia; diara laya rahwaia; las- asqueroso=tâski baku kaiki.
waia. asta=dus; dusa; aring.
aseo=klin daukanka; klin takanka; klinka. astilla=dus yuya; dus klakan o baikan
6
yuyka; awas lisban. munhta dingkaia.
astillar=lisbaia; plinhbaia. atmósfera=pâsa.
astillarse=liswaia; plinhwaia. atol=ulang.
astro=slilma; slilma tara. atontar=sinskas daukaia; yarka tanis ta-
astucia=kunin; kunin lâka; kunin bri lâka; kaia.
smat lâka. atormentar=rausauhkaia.
astuto=kuninkira; smatkira. atormentarse=wîna ra latwan briaia.
asunto=bisnis; dukia; tânka. atornillar=kru dingkaia; warbi dingkaia.
asustar=sirang ikaia; kupia tikaia; tâ ika- atractivo=mawan pain; yamni kaiki yaba;
ia. bri balaia karnika bri.
asustarse=sirang iwaia; kupia tiwaia; tâ i- atraer=bri balaia; aubi bri balaia; yarka
waia. lamara balaia.
atacar=alkaia; mapara wih aiklabaia; pu- atrapar=bliki alkaia; diara kum alkaia;
rara kauhi aiklabaia. kunin lâka wal prak alkaia.
atado=wilkan; wilkanka; priskan; pris- atrás=nina; ninara; nina tani.
kanka. atrasar=ninara swiaia; diara kum daukaia
atadura=wilkanka; wilkaika; priskanka; ba wina alki takaskaia; nina tani lakaia.
priskaika; wilkaia dukia. atrasarse=takaskaia; ninara takaskaia o
atajar=kan dakbaia; kaina dakbaia; kan tawaia.
dakbi takaskaia. a través=bâk.
ataque=mapara aiklabanka; bla alkanka; atravesar=prihni mangkaia; luaia; baila
lasa prukanka. wala ra lukaia; prihni mangki lukaia;
atar= wilkaia; priskaia. baila wala ra lui waia.
atardecer=tutni iwaia; tutni pîska lâs ba. atribuir=yuaia; dukia baku yabaia.
atascarse=drapapa pliska kum ra dimi ta- atronar=irirbaia; irirwaia; ringbaia.
kaskaia. atropellar=taibaia; purak luaia; mina ra
ataúd=kapin; upla pruan bikaia bakska. taibaia; upla purak wapi luaia.
ataviar=skahkaia; sakahkaia; prana dau- atroz=saura; saurakira.
kaia. aturdir=sinska tikaia.
ataviarse=aiskahkaia; aisakahkaia. aturdirse=sinska tiwaia.
atemorizar=sibrin dingkaia; sirang ikaia. audaz=smat; smatkira; lankira.
atemorizarse=sirang iwaia; sibrin dauka- auditor=wawalra; pura kakaikra.
ia; sibrin briaia. aula=skul ra smalkaia pliska o rumka
atento=kiama lihni; kaikikira; lukikira; kum.
wan dara wali; aiwahki. aullar=inaia; yul baku inaia; uhbaia; wa-
ateo=gâdkas; Gâd ra kasak lukras uplika. kaia.
aterrar=sibrin dingkaia; sirang ikaia. aullido=yul inanka.
aterrarse=sirang iwaia; sibriaia (si bria- aumentar=pura prakaia; tara daukaia;
ia). kau prakaia o mangkaia.
aterrizar=iwaia; tasba ra iwaia; tasba aumentarse=tara takaia; pâwaia; sahwa-
kangbaia. ia; yahpa takaia.
atestiguar=witnis takaia; witnis aisaia. aumento=pâwanka; tara daukanka; tara
atizar=tuskaia; pauta mukaia; pauta takanka; kau pura prakanka.
6
aún=kau; kau ban; ban; ban sakuna. azotar=wipaia; klala yaia; taya daukaia.
aunque=sakuna, kra; ban kra; ban saku- azote=klala; wipaia dukia; wipaika.
na; kabia kra. azúcar=sukar; sugar; kayu damnika.
aurora=yu baiwaia ingnika; titan ingnika; azufre=sulfa; sulpa.
lalma kahbi. azul=sangni; blu; siakni.
ausentarse=plis kum ra âpu kaia.
ausente=âpu; balras; plis kum ra âpu ba.
auto=truk; kar.
B
baba=bîla laya.
autonomía=klauna lâka.
babear=bîla laya sakaia o takaia.
autor=diara kum dadaukra o papaskra;
babosa=liprapra.
wauhtaya kum ulban ba uplika.
baboso=bîla laya uya saki ba; sinskas.
autoridad=wihta; lâ karnika bri ba; lâ
bacinilla=tâski iwaia dukia; simba.
karnika aitani ba.
bagre=batsi; lah (laha).
autorizar=karnika yaia; yarka daukaia;
¡bah!=¡paih!
wihta mita bapaia.
bailar=dans pulaia; srutwaia; srutwi pula-
avanzar=kainara waia; kaina tani waia.
ia; purwaia.
avaro=gridikira; kupia saura; mihta karna
bailarín=dans papulra; dans lankira.
(karnira).
baile=dans; dans pulanka; lilia pulanka.
ave=tnawira; daiwan tnawira; piawira.
bajar=ikaia; mayara ikaia; lahbaia; alah-
aventar=pukbaia.
baia; tasba mapa ra bri balaia.
aventurarse=trabil ra dimaia; diara kum
bajarse=iwaia; bal iwaia; iwi balaia; ma-
o wark kum ra dimi waia.
yara bal iwaia.
avergonzar=swira paskaia; swira dauka-
bajo=mâya; mayara ba; purara apia; mu-
ia.
nunhtara; prahni.
avergonzarse=swira takaia; swira briaia;
bala=raks o pistal mahbra; bulit.
swira lukaia.
balanza=paun; paun mangkaia dukia;
averiguar=kaikaia; tânka pliki kaikaia.
paun mangkaika.
aviador=“plen” (abiong) wawakra.
balde=lî watla; bukit.
avión=“plen”; abiong.
balón=bâl.
avisar=maisa pakaia; nu munaia.
balsa=rap; puhlak.
aviso=maisa pakanka; nu munanka.
bálsamo=marasa; wan wîna aubaia saika.
avispa=ulu.
bambú=kauhru.
¡ay!=¡alai!; ¡alaih!; ¡aih!; ¡alakai!; ¡ala-
bananal=siksa nasla.
kaih!
banano=siksa; siksa dusa; siksa mâ.
ayer=nahwala.
banca=iwaia dukia; bens; bents.
ayote=iwa.
banco=iwaika; bents; bank.
ayuda=hilp; hilpka.
bandera=plakin; plagin.
ayudante=hilp mamunra; hilp muni yaba.
bandido=âimplikra; bandis; upla saura
ayudar=hilp munaia; kaina sunaia.
kum.
ayunar=plun wahwaia.
bañadero=aihtabaia pliska.
ayuno=plun wahwanka.
bañar=tahbaia; tahbi sakaia; buskaia;
azadón=ho; u; tukbaika; tasba tukbaika;
srikbaia.
salhkaika.
bañarse=aihtabaia; aihtabi takaia.
6
baño=tahbanka; aihtabanka; batata=tâwa.
aihtabaia bate=bat; bat mihta.
watla o pliska. batear=wipaia; prukaia; bat ni prukaia o
barato=sipar; mana sirpi ba; wiria ‘man wipaia.
kulki ba. batería=batri.
barba=wan krusa; krusa tamaya; unmaya. bautismo=tahbi daukanka; tahbi sakanka;
bárbaro=upla saura; wail; wail baku. kristian daukaia lâka.
barbería=tâwa klakaia pliska; tâwa kla- bautizar=kristian daukaia; kristian saka-
kaia warkka; tâwa klakaika. ia; tahbi daukaia.
barbero=tâwa klaklakra. bazo=wan kwahka; nakmaya; prahpraya.
barbilla=wan krusa tâ o tnata. bebedor=dadira.
barbón=waitna unmayira. beber=diaia.
barbudo=unmayira; unmaya ailal bri; bebida=diaia dukia; diara laya; dira; din-
batsi (inska). ka.
barco=slaup; ship. béisbol=bâl pulanka.
barra=bar; ayan ni paskan pîska kum; a- bejuco=kiwa; kiwa dusa; dus kiwka.
wala kabu wal prawi ba pliska. belleza=painka; painkirka; prana; aukam;
barranco=albanhkia. pain.
barredor=papahbra. bello=pain; painkira; yamni; yamnira.
barrenar=unta kraukaia; dril munaia. bendecir=yamni munaia; yamni wiaia;
barrer=pahbaia. bles munaia.
barriga=biara; wan biara. bendición=bles; bles munanka; blesin;
barrigón=biara yahpira; biara tara. blisin.
barril=kias; baril. bendito=bles munan; yamni pali munan;
barrio=tawan tâka kum o baiki sakanka yamni pali; blisinkira.
kum. beneficiar=yamni munaia; diara yamni
barro=slaubla; umala. daukaia; hilpka yabaia.
barroso=slaublira; slaubla baku. benigno=kupia pihni; kupia pihnikira; ku-
basca=âuya warbanka; bla; aikaban wan pia painkira; kupia pain.
dauki ba. besar=kiawalaia; klâkaia.
base=playa; plamaya; lâ o diara kum pla- beso=kiawalanka; mawan kiawalanka.
mayka ba. bestia=daiwan; daiwan minira; daiwan
basta=aitani; ba (baha) kat aitani. mina walhwal bri.
bastante=ailal; uya; aihwa; manis; aitani; biberón=tuktan milk dakakaia dukia; ni-
aitani kat. pil.
bastar=aitani kaia; aitani sip kaia. biblia=baibil; Dawan Bîla.
bastardo=minapakra; bastar. bicicleta=baisikil.
bastimento=tâma; plun tâma. bien=aitani; yamni; pain; aihwa; yamni
bastón=kîn; kîn dusa; dus; bordong. pali; rait pali; kasak.
basura=dipasta; diara tâski yuya; trin; bienes=yuya nani; yuyka; yuyaka; dukia.
tring. bienhechor=yamni mamunra; yamni da-
basurero=dipasta yakabi pliska. daukra; hilp mamunra.
batalla=aiklabanka; war aiklabanka. bienvenido=yamni brin; pain lakula dauki
6
brin; ¡yamni balram! bombear=pump munaia; pump ni lî auba-
bigote=wan unmaya. ia.
bigotudo=unmayira; unmaya ailal bri. bondad=yamnika; painka; kupia painka;
bijagua=waha. kupia pihni lâka.
bilis=pîra. bondadoso=yamni; yamnikira; kupia
billete=lalah wahia; lalah wauhkataya; ti- pain; kupia painkira; kupia pihnikira.
kit. bonito=pain; painkira; pain pali.
bisabuelo=srakia. boquete=unta kraukanka; dimi waia bîla
bisagra=insis; dur o windar pamaika du- sirpi kum.
kia o mihta. borbotar(se)=lukwaia; lî karna lukwaia o
bisnieto=snawa. pupuhwaia.
bizco=kiusni; nakra kiusni; nakra warha. bordar=mamaia; kwala mamaia.
blanco=pihni; mapla pihni. borde=un.
blanquear=pihni daukaia. borrachera=bla takanka; rum diaia lâka.
blanquearse=pihni takaia. borracho=dadira; rum dadira; upla bla;
blasfemar=nina sauhkaia; lahtubaia. bla dauki; bla takan; blakira.
blusa=mairin prâkka pura tani ra dimi ba. borrador=dikaika; siauhbaika.
boa=waula. borrar=dikaia; diki sakaia; tikaia; siauhbi
bobo=taniskira; sinskas; lal saura; lukan- sakaia; siauhbaia.
ka sirpi bri. borrarse=siauhaia; siauhi takaia; diwaia;
boca=bîla; upla bîla; yabal; diara sut bîla. diwi takaia.
bocio=wan kârma sikniska kum. borrasca=pâsa karna kum; skwal saura.
bocón=bîla yahpira; bîla tara; bîla yahpa. bosque=unta; unta dakni; dus tara pâwi
boda=marit lâka; marit daukanka; marit ba untika.
takanka; marit sakanka. bostezar=bîla kwâkaia; upaia.
bodega=diara nani apahki o suni briaia bota=buts; sûs tara.
watla; “bodega”. botar=batakaia; lulkaia; yakabaia; tikaia.
bofe=pusa. bote=slaup; bot; but; duri.
bofetada=mihta tanhtika pata; mawan ra botella=batil.
prukanka. botiquín=sîka nit pali ba kahbi bri dukia
bola=bâl. ba.
boleta=lal mana. botón=butin.
boletín=ulbanka sâtka kum wark kum du- boxear=aiklabaia; mihta wauhi aiklabaia;
kiara; skul uplika nahki auya ba ulban- globs mangki aiklabaia.
ka. bramante=krukus.
boleto=impakaia wauhtaika. bramar=uhbaia; ahbaia; muhbaia.
bolo=upla bla; bla uplika; upla rum din branquia=sisia; lî daiwra wînka (wingka)
ba. puhbanka.
bolsa=pakit; sakbat. brasa=kwasku.
bolsillo=pakit; traus pakitka. bravo=kras; kraskira; kupia karna; praut;
bollo=brit; brit kum. prautkira; kupia baiwan; tahplu.
bomba=pump; lî aubaika; bomb; “bom- brazalete=bangkil.
ba”. brazo=klahkla.
6
brea=târ; târ mâka; awas mâka. bullicioso=bin dadaukra; binkira.
breña=sikwra (sikra); sisikwra (sisikra); bullir=lukwaia; lukwi baku kaia; piawaia.
dribra. buque=but tara; slaup tara.
breve=kunhku; prahni; piu wihka apia. burbuja=siapia; siaprika; kwangwrika
brillante=lipni; lakni; ingni; ingnikira; (kwangrika).
klaklauhra. burbujear=kwangwaia; lukwaia.
brillantina=batana. burgués=upla tara; upla lalahkira; lalah-
brillar=lipaia; ingwaia; ingni takaia; la- kira baku puli o ai dara wali uplika.
kwaia. burla=lawaska; lawaska kikan bîla; swira
brillo=ingnika; lipnika; laknika. daukan lâka bîla; kunin munan lâka.
brincar=pâlaia; srumaia; sruhmaia; sru- burlar(se)=lawaska kikaia; swira dauka-
twaia. ia; kunin munaia.
brinco=pâlanka; srutwanka; srumanka. burro=biriku wainhka.
brisa=pâsa; pâsa swapni (tawa krawi ba). buscar=plikaia; pliki taukaia o kaikaia.
brocha=brus; bros. butaca=iwaia dukia.
broma=pulan bîla; pulan lâka; kikaia du- buzo=lî dadimra; daiba.
kia o aisinka.
bromear=pulaia; puli aisaia.
bronca=blahwan; blahwanka.
C
cabalgar=aras ulaia; aras uli taukaia; dai-
bronce=bras.
wan uli taukaia.
bronquitis=kârma wakia puskanka; lama
caballero=aras uli uplika; upla tara, kul-
kriwi ba.
kankira kum; waitna kasak.
brotar=urhwaia; baiwaia.
caballete=bahna; banhta; utla bahna.
bruja=sukia mairin saura; lasa baku taki
caballo=aras.
ba mairka.
cabaña=rans.
brujo=sukia waitna saura.
cabecear=lal wauhaia; upaia.
brújula=kampas.
cabecera=lal mangkaika; lal kahbaika; lal
bruma=mukus; kabu mukuska.
wihta; wihta dukia.
bruto=sinskas; daiwan baku; lal karna
cabellera=tâwa aiska; tâwa.
(karnira).
cabello=(wan) tâwa.
bucear=lî dimaia; lî munhtak yawaia; lî
cabeza=(wan) lal; wihta.
kapaia.
cabezón=lal yahpira; lal tara.
buche=krukmaya.
cable=awa; dîa dîa awa.
buen=yamni; pain.
cabo=tâ; tnata; mihta; mina; kabu.
bueno=yamni; pain; aitani; kasak; pain
cabra=guts mairin.
aihwa.
cabro=guts wainhka.
buey=bîp wainhka mahbra sakan; wark
cabrón=guts wainhka; upla kum ai mair-
bulka.
ka waitna wala wal yaban bri ba.
búho=iskri.
cabulla=awa; kiwa.
bujía=ingni yabaia dukia.
caca=kâna; kâka.
bulto=surun; karbanka; malipuk; karban
cacao=kakau; urang.
kum.
cacarear=katakbaia; watakbaia; kakbaia.
bulla=bin; bin tara.
cacique=wihta; indian wihtka tara.
6
cacha=alkaika; mina; skiru mina. calentamiento=lapta daukanka; lapta ta-
cachar=implikaia; upla dukia implikaia. kanka.
cachete=mahkmaya; tauhka. calentar=lapta daukaia.
cacho=kiapka; aringka. calentarse=lapta takaia; ailahkaia.
cada=bani. calentura=rih; rihka.
cadáver=upla pruan wîna tara; pruan wî- calidad=tânka; nahki yaba tânka.
na tara. cálido=lapta.
cadejo=waihwan. caliente=lapta; laptira; bitni.
cadena=sen; sîn; chen; priskaika. cáliz=kop; kalis; kalis kapka.
cadera=kil; kwel; kilka; wan maisa dusa. calma=lamni; lamnika; lamanka; pâsa
caer(se)=kauhaia; wakwaia; slingwaia; krawras.
dringwaia. calmante=lamni dauki ba; lamni daukai-
café=kâpi. ka; latwan daskaika.
cafetal=kâpi nasla. calmar=lamni daukaia; sâp daukaia; das-
cafetera=kâpi laya laikaika; kâpi laya kaia.
mangkaika. calmarse=lamaia; lamni takaia; sâp kaia;
cafeto=kâpi dusa. sâp takaia; sasakwaia.
cagar=kâna krahbaia. calmo=lalam; lamni.
caída=kauhanka; kauhra. calor=bitni; bitnika; lapta; laptika.
caimán=karas. calumniar=nina sauhkaia; ninara aisaia;
caite=klipas; sandal sûska. ninara saura aisaia; saura munaia; kunin
caja=baks; tupit. lâka ra pâtkira kulkaia.
cajero=baks papaskra; bank ra lalah alki caluroso=lapta; lapta bri; laptira; bitni;
ba uplika. bitnikira.
cajón=baks; baks tara. calvo=tâwas; tâwa daiwan; tâwa âpu; tâ-
calabaza=kahmuntra; kahmutra. wa daiwra.
calabozo=silak watla; silak watla saura calzado=sûs.
kum. calzar=sûs dingkaia.
calambre=sula wakia; wan wakia aubi calzón=dras; mairin draska.
trabilka o sikniska. calzoncillo=dras; waitna draska.
calamidad=pât; trabil; panis saura. callado=sâp; bin âpu; binkas.
calar=klauhbaia; sabaia; wîna ra utwi di- callar=bîla prakaia; yaka sâp takaia.
maia; buswaia. callarse=sâp kaia; sâp takaia; bîla prakan
calavera=lalkamhka (lal kamhka); lal du- kaia; aisaia apia.
sa. calle=yabal; tawan bîla yabalka; wakpas;
calcetín=saks; takins. strit.
calcular=kulkaia; kulki kaikaia. callo=kân.
cálculo=kulkanka; kulki kaikanka. cama=krikri; aitnikaika.
caldero=dikwa. camaleón=siwaiku.
calderón=dikwa tara. camalote (gamalote)=kbu; bu.
caldillo=pilala. cámara=lilka alkaika; rum tara; utla bîla
calendario=kati piua wauhkataya; yu na- kum.
ni kulkaia wauhkataya. camarada=pâna; muihni; pren.
6
camarón=wasi; wahsi; wahsi sirpi. canoso=lal pihni; tâwa pihwan.
cambiar=shins (sins) munaia; lakaia; kar- cansado=swapan; tayat; tayat takan.
bi lakaia. cansancio=swapanka, bahkia; bahkia ta-
cambio=shins (sins) munanka; lakanka; kanka; tayat takanka.
sât wala takanka. cansar=swapkaia; tayat sakaia; tayat dau-
camello=kiamil wainhka. kaia.
caminante=wawapra; wapi yaba; tatau- cansarse=swapaia; tayat sakaia; bahkia
kra; tauki yaba; âimpakra; impapakra. takaia.
caminar=wapaia; impakaia; taukaia. cantante=aiwawanra; lawana aiwawanra.
caminata=wapanka. cantar=aiwanaia; lawana aiwanaia; lawa-
camino=yabal; bîla. na; aiwananka.
camión=truk; kamiong. cántaro=sumi; lî watla.
camioneta=truk sirpi. cántico=lawana; aiwananka.
camisa=prâk; waitna prâkka (prâka). cantidad=praiska; yahpika; kulkanka.
camisola=andasat. cantina=rum atki watla; kantina.
campamento=kiamp wark uplika watla canto=lawana; aiwanra; aiwananka.
nani; kiamp. caña=kayu; kayu dusa.
campana=bel; bil; lingbaika. cañada=tingni; il bîla.
campanario=bil watla. cañal=kayu nasla.
campaña=wark o daukanka tara kum. cáñamo=kiulh mâ.
campesino=tasba warkka dadaukra; plun cañón=raks tara; raks kakma; kianan.
mâ mamangkra. cañuela=klisang; yauhrus.
campo=twi bîla; insla; twi; langnika. caoba=yulu.
camposanto=raiti. capa=pura taya; pura prâkka (prâka).
cana=tâwa pihwanka; tâwa pihni. capacitación=sins smalkanka; sins lâka
canal=lî plapi luaia bîla; kanal; lî bîla yabanka.
salhkanka kum. capacitar=sins yabaia; smalkaia.
canalete=kwahi. capar=mahbra sakaia.
canaletear=kwahi kaubaia. capataz=wark kiaptin; pura winaika.
canalla=upla saura. capaz=sip yaba.
canasta=baskit; pataki. capear=irbaia; irbi taukaia.
canasto=baskit tara. capilla=prias watla sirpi.
cancelar=diki sakaia; tikaia; sauhkaia; capitán=kiaptin; kapitang.
siauhbi sakaia; aibapaia. capítulo=sapta; chapta.
cáncer=kaisni lilka slilma dakura ba; capón=mahbra sakan; mahbras.
kiansa sikniska; kuswa âuya. capote=ringkut.
canción=lawana; aiwananka. captura=alkanka.
candado=dur mangkaika; patlak. capturar=alkaia; priski alkaia; biki alka-
candela=kiandil. ia; dara walras alkaia.
candil=lamp sirpi sâtka kum. cara=(wan) mawan.
cangrejo=kaisni; rahti; waihru; libang. caracol=kip; kip taya.
canilla=wayata; braka; ahkra. carácter=tânka; nahki tauki ba tânka; tân-
canoa=duri; batu; duri tara. ka marikanka.
6
caramelo=damni; sugaplum. casi=lamara; lamak; lamkara.
carate=bulpis. caso=tânka; lâka; takanka.
carbón=kwasku; kol. caspa=wan lal suska; wan lal ra taya lupia
carcajada=kikanka aihkakira. bri ba.
cárcel=silak watla. castidad=sunu lâka; sunuka.
cardo=kiaya. castigar=klala yabaia; latwan yaia; wipa-
carecer=diara luha takaia; luha kaia. ia; panis munaia.
carey=aksbil. castigo=klala; panis; wipanka.
carga=kiago; kiagu; karbanka. castrar=mahbra sakaia.
cargamento=kiago; kiagu; kiago tara. catarro=siahka; siahka siknis; siahka ra-
cargar=auhbaia; prahkaia; twilkaia; ya.
kwahkaia; brih waia. catequista=katekist; katekista.
carguero=twatwilkra. católico=katolik; kiatalik; kiatlik.
caricia=sapanka; taya sapanka. catorce=matawalsip pura walhwal.
caridad=latwan lâka; kupia pihni lâka; la- catre=kat; twilkaika.
twan kaikanka. caucho=tasa.
caries=dusa sukwanka. caudillo=lal; wihta; wihtka; tâ uplika.
cariño=latwan; latwanka; kupia latwanka. causar=munaia; paskaia; daukaia.
cariñoso=yamni; latwan kaikankira; ku- cautivar=priski alkaia; kupia alkaia.
pia pihnikira ba. cautivo=priskan uplika.
caritativo=kupia pihnikira. cavar=salhkaia; tasba salhkaia; sukutbaia.
carne=wîna; daiwan wîna; upla wîna. cavidad=unta.
carnívoro=wîna papira. cayo=kî; kî dakura (dakra).
caro=mana; manakira; mana pali. cayuco=duri.
carpintero=kiamda; karpenter. cazador=antin tatakra; daiwan âikra.
carrera=plapanka. cazar=antin takaia; daiwan plikaia; antin
carreta=kareta; karita. dimaia.
carretera=truk plapi yabalka; yabal tara cebo=batana; batanka; kiulh pata.
kum. cebolla=inian.
carril=tril. ceder=yaia; yabaia.
carrizo=kara; klisang; bra tara. cedro=yalam.
carro=kar; truk. cegar=nakra blain daukaia.
carta=wauhtaya; wauhtaya ulban kum. ceguera=nakra blainka.
cartera=lalah watla. ceiba=sisin.
cartucho=bulit; raks mahbra. cejas=wan nakra tamaya; nakra pura ta-
casa=utla. maya.
casado=marit; ai maya bri ba. celar=tâwan lawaia; lawaia.
casamiento=marit lâka; marit takanka. celda=silak watla.
casar=maya baikaia; marit sakaia; marit celebración=lilia; lilia tara daukanka.
munaia. celebrar=mayunra daukaia.
casarse=marit takaia. célebre=upla tara; nina tara bri uplika.
cáscara=taya; dîa dîa taya; dus mâ taya. celeste=sangni.
casco=asmala; lal kamhka. celo=lawanka; tâwan lawanka.
6
celoso=lalawra; tâwan lalawra. walsip.
cementerio=raiti. cinta=riban; awa.
cemento=simint; sement. cintura=maisa; mahta.
cena=tutni pata. cinturón=maisa wila; bilk.
cenar=tutni pata piaia. cipote=tuktan; tuktan sirpi.
ceniza=yamhpus. circular=wilwi tawaia.
centavo=sint. círculo=raun kum; krukmika.
centinela=aiwawahkra; watsman. cirujano=aparit warkka dauki daktarka.
centro=lilapas. citar=paiwaia; kuhbaia.
cenzontle=ayalila. ciudad=tawan; tawan tara.
cepa=kiama; dus kiama; wihta. ciudadano=kuntri kum uplika.
cepillo=brus; plain. clamar=winaia; ini winaia; inaia.
cera=blas; nasma blaska. colar=singbaia.
cerca=lamara; lamkara; baila. colcha=blanhkit.
cercano=baila; lamara; wihka apia. colchón=matras.
cercar=kutbaia; kaina kutbaia. colear=wâika wauhaia.
cerco=klar; tnaya kutbanka. colecta=kalik; kalik sakanka.
cerdo=kwirku; kwirku wainhka. colectar=kalik munaia (sakaia).
cerebro=lal mabiara; lal mabiarka. colegio=skul tara kum.
cero=diara âpu; kumi sin âpu. cólera=kupia baiwanka; lawanka.
cerrado=prakan; prawan. clamor=inanka; winanka.
cerradura=prakaika; kî. clara (de huevo)=kalila mahbra pinhka.
cerrar=prakaia. claridad=ingnika.
cerrarse=prawaia. claro=ingni; sangni.
cerro=il. clausurar=prakaia.
cerumen=kiama blaska. clavar=sabaia; silak sabaia.
cesar=takaskaia. clavícula=pahpaya dusa.
cesto=baskit; kûa. clavo=silak.
cetro=kîn dusa. cliente=plis kum wina diara âiatkra.
cicatriz=wîna klakwan o sukwan markka. clínica=aspital sirpi; klinik.
ciclón=prari. coagularse=klaswaia.
ciego=nakras; blain; blainkira. cobarde=sasabrira; sibrabrira.
cielo=kasbrika; heven; heben. cobija=pura bikaika; blanhkit.
cien=handat; yawanaiska matsip; dusa cobijar=pura bikaia.
kum. cobrar=mana kulkaia; tras alkaia.
cierre=prakanka; prawanka. cocal=kûku nasla.
cierto=kasak; rait aihwa. cocer=piakaia; plun piakaia.
cigarrillo=sigarit; sigaret. cocerse=piawaia.
cigarro=sigarit. cocina=kitsin.
cima=bahna; banhta; il bahna. cocinar=piakaia; plun piakaia; kuk takaia.
cinc=yink. cocinera=kuk mairin.
cinco=matsip. cocinero=kuk waitna.
cincuenta=yawanaiska wâl pura mata- coco=kûku.
6
cocotero=kûku dusa. comparar=wal prakaia; wal praki kaika-
codiciar=brin daukaia; tumaia. ia.
codo=tingtingka; tinhtingka. compartir=yuaia; baiki sakaia; aikuki sir
codorniz=pusal. muni briaia.
coger=alkaia. compasión=umpira kaikanka.
cojear=prutwaia; atwaia. complacer=âuyapah daukaia.
cojo=skahwa; mina skahwa. completo=aiska; sut; banhki; aitani kat.
cola=wâika. componer=paskaia; daukaia.
colaborador=hilp mamunra; tâ babaikra. compositor=papaskra; lawana papaskra.
colador=singbaika; sipsip. comprador=âiatkra.
colgar=pamaia. comprar=atkaia (upla wina).
colgarse=aipamaia; witwaia. comprender=tânka briaia; alkaia.
colibrí=tininiska. comprensión=tânka alkanka.
colina=kiuhsi; il sirpi. comprimir=taibaia; lasbaia; samaia;
colmillo=mawan dusa napa. pamni auhbaia.
colocar=kahbaia; ikaia; iki swiaia. comprobar=marikaia; tânka marikaia;
color=mapla; kalat. diara wala wal praki tânka kaikaia.
coloradilla=asdura; asdiura. cómputo=kulkanka; kulki kaikanka.
colorado=pauni. comulgar=tibil iwaia; holi komunian
coluco cerrado=siakwa. briaia.
collar=nana dukia; nana pamaika. comunicar=wiaia; maisa pakaia.
comadre=luhpa yapti. comunidad=upla daknika asla iwi ba; ta-
comandante=kamandanti. wan sirpi.
combate=aiklabanka; war aiklabanka. con=wal; kira.
combatiente=aiklaklabra. concebir=kwihra tiwaia (takaia).
combatir=aiklabaia; war aiklabaia. conceder=yaia; yabaia.
comedor=plun piaia watla o pliska. conciencia=lukanka; lukaika.
comején=itikmuk; usra. concluir=tnata alkaia; prakaia.
comelón=papira; plun papira; bîla maihsi- concubina=lila mairin; marit apia maia
ra. mairin.
comenzar=tâ krikaia. concha=taya; daiwan taya (karna).
comer=piaia; plun piaia. condenar=pât ra dingkaia; pât ra lulkaia;
comerciante=âiatkra; diara âiatkra. pâtkira daukaia.
cometer=daukaia. conducir=bri (brih) waia; tâ brih waia; al-
comida=plun. ki brih waia.
comité=dakni sirpi; kamiti. conducta=tânka; nahki ba tânka; natka.
como=naku; baku; ba baku. conectar=wal prakaia; wal praki wilkaia.
¿cómo?=¿nahki?; ¿dîa? wal tâ mangkaia.
compadecer(se)=umpira kaikaia. conejo=bangbang; tibang.
compadre=librah; luhpia aisika. conferencia=smalkanka; aisi kaikanka;
compañero=tahkia; pâna; pren. kamparins.
compañía=kampani. confesar=wan dahra sakaia; wan saurka
comparación=wal praki kaikanka. “padre” ra wiaia; pikin sakaia.
6
confianza=lukanka tara; kasak lukanka contar=kulkaia; kulki kaikaia; dahra aisa-
aihwa. ia.
confiar=lukaia; kasak lukaia. contener=bilara briaia.
confite=sugaplum; damni. contentar=âuyapah daukaia.
confortar=maisa nihkaia; karnika yaia. contentarse=âuyapah takaia.
confundir=mawahkaia; lal blakaia. contento=lilia; âuyapah.
confundirse=lal tanis takaia. contestar=pana aisaia; pana wiaia o ulba-
congelar=kauhla daukaia. ia.
congelarse=klaswaia; karna takaia. contigo=man wal.
congo (mono)=kungkung. continuar=waia; ban ban daukaia.
congregación=aikuki asla prawanka; dak- contorno=kir.
ni kum. contra=mapa; mapara; mapa tani.
congregar=asla prakaia; asla daukaia; ai- contratar=kantrak lâka daukaia.
kuki prakaia. contrato=kantrak.
congregarse=dakni kum ra aikuki prawa- contribuir=yaia; yabaia.
ia; aipaswaia. convencer=tânka mariki wiaia; tânka ba
conjunto=aslika; wal prakan. latan marikaia.
conmigo=yang wal. convención=asla takanka tara.
conocedor=kakaira; kakaikra. convento=kiatalik napakanka watla.
conocer=kaikaia; kakaira kaia (takaia). conversación=aisanka; sturi aisanka; ai-
conocido=kakaira; kaikan. kuki aisinka.
conquista=pura lui taibanka; pura luanka. conversar=aisaia; sturi aisaia; aikuki ai-
conquistador=tataibra; pura lalura. saia.
conquistar=pura luaia; aiklabi pura luaia. convertir=lakaia.
conseguir=briaia; saki briaia. convertirse=tawaia.
consejo=kupia kraukanka; smalkanka. convidar=paiwaia; imbait munaia.
conservar=suni swiaia; apahkaia; auhbi convocar=paiwaia.
swiaia. cooperar=upla wala wal diara kum dau-
considerar=kulkaia; lukaia; kaikaia; luki kaia.
kaikaia. copa=kop; kâp.
consigo=witin wal. copete=lal taya.
consolador=maisa nanihkra. copiar=ulbaia; pat ulban ba wina ulbaia.
consolar=maisa nihkaia. coral=silbiara.
construcción=paskanka. corazón=kupia.
constructor=papaskra; utla papaskra. corbata=niktai; nana wilkaika.
construir=paskaia; daukaia; bapaia; mâ- cordero=sîp (ship) luhpia.
kaia. cordón=awa; kiwa.
consuelo=maisa nihkra; maisa nihkanka. corneto=mina warha.
consultar=aisi kaikaia; wal aisi tânka pli- coro=aiwawanra daknika; kwayar; kwa-
kaia. ya.
contador=kakulkra; kulki kakaikra. corona=kraun.
contaminar=sauhkaia; tâski daukaia. coronar=kraun mangkaia.
contaminarse=tâski takaia. corral=klar; kral.
6
correcto=aitani; kasak; wapni. creencia=lukanka; kasak lukanka.
corredor=baranda; plaplapra. creer=lukaia; kasak lukaia.
corregir=wapnika mangkaia. crespo=warwan; warwi.
correr=plapaia; kangbaia; kangbi sakaia. creyente=lalukra; kasak lalukra.
corrida=plapanka. criado=napakan waitna; alba waitna.
corriente=aubra; lî aubra; aubrika. crianza=pakanka; sahwanka; daiwan sa-
corromper=sauhkaia; saura daukaia. hwanka.
corromperse=aisawaia. criar=pakaia; sahwaia.
corrupción=sauhkanka; aisawanka. criarse=pâwaia; tara takaia.
corrupto=saura; aisawan; sukwan. criollo=kriul.
corruptor=sasauhkra. crique=tingni.
cortador=klaklakra. cristal=glas.
cortar=klakaia; dakbaia. cristianismo=kristian lâka.
corte=klakanka; kwala dakban. cristiano=kristian.
corteza=taya; dus taya. Cristo=Kraist.
corto=kunhku; prahni; klutka. criticar=dahra saki aisaia; nina aisaia; lâ-
cosa=diara. ka daukaia.
cosecha=plun mâ sakan piua; plun mâ dâ- crucificar=dus prihni ra sabaia.
kanka. crucifijo (cruz)=dus prihni.
cosechar=plun mâ sakaia; dâkaia. crudo=raya; piakan apia.
coser=sipaia; kwala sipaia. cruzar=luaia; lui waia.
costa=kabu lama; auhya un. cuaderno=ulbaia wauhkataya.
costal=krukus; saku; bîk. cuadrilla=upla dakni kum.
costar=ai mana briaia. cuadro=lilka.
costeño=kabu un uplika; kust uplika. cuajada=kwahada.
costilla=tnaya mina. cuajarse=klaswaia.
costo=prais; praiska. ¿cuál?=¿ani?
costoso=mana; manira; manakira. ¿cuándo?=¿ahkia?
costumbre=lâka; tânka; tnatka; natka. ¿cuánto?=¿nahki?; ¿nahki prais?
costura=sipanka. cuarenta=yawanaiska wâl.
costurar=(kwala) sipaia. cuartel=wardia watla; kwartel.
costurera=kwala sasipra mairin. cuarto=mânka walhwal daukan wina ku-
coyol=kru. mika; rum bîla.
coyuntura=wan lukutbaika. cuatro=walhwal.
cráneo=wan lal bahna; lal kamhka. cuatrocientos=handat walhwal.
creación=paskanka; paski daukanka; pas- cubrir=prakaia; pura prakaia.
kan dukia. cúcala=siwaiku.
creador=papaskra; dadaukra. cucaracha=kakaras.
crear=paskaia; daukaia. cuchara=ispan; spun.
crecer=pâwaia; tara takaia. cuchillo=skiru; kisura.
creciente=lisamra. cuello=nana.
crecimiento=pâwanka; pâwaika. cuento=dahra; kisi; sturi; lasdara.
crédito=tras; kulkan lâka. cuerda=awa; kiwa.
6
cuerno=aringka. chamba=wark lupia.
cuero=taya; daiwan taya. champa=utla tanhta.
cuerpo=wîna; wîna tara. chance=sans.
cuidado=aman kaikanka; main kaikanka. chancho=kwirku.
cuidar=main kaikaia; aman kaikaia. chapa=bapring; kiama lula.
culantro=pits saika; kulantro. chaparro=yahal; upla prahni.
culebra=piuta. chapear=irbaia; unta irbaia.
culminar=tnata alkaia. chaqueta=yakit.
culo=unta; tnata; nata. charco=lî bîla kum; piahka.
culpa=pât; pâtka; watawanka. charla=aisanka; sins lâka aisanka.
culpable=pâtkira; watawikira. charlar=aisaia; sturi aisaia.
culpar=pâtkira daukaia; pâtkira kulkaia; chato=tanhta; kakma tanhta; kakmas.
pâtkira sakaia. chavalo=tuktan waitna.
culparse=pâtkira takaia. chele=tâwa pihni; upla pihni.
cultivar=insla warkka daukaia; diara chelín=silin.
mangkaia; plun mâ tasba ra mangkaia. cheque=chek; chik.
culto=yamni; pain; prias. chicle=sikli.
cultura=upla iwanka natka. chicha=misla; sitsa.
culumuco=arari. chicharrón=kwirku taya kiskan; sitsa-
cumbre=bahna; banhta. rong.
cumiche=plasni. chiflar=wasbaia.
cumpleaños=aisubanka yua. chilamate=kwah dusa.
cumplir=aiska sut daukaia; yarka bal ai- chile=kuma.
makaia. chillar=kisbaia; karna inaia.
cuna=tuktan sirpi krikrika. chimar=taya drusbaia.
cuñada=lamlat; lamlatka; masaya. chimarse=klungwaia; taya druswaia.
cuñado=waika; waikat; masaya. chinear=tuktan alkaia.
curación=rakanka; rawanka. chinela=sinila.
curandero=sîka dadaukra; sîka kakaira; chingaste=mâya; plun mâya.
inma wahia saika kakaira. chingo=klutka.
curar=rakaia; sîka daukaia. chino=saini uplika.
curarse=rawaia; pain takaia. chiquero=kwirku watla; sikiru.
curtir=daiwan taya dingkaia. chiquito=sirpi lupia.
curva=raya; krutnika. chismoso=aisin kwakwahkra.
custodiar=main kaikaia. chispa=pauta yuya.
cutis=wan taya; upla taya; wan wîna taya. chiste=pulan bîla; kikaia sturka aisanka.
cuzuco=tâira (tayira). chocar=wal prawi prukaia; tuskaia.
chocolate=saklit.
chocoyo=risku.
CH chofer=truk wawakra; draiba.
chacalín=wasi; wahsi; wasi sirpi.
chompipe=kaliltara (kalil tara).
chachalaca=wasakla.
choque=pana pana prukanka.
chagüite=plas sâtka; platu nasla.
chorrear=iswaia; tahwaia; tahkaia; kurur-
chamaco=tuktan.
6
waia. yamni daukaia.
chorro=iswanka; tahwanka. dedicarse=diara kum ban dauki kaia.
choza=utla sirpi; rans. dedo=mihta sirpika.
chubasco=lî pâsa wal; skwal. defecar=kâna krahbaia; tâski iwaia.
chúcaro=wail; daiwan wail. defender=kaina kahbaia; tâwan aiklabaia.
chupar=utbaia; utbi diaia; aubaia; aubi defensa=kaina kahbanka; kaina kahbaika.
diaia; dabaia. definir=tânka wiaia; diara kum tânka kai-
kaia.
D defunción=pruanka; prura.
dado=dais. degollar=nana dakbaia; lal dakbaia.
danto=tilba. dejar=swiaia.
danza=dans. delantal=îpan.
danzar=dans pulaia. delante=mawanra; mawan; kaina; kaina-
dañado=aisawan; saura; sauhkan. ra.
dañar=sauhkaia; rausauhkaia; saura mu- delatar=dahra sakaia; dusa kuhbaia.
naia. deleitar=lilia daukaia.
dañarse=aisawaia; saura takaia. deleitarse=lilia takaia (kaia).
daño=sauhkanka; saura munanka; aisa- delgado=biawan, tanta; lâwra.
wanka. deliberar=luki kaikaia; kupia ra luki kai-
dar=yaia; yabaia. kaia.
dardo=trisbaya. delicioso=auhni; pain.
de=wina; dukia. delincuente=diara saura dauki uplika;
debajo=munhta; munhtara. saura dadaukra.
debatir=blahwaia; mapara blahwaia; un- delito=pât; lâ krikan pâtka; watawanka.
sabaia. demandar=lâ dingkaia; dusa kuhbaia; lâ
deber=lâka; blestu daukaia dukia. tânka kat makabaia.
deber=tras bri kaia; aibapaia bri kaia. demarcación=mark munanka; tasba mark
débil=swapni; karna apia; sip apia; wîna munanka.
swapni. demás=tâka; pura; wala; tnaya ra ba.
debilidad=swapnika; wîna swapnika. demasiado=ailal; uya; pura lui.
debilitar=swapni daukaia; swapni sakaia; demoler=sauhkaia; slingbaia; slingbi ti-
swapkaia. kaia.
debilitarse=swapni takaia; swapaia. demonio=dibil; lasa; sitan.
decapitar=lal dakbaia. demostrar=marikaia; tânka kum
decena=matawalsip aslika. marikaia; param wiaia; dauki marikaia.
décimo=matawalsip mânka. dengue=rihka tara sikniska.
decir=wiaia; aisaia. dentadura=napa; napa nani.
declarar=latan wiaia; param wiaia; wiaia. dentista=napa daktarka.
decorar=skahkaia; sakahkaia. dentro=bilara; bîla tani.
decretar=lâ yaia; lâ kum daukaia; lâ denuncia=dahra sakanka.
mangkaia; lâ kum aisi bapaia. denunciar=dahra sakaia; lâ tânka kum ai-
decreto=lâ; adar; lâ bapanka. si wiaia.
dedicar=diara kum dukiara mangkaia; departamento=tasbaya baiki sakanka;
6
tasba pîska kum. descalzo=sûs âpu; mina baman.
deporte=pulanka. descansar=ris briaia.
depositar=mangkaia; kahbaia; kahbi su- descendencia=kiamka; masraka.
naia o swiaia. descender=iwaia; pura wina bal iwaia.
depurar=klin daukaia; yamni daukaia. descendiente=kiamka; tayka.
derecha=aihkika. descolgar=lanhki mayara ikaia.
derecho=wapni; wapni pali; wapnika kat; descomponer=sauhkaia.
lâ skulka; upla raitka. descomponerse=aisawaia; saura takaia.
dermis=taya; wîna pura tani pîska. desconfiar=kasak lukaia apia.
derramar=laikaia; tahkaia. desconocer=kaikras kaia.
derramarse=laiwaia; tahwaia; kururwaia. descoser=slihbaia.
derretir=slilkaia. descoserse=slihwaia.
derretirse=slilwaia. descubierto=param; pura sakan.
derribar=batakaia; wakaia; slingbaia. descubrir=pliki sakaia; pura bikanka ba
derribarse=wakwaia; slingwaia. sakaia.
derrota=lus tiwanka. desde=wina; piu kum wina.
derrotar=sauhkaia; batakaia; pura luaia. desdicha=umpira lâka.
desagradable=saura; pain apia. desear=brin daukaia; kupia ra plikaia.
desagradecido=tingkikas. desembocadura=awala bîla; arbar; bar.
desagüe=lî plapaika; lî sakaika. desempleo=wark âpu tânka.
desalojar=saki lulkaia; laihura sakaia; desencadenar=sînka lanhkaia.
pliska wina sakaia. desenredar=slihbaia; slihbi sakaia.
desamparado=umpira; hilpkas; lulki desenrollarse=ilingwaia; slihwaia.
swin. deseo=brinka; brin daukanka.
desamparar=lulki swiaia; hilpkas swiaia. desesperado=bîla kaikanka âpu uplika.
desanimado=spiritka mayara. desfile=lain ra wapanka; marts munanka.
desanimar=spiritka batakaia; sibrin desgajar=alhbaia; tnawa dakbaia.
dingkaia. desgarrar=kalkaia; bisbaia.
desanimarse=spiritka mayara iwaia. desgracia=pât; trabil; saurka.
desaparecer=yarka tiwaia; nakra wina ti- desgraciado=pâtkira; umpira.
kaia. deshilar=slihbaia.
desaparecerse=tiwaia; lap tiwaia. deshilarse=slihwaia.
desarreglar=saura daukaia; sauhkaia. deshonrar=nina sauhkaia.
desarrollar=pakaia; yarka pâwaia. desigual=wal baku apia.
desarrollo=pâwanka; nuhanka; tara ta- deslizar(se)=lalalwaia.
kanka. desmayar(se)=drinh pruaia; bla alkaia
desastre=pât saura. (daukaia).
desatar=lanhkaia. desnucar=lukutbaia; nandusa krikaia.
desatarse=lanhwaia. desnudar=kwalka aiska daikaia; taya ba-
desayunar=titan pata piaia. man daukaia.
desayuno=titan pata. desnudo=kwalkas; kwala luha; taya ba-
desbaratar=sauhkaia; krikaia. man; susu.
desbordarse=laiwaia; pupuhwi laiwaia. desobedecer=bîla lulkaia; bîla walaia a-
6
pia. devolver=kli yabaia; kli lakaia; kli blika-
despacio=tawa; tawa tawa; tawa pali. ia.
despedazar=kalki tikaia; kalkaia; drusba- devorar=langki piaia; aiska langkaia.
ia. día=yu; kakna; yu ingnika.
despedida=aisabe (aisabi) wiaia lâka. diablo=dibil; debil; lasa; sitan.
despedir=lakula dauki blikaia; blikka wa- diácono=napakan; diakono.
ia; lulkaia. dialogar=aisaia; upla wâl pana pana aisa-
despedirse=aisabe (aisabi) wiaia. ia.
despertar=tatukbaia; bukaia; yapan wina diálogo=sturi aisanka.
bukaia. diamante=daimans.
despertarse=kupia krawaia; rawaia. diario=yu bani; yu bani dukia.
despierto=raya; yapras ba. diarrea=biara plapan sikniska; biara sa-
despojar=mihta (dukia) dakbaia. kanka.
despreciar=bahki kulkaia; saura kulkaia. dibujar=lilka ulbaia (paskaia).
después=ningka; ningkara. dibujo=lilka ulbanka; lilka.
destapar=bukutbaia; unta sakaia. diciembre=krismis kati; trisu kati.
destaparse=bukutwaia; kwawaia. dicha=lilia lâka; diara yamni takan ba.
destazar=daiwan ikaia; wîna tamaia. dicho=aisanka; bîla dahra.
desterrar=kangbi sakaia; tasbaya wina dichoso=lilia bri; liliakira ba.
kangbi sakaia. diecinueve=matawalsip pura matlalkahbi
destetar=tiala dakbaia. pura yumhpa; naintin.
destornillar=warbaia; warbi sakaia; war- dieciocho=matawalsip pura matlalkahbi
bi daikaia. pura wâl; itin.
destrozar=kalkaia; sauhkaia. dieciséis=matawalsip pura matlalkahbi;
destrucción=sauhkanka; sauhki tikanka. sikstin.
destructor=sasauhkra. diecisiete=matawalsip pura matlalkahbi
destruir=sauhkaia; sauhki tikaia: âpu pura kumi; semtin.
daukaia. diente=napa.
desvelar=yarka yapaia apia. diestra=aihkika.
desvelarse=yapan sauhkaia. diez=matawalsip; dusa kumi; ten.
desvestir=kwalka daikaia; nikit (susu) diezmo=matawalsip mânka.
daukaia. difamar=lahtubaia; nina sauhkaia; nina
desvestirse=kwala daikaia; nikit takaia. saura aisaia.
desyerbar=inma saura nani daikaia. diferente=aihka; sât aihka; sât wala.
detener=takaskaia; alki takaskaia. difícil=tânka karna; daukaia karna ba.
detestar=saura kaikaia; misbara pali kai- difunto=pruan; upla pruan; prahki.
kaia. digno=aitani o pain ba; mayunan tânka
detrás=ninara; nina tani; ningkara. bri ba.
deuda=tras; pâtka. dilatar=kau yari daukaia.
deudor=tras uplika; tras bri. dilatarse=takaskaia; wihka takaskaia.
devastar=sauhkaia; sauhki tikaia; plis diluvio=lisamra tara.
kum sauhkaia. dinamita=danamait.
devoción=yamni kulkan lâka. dinero=lalah; lahla.
6
Dios=Gâd; Dawan. divertir=lilia daukaia; lilia yaia.
diputado=kuntri lâka nani dadaukra. divertirse=lilia briaia; lilia kaia; lilia ta-
dirección=yabalka; ani pali ra iwi ba; dai- kaia.
riksan. dividir=baiki sakaia; tar baikaia; dakbi
directiva=pura kakaira nani; wark o dak- sakaia.
ni kum lalka nani. dividirse=baiwi takaia; dakwi takaia; aih-
directo=dairik; trets. ka aihka takaia.
director=tâ brabrira; pura kakaira. divieso=yukri.
dirigir=smalkaia; tâ briaia; yabalka ra divisar=kaikaia; diara kum laihura ba kai-
mangkaia. kaia.
dirigirse=waia. división=baiki sakanka; baikanka; dakbi
discípulo=skul tuktika; lan tatakra; disai- sakanka.
pil. divorciarse=dakwi takaia; debors takaia;
disculpar=padin munaia; pâtkira apia wan maya wal swiaia.
daukaia. divorcio=debors; dakwi takanka.
disculparse=padin makabaia; iskius taka- divulgar=aisaia; dahra ba aisaia.
ia. doblar=bulkaia; naukaia; takalbaia.
discusión=blahwanka; aisanka. doblarse=bulwaia; nawaia.
discutir=blahwaia; aisaia; tânka aisi kai- doble=wâl; aima wâl.
kaia. doce=matawalsip pura wâl; twelp.
disfrutar=lilia yabaia o briaia; hilpka ba docente=smalki ba; smasmalkra.
briaia. doctor=upla siknis rarakra; daktar.
disgustado=lawi; ai kupia sauhki. doctrina=smalkanka; lâ smalkanka.
disgustar=upla kupia sauhkaia. documento=ulban wauhkataya; ulbanka.
disgustarse=wan kupia sauhkaia; wan ku- doler=klahwaia; latwan kaia.
pia baikaia. dolor=latwan; latwanka; wîna latwanka.
disgusto=kupia sauhkanka. domar=tim daukaia; smalkaia.
disminuir=sirpi daukaia. doméstico=utla daiwra; utla lamara pâwi
disminuirse=sirpi takaia. ba.
disparar=raks lulkaia (baikaia). domicilio=utla; iwaika.
disparate=tanis aisanka; tanis daukanka. dominar=pura luaia; purara aimakaia; tai-
dispuesto=wilin (wiling); lilia dauki ba. baia.
disputa=blahwanka; unsabanka. domingo=sandi.
disputar=blahwaia; unsabaia. don=prisant kum; mâsa; mista.
distancia=wihkika; laihura. donar=yaia; prisant yabaia.
distante=wihka; laih; laihura ba. donativo=prisant.
distinguir=aihka daukaia; aihka sakaia. doncella=mairin tiara.
distinguirse=wala nani wina aihka kaia. ¿dónde?=¿anira?
distinto=aihka; wala nani wal baku apia. doña=misis.
distribuir=yuaia; baiki saki yuaia. dormilón=yayapra.
disturbio=turban lâka; turbanka. dormir=yapaia.
diversión=lilia lâka. dormitorio=yapaia pliska.
diverso=sât aihka; aihka. dos=wâl.
6
doscientos=handat wâl; dusa wâl. ejército=war suliarka daknika; wardia na-
dragón=dragan; dragon. ni daknika.
droga=sîka; upla sinska saura dauki ba el=ba.
saika; “droga”. él=witin.
duda=namhpa namhpa lukanka. elaborar=daukaia; paskaia.
dudar=namhpa namhpa lukaia. eléctrico=elektrik.
duelo=latwan; latwanka; upla kum pruan elegante=pain; painkira; yamni; wîna
sarka. daukra painkira.
duende=duhindu; duhindo. elegir=saki briaia; wahbi sakaia; tila wina
dueña=dawan mairin; kiaptinka mairin. kumi saki briaia.
mairin. elevar=bukaia; purara bukaia; sunaia; pu-
dueño=dawanka; dawan waitna; dukia rara sunaia.
dawanka. elevarse=buaia; purara ulaia.
dulce=damni; diara damni. eliminar=tikaia; sauhki tikaia; âpu dauka-
dulzura=damnika; pain yaba lâka. ia.
duración=wihka takaskanka. elote=aya kura.
durar=luaia; ban kaia. ella=witin.
duro=karna; karna takan; laswan. ellas(os)=witin nani.
embajador=sturi twatwilkra; lengstar.
embarazar=kwihra mangkaia.
embarazarse=kwihra takaia; kwihra ti-
E waia.
ebrio=bla; bla takan; bla dauki; upla bla-
embarazo=kwihra; kwihra tiwanka.
kira; rum din uplika.
embarcación=slaup; ship.
eclipsarse=aiskura alkaia; madiskaia; tih-
embarcarse=aimakaia; ship o duri ra ai-
mia tara takaia.
makaia.
eclipse=aiskura (kati ra o yu lapta ra).
embargar=alki takaskaia; bargin munaia.
echar=lulkaia; laikaia; yakabaia; bataka-
embargo=bargin munanka.
ia.
embeberse=utwaia.
echarse=aitnikaia; aisakwaia.
embellecer=painkira o pranakira daukaia.
edad=manka; mani an bri ba; piua.
embellecerse=painkira takaia.
edificar=mâkaia; utla mâkaia; paskaia;
emborrachar=bla daukaia.
smalki karna daukaia.
emborracharse=rum dih bla takaia.
edificio=utla; utla tara.
embustero=kuninkira.
educación=smalkanka; marikanka; diara
empacar=auhbaia; wisingbaia.
lan daukanka; sinska lâka.
empacho=biara latwan.
educador=smasmalkra; lan dadaukra.
empapar=buskaia; wîna aiska buskaia.
educando=lan tatakra.
empaparse=buswaia.
educar=smalkaia; skul ra smalkaia; lan
empeñar=pan munaia.
daukaia.
empeorarse=kau saura takaia.
egoísta=silp ai wîna ra baman latwan kai-
empequeñecer=sirpi daukaia.
ki o luki ba.
empequeñecerse=sirpi takaia.
ejemplo=tânka marikanka kum; sampla.
empero=ban sakuna.
ejercicio=eksasais; iksasais.
6
empezar=tâ krikaia; tnata krikaia. endulzar=damni daukaia.
empleado=wark uplika; suliar. endulzarse=damni takaia.
emplear=wark yaia; ayar munaia. endurecer=karna daukaia; snaukaia; wîna
empleo=wark. karna daukaia.
empobrecer=umpira daukaia. endurecerse=karna takaia; snawaia; wîna
empobrecerse=umpira takaia. karna takaia.
empolvar=pauda dingkaia. endurecimiento=karna takanka.
empolvarse=pauda aimakaia. enemigo(a)=waihla.
empollar=mahbra alkaia; daiwan tnawira enemistad=waihla lâka.
ai mahbra alkaia. energía=karnika.
emprender=mahka daukaia. enero=siakwa kati.
empresa=kampani. enfadar=kupia baikaia; kupia sauhkaia.
empujar=tukbaia; platukbaia. enfadarse=kupia baiwaia; lawaia.
empuje=tukbanka; platukbanka. enfermar=siknis yabaia (daukaia).
en=ra; bilara. enfermarse=siknis takaia.
enamorarse=laik kaia; lihkaia. enfermedad=siknis; sikniska.
enano=sirpi lupia; upla sirpi. enfermera=rarakra mairin; nurs mairin.
encabezar=tâura kaia. enfermo=siknis; sikniskira.
encadenar=sîn ni priskaia; wilkaia. enflaquecerse=biawaia.
encaminar=yabalka ra mangkaia. enfocar=lait mangkaia.
encaminarse=waia; mapara waia. enfrentar=mapa kat mangkaia.
encéfalo=lal mabiara. enfrentarse=mapara buaia (dimi waia).
encender=angkaia; mukaia; klisbaia; pau- enfrente=mawanra; mawan kat; mapa
ta prakaia. kat.
encenderse=amaia; klauhaia; aswaia. enfriar=kauhla daukaia (sakaia).
encerrar=prakaia; durka prakaia. enfriarse=kauhla takaia.
encía=napa wîna (wînka); napa dusa. engañador=kunin mamunra; kunin aisa-
encima=pura; purara; purkara. sara.
encinta=kwihra. engañar=kunin munaia.
encoger=srikaia; kruskaia. engaño=kunin; kunin lâka.
encogerse=sriwaia; sripaia; tniwaia; krus- engendrar=kwihra mangkaia (daukaia).
waia. engordar=batankaia; nuhkaia.
encontrar=prawaia; wal prawaia; sakaia. engordarse=batanwaia; nuhaia.
encontrarse=aikuki prawaia; wal prawa- engrandecer=tara daukaia.
ia. engrandecerse=tara takaia.
encuentro=prawanka; wal prawanka; ai- enjabonar=sup dingkaia.
kuki prawanka. enjuagar=sikbaia.
encuesta=tânka turbanka; tânka pliki kai- enjuiciar=lâ dingkaia.
kanka. enlace=wilkanka.
enderezar=wapni daukaia; wapni sakaia. enlodar=drapapa dingkaia (yukaia).
enderezarse=wapni takaia. enloquecer=grisi (krisi) daukaia (sakaia).
endeudarse=tras dimaia. enloquecerse=grisi (krisi) takaia.
endiablado=dibil bri; laskira; saura. enlutar=sari yabaia (dingkaia).
6
enmohecerse=mâka alkaia. tânka.
enmudecer=bîla prakaia; bîlas daukaia. enumerar=kulkaia; kulkanka daukaia.
enojar=kupia baikaia (sauhkaia). envejecer=almuk daukaia.
enojarse=kupia baiwaia; lawaia. envejecerse=almuk takaia; pihwaia.
enojo=kupia baiwanka; lawanka. envenenar=puisin munaia; puisin daka-
enorgullecerse=praut takaia; ai wîna ra kaia.
tara pulaia; kwalhwaia. enverdecerse=sangni takaia.
enorme=yahpa; tara; tarka tara. enviar=blikaia.
enredar=blakaia. envidia=tumanka; tuman lâka.
enredarse=blakwaia; aiblakwaia. envidiar=tumaia.
enriquecer=yuyakira daukaia. envidioso=tatumra.
enriquecerse=yuyakira takaia. enviudar(se)=piarka takaia.
enrollar=blakaia; warbaia; kiubaia. envolver=srukaia; karbaia; blakaia.
enronquecerse=karma prawaia. envolverse=aiblakwaia.
ensayar=trai munaia (kaikaia). envuelto=blakan; srukan.
enseñanza=smalkanka; marikanka. epiléptico=lasa praprukra.
enseñar=smalkaia; lan daukaia. epístola=wauhtaya.
ensuciar=tâski daukaia. época=piua; piu kum; manka; taimka.
ensuciarse=tâski takaia. equivocación=mistik; mistik takanka.
entenado=tapukra. equivocar(se)=mistik daukaia; mistik ta-
entender=tânka kaikaia; tânka briaia; al- kaia.
kaia. era=piu; piua; manka.
entendimiento=tânka kaikanka. eregir=bapaia; mâkaia; bukaia.
entero=aiska; sut; aiska sut. erradicar=daikaia; daiki sakaia.
enterrar=bikaia; tasba ra bikaia. errar=mistik daukaia.
entierro=bikanka; tasba ra bikanka; raiti error=mistik; swakwanka.
ra bikanka. escalar=ulaia.
entonar=aiwanaia. escalera=ladar; mina mangka.
entonces=bara; baku ba ra; baku bamna. escama=taya; inska taya.
entrada=dimaika; dimanka; dimi waika; escándalo=unsaban lâka; wan mina bata-
bîla. kaika; nina sauhkan lâka.
entrar=dimaia: dimi waia; bal dimaia. escapar(se)=plapaia; plapi swakwaia;
entre=tila; tilara; lilapas. swakwi plapaia.
entrega=(mihta ra) mangkanka. escarabajo=kwakwa tara.
entregar=yaia; yabaia; mihta ra mangka- escarbar=wisbaia; salhkaia; kurbaia.
ia. escasear(se)=wiria baman takaia.
entrenar=lan daukaia; smalkaia; trin mu- escasez=diara âpu takanka.
naia. esclarecer=param o ingni daukaia.
entristecer=sari daukaia (dingkaia). esclarecerse=param o ingni takaia.
entristecerse=sari takaia (briaia). esclavitud=alba lâka.
entumirse=srimaia. esclavo=alba.
enturbiar=klamaia; buhutni daukaia. escoba=pahbaika; brum.
entusiasmo=kupia lilia o wilin (wiling) escoger=tila wina sakaia; bâk sakaia; pli-
6
ki sakaia. estaca=dus; dus tatwa.
esconder=yukukaia. estación=mani bilara lî o lapta piua; ta-
esconderse=yukuwaia. kaskaia pliska.
escondite=yukuwaika. estadio=pulaia pliska.
escopeta=raks. estado=kuntri; nahki yaba lâka.
escorpión=misri. estallar=baiwaia.
escribir=ulbaia; wauhtaya ulbaia. estampa=lilka kum paskan ba.
escritor=âiulbra. estampilla=stamp.
escritura=ulbanka. estandarte=plakin; plagin.
escuadra=skwer. estante=drasa.
escuchar=walaia. estar=kaia; plis kum ra kaia.
escuela=skul; lan takaia watla. estatua=lilka; upla lilka.
escupir=tuhbaia; yabalaya tuhbaia. estatura=yarika; wan pâwanka.
ese=baha. este (el)=lalma; yu lapta ulaika.
esencia=laya karnika. estéril=biara para; luhpa sip baikras.
esfuerzo=karnika; karna munanka. esternón=lama dusa; lamkuka.
esfumarse=lap tiwaia. estiércol=kâna; daiwan kânka.
esófago=patka; pata; kârma wakia. estilo=stail; sâtka.
espada=sord; ispara. estimar=kulkaia; pain kulkaia.
espalda=wan nina; nina dusa. estirar=drabaia; sakbaia.
espantar=sirang ikaia. estirarse=drawaia; wan wakia aubaia.
espantarse=sirang iwaia. estómago=biara; biara tarka; wan klunh-
español=ispail bîla. ka.
esparcir=yakabaia. estorbar=turbaia; munaia.
especial=aihka; pain yaba. estornudar=kakma trisbaia.
especie=sât; sâtka. estrangular=langkaia; langki ikaia.
espejo=lukinglas; lukanglas. estrella=slilma.
esperanza=bîla kaikanka. estrellarse=baiwaia; tar baiwaia.
esperar=bîla kaikaia. estricto=karna; lâ karna bri.
espeso=twakni; buhni. estudiante=skul dadimra; lan tatakra.
espiar=yukuwi kaiki taukaia. estudiar=stadi munaia; lan takaia.
espina=kiaya. estudio=stadi munanka; lan takanka.
espíritu=lilka; spirit; pirit. estudioso=stadi mamunra.
esplendor=prana; ingnika tara. estufa=kubus; tup.
esposa=maya mairin; maritka mairin. estúpido=sinskas; lal karna.
esposo=maya waitna; maritka waitna. eternidad=ban kaia ra lâka.
espuela=wispila. eterno=ban kaia ba; luras ba.
espuma=ukata; sup laya. evaluación=laki kaikanka.
esqueleto=wîna aiska dusa; dusa. evaluar=laki kaikaia; stadi muni kaikaia.
esquina=raya, unyukwika. evangélico=gaspil bîla dukia.
ésta (éste)=naha. evangelizar=upla ra gaspil o sturi yamni
establecer=bapaia; daukaia. ba smalkaia.
establo=daiwan watla. evaporarse=kiasma baku ra taki waia.
6
evitar=tnaya ra lakaia; tnaya ra tawaia. extenso=yahpa; bîla yahpìka tara.
evocar=winaia; paiwaia. extinguir=daskaia; lap tikaia.
exacto=aitani kat ba; aitani kasak. extinguirse=daswaia; lap tiwaia.
exagerar=pura praki aisaia; pura praki extirpar=daikaia; daiki sakaia.
daukaia. extraer=sakaia; daikaia; aubi sakaia.
exaltar=purara bukaia; bukaia. extranjero=upla sât wala; tringsar.
examen=tânka pliki kaikanka; eksam. extraño=aihka; sât wala; tringsar.
examinar=tânka pliki kaikaia; laki kaika- extraviar=tikaia; mawahkaia.
ia; eksam munaia. extraviarse=tiwaia; aimawahkaia.
excavar=salhkaia; tasba salhkaia; sukut- extremidad=tâ; tnata; snata.
baia.
excelente=pain pali; yamni pali.
excitar=tuskaia; kupia tuskaia.
F
fábrica=diara paski ba watla; paktaril.
exclamar=winaia; karna winaia.
fabricar=paskaia; mâkaia.
excremento=kâna.
fácil=swapni; isi.
excusa=iskius.
fácilmente=isi pali.
excusado=klasit; tailit.
facultad=karnika.
exhalar=wînka (wingka) puhbi sakaia;
fachendo (fachento)=kakalwra; kwa-
wan wînka (wingka) sakaia.
kwalhra.
exhibir=marikaia; param saki marikaia.
faja=bilk; maisa wila.
exigir=taibi munaia; taibi muni yarka
falso=kunin; kuninkira; rait apia.
daukaia.
falta=pât; pâtka; swakwanka.
existir=raya kaia; bâra kaia.
faltar=watawaia; lâ kum krikaia; apaia.
éxito=mâ sakanka; dauki sakanka; pura
falla=mistik; swakwanka.
luanka.
fallar=swakwaia; mistik daukaia.
experiencia=diara kum tânka kaikanka;
fallecer=pruaia.
eksperiens.
fallecimiento=pruanka.
experto=tânka kakaikra; lankira; ekspe-
fama=nina tara kum; nina tara daukanka.
rienskira.
familia=taya; taya nani; tayka daknika;
expirar=pruaia; tnata ra balaia.
kiamka; pamali.
explicación=tânka marikanka; tânka pain
famoso=nina tara bri; upla ailal kulki ba.
win ba.
fango=drapapa; luklukia.
explicar=tânka wiaia; tânka pain wiaia;
fantasma=lilka; lasa; pirit sura.
param daukaia.
faringe=kârma.
explotar=baikaia; baiwaia.
farmacia=sîka suni o atki watla.
exposición=param ra saki marikanka.
fatiga=swapanka; tayat(ka).
expresión=aisanka; marikanka; tânka ma-
fatigar=swapkaia; tayat munaia; tayat
rikanka.
daukaia.
exprimir=taibi laya sakaia; aubi sakaia.
fatigarse=swapaia; tayat takaia.
expulsar=kangbaia; kangbi sakaia.
favor=yamni luki yaban ba; hilpka kum.
exquisito=pain; auhni.
favorecer=hilp munaia.
extender=drabaia.
fé=kasak lukanka; kasak lukan lâka; kupia
extensión=tara daukanka.
lukanka.
6
febrero=kuswa kati. flojo=slakni; alala; swapni.
fecundar=kwihra mangkaia; âiwra dau- flor=tangni.
kaia. florecer=tangnika briaia (baiwaia).
fecha=piu; yu; dîa yua. flotar=awaia; krangwaia.
felicidad=lilia; liliaka; lilia lâka. foco=plaslait.
felicitar=lilia daukaia; lilia bîla yabaia. fogón=kubus.
feliz=lilia; liliakira; âuyapah. fondo=munhta; mununhta; tihuka.
fémur=kuhma dusa. forma=daukra; wîna daukra; paskra; pas-
feo=saura; pain apia; mawan saura. kanka.
féretro=upla pruan mangki bakska; ka- formación=paskanka; daukanka.
pin. formar=paskaia; daukaia; mâkaia.
fermentar=pupuhkaia; ubulkaia. formón=sisil.
fermentarse=pupuhwaia; puskaia; swa- fornicar=rug lâka daukaia; rug takaia.
hwaia. forrar=kutbaia; kaina kutbaia; taya bikaia
feroz=kras; kraskira. (mangkaia).
fértil=âiwra; mâira; tasba mâira. fortalecer=karna daukaia; tâ baikaia.
fertilizar=kwihra mangkaia; dipasta ya- fortalecerse=karna takaia.
kabaia. fortificar=karna daukaia.
festejar=lilia pulaia. fosa=unta salhkan ba.
fiar=tras munaia; tras yabaia. fósforo=mats.
fiebre=rih; rihka. fotografía=lilka; lilka alkanka.
fiel=lalukra; kasak lalukra; bîla kat dauki. fracasar=kriwaia; saura takaia.
fierro=bran. fractura=krikanka; kriwanka; baiwanka.
fiesta=yua tara; lilia tara yua. fracturarse=kriwaia; baiwaia.
figura=lilka; talia; mawan. fragancia=kîa; kîa pain.
fijarse=kaikaia; aman pali kaikaia. frágil=baiwra; babaiwra; krakriwra.
fila=lain ra upla o diara mangki ba; lain. franco=param; kupia param.
filo=malika. fraternal=muihni dukia.
filoso=mala; malira. fraterno=muihni lâka bri.
filtrarse=lî dimaia; utwaia. fraude=implikan lâka; kunin natka ra im-
filudo=malira. plikanka.
fin=tnata; tnata aimakanka; âpu takanka. frazada=blanhkit.
finado=upla pruan kum; prahki. fregar=yauhbaia; sikbi klin daukaia; tra-
finalizar=tnata mangkaia; tnata prakaia. bil munaia.
finca=insla. freír=kiskaia.
fino=pain; painkira; sitni; tanta. freírse=kiswaia.
firma=nina sain munanka. frenar=takaskaia; alki takaskaia.
firmamento=kasbrika. frente=mawan; wan lal pura.
firmar=nina sain munaia. fresco=raya (almuk apia); kauhla.
firme=karna; dutki; aiawaikas. frijol(es)=bins; snik.
flaco=biawan; biawraskira. frijolar=bins nasla.
flauta=bra; plut. frío=kauhla.
flecha=trisbaya. frito=kiskan.
6
frontera=lainka; tasbaya lainka; piarkika. ganado=bîp; bîp daiwra satka sut; pura
frotar=aubaia (wan wîna ra); sîka ni yu- lui (win taki) brin.
kaia. ganancia=win takanka.
fruta=dus mâ. ganar=win takaia; pura luaia.
fruto=mâ; dus mâ; plun mâ; mâ iwanka. gancho=alhni; alhnika; alhningka; alkai-
fuego=pauta klauhi ba; pauta klauhanka. ka.
fuente=karma, lî karma; tingni karma. ganga=sipar atki ba.
fuera=latara; biara ra; lata tani. ganso=klukum sât daiwra.
fuerte=karna; karnira; dutki. garañón=aras wainhka.
fuerza=karnika. garganta=kârma; kârma wakia.
fuga=plapanka. garrafón=batil tara kum.
fugarse=plapaia; plîs kum wina yukuwi garrapata=traka.
plapaia. garrobo=islu; iswili.
fulgor=ingnika. garza=yami.
fumador=sigarit (twaku) dadira. gasolina=giasalin.
fumar=diaia; sigarit (twaku) diaia. gastar=tikaia; yus muni tikaia.
funda=taya; tilar taya. gatear=kwasaia.
fundación=bapanka; aipaswanka. gatillo=pindar; raks trigarka.
fundador=papaskra; dadaukra. gato=pûs; pusi.
fundar=bapaia; paskaia; playa bapaia; gaveta=dra.
mâkaia. gavilán=tritri sâtka; istapla; yakal.
fundir=slilkaia. gaviota=bubi.
funeral=upla pruan priaska. gemelo=sutki; pauhki; pamhki.
furia=kupia baiwanka; lawanka. gemido=mamna lulkanka.
furioso=kupia baiwi; lawi; kraskira. gemir=mamna lulkaia; ahbaia; inaia.
fusil=raks. generación=kiamka; daknika kiamka;
fútbol=wan mina pruki pulanka. tayka.
futuro=naika taim dukia; yu wala dukia. género=sât; sâtka; kwala.
generoso=yayura; kupia painkira; kupia
pihnira.
G gente=upla.
gafas=wan nakra glaska. gentío=upla ailal; dakni tara; (upla) kwâ-
gajo=tnawa; twisa (siksa). ra.
galillo=wan twisa trakika; wan darkaya. germen=siknis yula kum; dîa dîa yula.
galón=gialan. germinar=pâwaia; baiwaia; urhwi pâwa-
galopar=plapaia; sarhwaia. ia; wahia baiwi takaia.
galleta=biskit. girar=wilbaia; watawaia; pulaia; tawaia.
gallina=kalila (mairin). girarse=wilwaia.
gallinero=kalila watla. glándula=âikama.
gallo=kalila (wainhka). gloria=mayunra; prana.
gamelote=kbu; bu. glorificar=mayunaia; prana daukaia.
gana=brin daukanka; lukanka. glorioso=pranakira.
ganadero=bîpkira; daiwrira. glotón=plun papira; bîla maihsa; bîla
6
maihsira. gruñir=urkbaia; arbaia; kakma kraubaia.
gobernador=wihta tara; tawan wihtka grupo=dakni.
kum; gabamint lalka. guabulero=tuskaya.
gobernar=tâ briaia; wihta aimakaia; ga- guacal=kahmi.
bamint warkka daukaia. guacamayo=apu; apawa.
gobierno=gabamint. guácimo=kîra.
golondrina=irayapti; plipli. guácimo macho=kîra wainhka.
golpe=prukanka. guamil=insla prata.
golpear=prukaia; kinhbaia. guanábana=dwarsap; punu.
gonorrea=iskadura (iska dura). guanacaste=tuburus.
gordo=batana; batanira; nuhan. guano=puhlak.
gordura=batanka. guante=mihta dingkaika; globs.
gorgojo=tuhtu. guapinol=laka (dusa).
gorra=kiaput. guapo=painkira; mawan painkira.
gorrión=tininis; tininiska. guapote=sahsing.
gota=tahwanka; drap kum. guarapo=kayu laya.
gotear=tahwaia; iswaia. guarda=aiwawahkra; aiwahkaika.
gozar=lilia takaia; lilia kaia. guardar=kaina kahbaia; main kaikaia; a-
gozo=lilia; liliaka; lilia lâka. pahki briaia.
gracias=tingki. guardatinaja=ibihna.
grada=tips; mina mangkaika. guardia=aiwawahkra; wardia.
grado=skul manka. guaro=waro; rum.
grama=twi; inma; prata. guarumo=planh (dusa).
granadilla=drap; drap tara. guatuza=kiaki.
grande=tara; yahpa. guayaba(o)=sikra; sigra.
granero=dus (plun) mâ auhbi bri pliska. guerra=aiklabanka; war.
granizo=lî klaswan; ais mâ. guerrero=war uplika.
granja=insla; insla tara; daiwan sahwi guía=tâ brabrira; tâ tapahkra; yabal kakai-
pliska. ra.
grano=mâ; yuya; yukri. guiar=tâ briaia; tâ pahkaia (tapahkaia);
grasa=batana; daiwan batanka karna ba. yabal marikaia.
gratis=mana luha; mana âpu; prisant; ma- guindar=pamaia; langkaia.
na kulkras. guindo=kwalkwal; plis witni.
grave=saura; pruaia lamara ba. guineo=siksa.
grey=dakni; daknika. guiñar=(nakra) kiuskaia; (nakra) klipaia.
grillo=ritrit; daiwan lupia; piram. güis=wîs.
gris=puputni; mapla buhutni. güiscoyol=sih.
gritar=kisbaia; winaia; pura winaia; ina- guitarra=tramhtram; gitar.
ia. gusanillo=liwa sirpi lupia.
grito=kisbanka; winanka. gusano=liwa.
grosero=tânka saura o tâski bri. gustar=dabi (pih o dih) kaikaia; lihkaia;
grueso=yahpa; twakni; tarka; batanira. laik kaikaia; yamni kaikaia.
grulla=suk tara. gusto=aunhka; painka; yamnika.
6
gustosamente=wilin pali; wilinkira. hemorragia=tala baiwanka.
henchir=lasbaia; tukuskaia; banhkaia.
henchirse=puskaia.
H hepatitis=âuya puskanka; âuya sikniska.
haber=briaia; kaia.
heredero=dukia dawanka.
hábil=sip yaba; dîa dîa daukaia sip.
herida=insaukanka; insauhkanka; kla-
habitación=utla; utla bîla; iwanka.
kwanka.
habitante=âiwra; takaski iwi yaba.
herir=insaukaia; prukaia; latwan yaia; ku-
habitar=iwaia; tasba kum ra iwaia; takas-
pia sauhkaia.
kaia; utla brih iwaia.
herirse=klakwaia; insauhkaia.
hablantín=aisasara; sturi aisasara.
hermana=lakra mairin; muihni mairin;
hablar=aisaia.
lakra.
hacedor=dadaukra; papaskra; mamunra.
hermano=muihni; muihni waitna.
hacer=daukaia; paskaia; mâkaia.
hermoso=pain; painkira; pranakira.
hacerse=takaia.
herrar=bran angkaia; mark munaia.
hacia=mapa; mapa tani; tani; mata.
herrumbre=mâka; ayan mâka.
hacienda=insla tara.
hervir=piakaia; lukbaia.
hacha=asa; ahsa.
hervirse=lukwaia; piawaia.
halar=aubaia; raskaia; kwahkaia.
hiel=(wan) pîra.
halcón=iskri; tritri.
hielo=ais; lî klaswan.
hallar=sakaia; pliki sakaia; wal prawaia.
hierba=twi; inma; inta wahia.
hallazgo=sakanka; pliki sakanka.
hierro=ayan; silak.
hamaca=silmika; slilmika.
hígado=(wan) âuya.
hambre=plun wan dauki ba; plun bla;
hijastra=kauhka.
plun tiwan(ka).
hijastro=tapukra.
hambriento=brin dauki; plun pin dauki.
hijo=luhpa (waitna).
haragán=srinwankira.
hilar=mamaia; purbaia.
harina=plawar.
hilo=trit; awa.
hartar(se)=piaia; ailal piaia.
himno=lawana.
hasta=kat; baha kat.
hinchar=yarka puskaia.
hato=dakni; daiwan dakni kum.
hincharse=puskaia.
hay=bâra sa.
hinchazón=puskanka.
hebilla=bilk lal.
hipo=lama sukutwanka.
hechicería=sukia lâka.
hipocrecía=kunin lâka.
hechicero=sukia; trikkira.
hipócrita=kunin lâka ra dauki ba; kunin-
hechura=daukanka; paskanka; daukra.
kira; ai mawan wâl bri uplika.
heder=bisbaya takaia.
hirviente=lukwi yaba; piawi.
hediondo=bisbaya; kîa saura.
historia=dahra; sturi; patitara piua dahra.
hedor=bisbayka.
hocico=kakma (kwirku kakma sât).
helado=kauhla; kauhla takan.
hogar=utla.
helar=kauhla daukaia.
hoguera=pauta mukan kum.
helarse=kauhla takaia.
hoja=waha; wahia.
hélice=wilwaika; papela; papilka.
hojear=wauhtaya wahia lakaia.
hembra=mairin; daiwin mairin.
6
¡hola!=¡naksa!, ¡oih! humo=kiasma.
holgazán=srinwankira. hundir=rungkaia.
hollín=alami; lahlata. hundirse=rungwaia; dimwaia.
hombre=waitna; waikna. huracán=prari.
hombro=(wan) pahpaya. hurtar=implikaia; dakbi briaia.
homicida=upla âikra. husmear=kîa briaia; usbaia.
honda (la)=praukpraukia; walpa lulkaia
dukia; klinsat.
hondo=tihu; pakni.
I
idea=lukra; tânka; amnin; luki sakanka.
honestidad=wapni lâka; yamni lâka.
idear=lukaia; kupia ra paskaia.
honra=mayunra; kasak kulkan lâka.
idéntico=wal baku.
honrar=mayunaia; tara kulkaia.
idioma=bîla; bîla aisanka; upla bîla.
hora=awar.
idiota=sinskas; upla sinskas; lal ba pain a-
hormiga=papu; pahpus.
pia.
hormiguear=diwaia.
idolatría=aidol (aidul) láka.
hormiguero=nâka; papu nâka.
ídolo=aidol; aidul.
hornear=angkaia; brit angkaia.
iglesia=prias watla; kristian daknika; sots.
horno=kubus; brit angkaika.
ignorante=diara tânka kaikras; lan âpu.
horrible=sibrinkira; sirang ikankira.
igual(mente)=wal baku.
hospedaje=upla yapaia watla.
igualar=wal baku daukaia.
hospital=rakaia watla; aspital.
igualarse=wal baku takaia.
hotel=otel; yapaia watla.
iguana=kakamuk.
hoy=naiwa.
ilegal=lâ tanka kat apia; lâ mapara; lâkas.
hoyo=unta; tasba unta; pakni.
ilegítimo=lâ kat apia; lâ apia ba.
hueco=untra; bîla untra; ahu.
iluminación=ingni daukanka (yabanka).
huella=(mina) taibanka; mina wapan
iluminar=ingni daukaia.
markka.
imagen=lilka; talia.
huérfano(a)=rau.
imaginación=lukanka.
hueso=dusa; upla o daiwan dusa.
imaginar=lukanka ra luki kaikaia.
huesudo=dusira; dusa baman.
imitación=tnata lukanka.
huevo=mahbra; kalila mahbra; daiwan
imitar=tnata lukaia; tnata luki daukaia.
tnawira mahbra.
impedir=alki takaskaia.
huir=plapaia; yukuwi plapaia.
imperio=king lâka.
hule=tasa.
impermeable=lî sip luras (dimras).
humanidad=upla sut aslika.
impío=saurakira; watawikira.
humano=upla aihwa; upla tânka bri ba.
implorar=makabaia.
humear=kiasma daukaia (sakaia, takaia).
imponer=purara kahbaia; mangkaia.
húmedo=buswan.
importante=tânka tara bri ba.
humildad=bawikira lâka; prautkas lâka.
imposible=sip apia; daukaia sip apia.
humilde=bawikira; prautkas; umpira.
imprimir=taibaia; print munaia.
humillar=mayara daukaia; bahki kulkaia;
impuesto=kahban; lal mana; diuti mana.
swira paskaia.
impuro=sunu apia; tâski.
humillarse=bawaia; prautkira apia kaia.
inagotable=luras; danh takras.
6
inaugurar=tâ krikaia; kwâkaia. iniciar=tâ krikaia.
incansable=swapaikas; tayatkas. injuria=nina sauhkanka.
incapaz=sip apia. injusto=kasakkira apia; watawikira.
incendiar=angkaia. inmediatamente=mahka; aihni pali.
incendio=angkanka; pauta amanka; ami inmenso=tara; yahpa; tara pali.
luanka; impiara. inmortal=pruaikas; pruaika âpu.
incierto=kasak apia; aitani apia. inocente=pâtkas; pât âpu; piti.
inclinación=driwanka; tnaya kumi ra dri- inolvidable=âuya tiwaikas.
wanka; wakwanka. inquieto=sâp apia; riskas.
inclinar=dribaia; tnaya kum ra dribaia. inscribir=nina mangkaia (wauhtaya ra).
inclinarse=driwaia; tniwaia; bawaia. insecto=daiwan sirpi (kukas, liwa, ban
incorporar=asla praki kumi daukaia. ban).
incorrecto=aitani apia; wapni apia. inseparable=dakbi sakaikas; dakwi takai-
incrédulo=kasak lukras; lalukra apia. kas.
independiente=dawankas; upla wala lâka inservible=yus âpu; bahki.
munhtara apia. insípido=auhni apia; aunhkas; kauhla.
indicar=marikaia; kulki marikaia; mariki inspeccionar=kaikaia; tânka kaikaia; pura
wiaia. kaikaia; laki kaikaia.
indígena=tawan kum uplika; indian. inspirar=wan wînka aubaia; upla kupia
indignación=kupia baiwanka; lawan láka. bukaia.
indignar=kupia baikaia. instigar=maisa kapaia; tuskaia.
indio=indian. instrucción=smalkanka; lan daukanka;
individuo=upla. instruksan.
inducir=munka daukaia; tuskaia; kupia instruir=smalkaia; lan daukaia.
tuskaia; tuski munaia. insuficiente=aitani apia.
inexperto=tânka kakaira apia; lankira a- insultar=swira daukaia; sturi saura wiaia.
pia; eksperiens âpu. inteligencia=sinska; lukaika; sins lâka.
infancia=tuktan sirpi piua. inteligente=sinskira; lal swapni; lankira.
infante=tuktan sirpi. intención=dîa dîa daukaia lukanka.
infantil=tuktan lâka; tuktan sirpi dukia o intentar=muni kaikaia; diara daukaia lu-
tanka. kaia; trai kaikaia (munaia).
infeliz=sari; lilia apia; umpira; trabil bri. interceder=tâwan aisaia; upla wala du-
inferior=kau sirpi; tara apia; mayara ba. kiara aisaia.
infiel=lalukra apia; kasak apia. interior=bîla tani dukia.
infierno=hel; il pauta. interpretar=tânka lakaia.
infinito=tnata âpu; luras; danh takras. interrogar=makabi walaia.
inflamación=puskanka; wan wîna pus- intestino=biara.
kanka. íntimo=lamara pali yaba.
inflar=puskaia; pâsa ni puhbi banhkaia. introducción=tnata krikanka.
informar=wiaia; dahra wiaia. inundación=lisamra; lî dingkanka.
inglés=inglis. inundar=lisamra (lî) dingkaia.
ingrato=tingkikas; kupia saura. inútil=bahki; yus âpu.
inhumano=upla baku apia. inválido=karnika âpu; skahwa.
6
invencible=pura luaikas. juguete=pulaika; pulaia dukia.
inventar=diara raya kum paskaia. juicio=lâ daukanka.
investigar=plikaia; tânka plikaia; makabi julio=pastara (pâsa tara) kati.
wali pliki kaikaia. junio=lî kati; yauhrus kati.
invierno=lî piua; kauhla piua. juntar=asla prakaia (daukaia); tâ mang-
invisible=wan nakra ni sip kaikras. kaia.
invitación=paiwanka; imbait munanka. junto=asla; aikuki asla.
invitar=paiwaia; imbait munaia. juntos=aikuki.
invocar=nina mâki makabaia. jurar=swer takaia; pramis tara daukaia.
inyectar=indiksan sabaia. justicia=kasakka lâka.
ir(se)=waia. justo=kasak; kasakkira.
ira=kupia baiwanka; lawanka tara. juventud=wahma bara tiara piua.
irritar=kupia baikaia (sauhkaia). juzgado=lâ watla.
isla=kî; kî dakura (dakra). juzgar=lâ daukaia; lâka daukaia.
izar=sunaia; purara sunaia.
izquierda=smih; smihka; mihta smihka. K
kilómetro=tausin “mita”; kilumita.
J L
jabalí=wâri. labio=un; wan una.
jabón=sup. labor=wark.
jactarse=kwalhwaia; aimayunaia. labrador=insla uplika; wark tatakra; plun
jaguar=limi. mâ mamangkra.
jaiba=rahti. labrar=tasba tukbaia; insla warkka dau-
jarabe=sarap; damni laya. kaia; dus karbaia.
jardín=giadin; giardin; tangni nani mang- ladilla=kûa tanhta.
ki bri pliska. lado=tnaya; snaya; naya.
jefe=wihta; lal uplika; kiaptin; tâ upla (u- ladrar=akbaia; auhbaia; yul wakaia.
plika). ladrón=âimplikra; âiimplikra; impaplikra.
jején=klaksa. lagarto=karas.
jelepate=latrus. lago=lakun (lagun) tara.
jenjibre=jinja; sinsa. lágrima=nakra laya.
jeringa=surins; indiksan laya bri dukia. laguna=lakun; lagun.
Jesús=Jisas; Jisus. lamentación=inanka; pura mata inanka.
jinete=aras âiulra; daiwan âiulra. lamentar=inaia; pura mata inaia.
jocote=plums. lamer=dabaia.
joven=wahma; tiara. lámpara=lamp.
júbilo=lilia tara. lana=sîp taya.
juego=pulanka. langosta=wastara; wahsi tara.
jueves=tausde; tausdi. lanza=langsa; langsar.
juez=wihta; lâ dadaukra. lanzador=lalulkra; bâl lalulkra.
jugador=papulra. lanzamiento=lulkanka; bâl lulkanka.
jugar=pulaia. lanzar=lulkaia.
jugo=laya; diara laya.
6
lapa=apu. libertad=pri lâka.
lápiz=pinsil. libertar=pri sakaia (daukaia); dakbi saka-
laringe=wan bîla baikra wakia; karma ia; swaki sakaia.
wakia. libra=paun.
largo=yari; wihka. librar=lanhkaia; diara kum wina pri saka-
larva=liwa. ia.
lástima=sarka; umpira kaikanka. libre=pri; pâtkas.
lastimar=latwan yabaia; insauhkaia; wîna librería=wauhtaya (buk nani) atki watla.
sauhkaia. libro=wauhtaya; buk.
lastimarse=latwan briaia; wan wîna ra in- licor=laya tahpla; rum.
sauhkaia. ligamento=wakia.
lata=pân. ligero=ingni; isti tauki.
latido=dikwanka; kupia dikwanka. lima=laimus damni; payal.
latir=dikwaia; kupia dikwaia. limón=laimus.
laurel=sumh dusa. limpiador=klin dadaukra.
lavamanos=mihta sikbaika. limpiar=klin daukaia; dikaia; sikbaia.
lavar=sikbaia; sikbi klin daukaia; (kwala) limpio=klin; sunu; tâski âpu.
tuskaia. lindo=pain; painkira.
lazar=wauhaia; kiwa (rup) ni alkaia. línea=lain.
lazo=wilkaika; kiwa; awa. linterna=lamp.
lección=smalkanka; lisin. líquido=laya; laya bri; layira; diara laya.
lector=wauhtaya aisasara. liso=lalal(ni); tanhta.
lectura=(wauhtaya) aisi kaikanka. listo=ridi.
leche=tiala laya; milk; dus mâka laya. litoral=kabu un dukia; auhya.
lecho=krikri. litro=litro; litru.
lechuza=iskri. liviano=ingni; wirha apia.
leer=(wauhtaya) aisi kaikaia; wauhtaya lobo=yul wail.
aisaia. loco=grisi; krisi; lal saura; sinska tiwan.
lejano=laih; wihka; sakbi. locura=sinskas lâka; grisi lâka; grisi sik-
lejos=laihura; wihka. niska.
lengua=twisa; bîla aisanka. lodazal=drapapa pliska.
lenguaje=bîla aisanka; bîla. lodo=drapapa.
lentamente=tawa pali; tawa tawa. lograr=diara kum briaia.
lento=tawa. loma=kiuhsi; il sirpi.
leña=pauta. lombriz=liwa; biara lawya; birauh.
león=layan. lomo=nina dusa.
lepra=leper (lepa) sikniska. longitud=yarika.
letrina=klasit; tailit; tâski iwaia watla. lora=rauha; rahwa.
levadura=îs. lote=tasba pîs kum.
levantar=bukaia; sunaia; bapaia. luciérnaga=tilam.
levantarse=buaia. lucha=aiklabanka; aitwahkanka.
ley=lâ. luchador=aiklaklabra.
liberación=pri sakanka; swaki sakanka. luchar=aiklabaia; aitwahkaia.
6
luego=naika; tisku. madrugada=titan kau yu baiwras piua; ti-
lugar=plis; tawan. tan pali.
luminoso=ingnikira. madrugar=ingwaia; titan pali buaia.
luna=kati. madurar=yarka pawaia.
lunar=kukas mahbra. madurarse=pawaia; ahwaia; tilwaia.
lunes=mundi. maduro=ahwan; tilwan; pawan.
luto=sarka; upla kum pruan sarka. maestra=smasmalkra mairin; maistra.
luz=ingni; lait. maestro=smasmalkra waitna; maistro.
maíz=aya.
maizal=aya nasla.
LL mal=saura; saurka.
llaga=sukwanka; wîna sukwanka.
malaria=rihka; rih; “malaria”.
llama=pauta laknika.
malcriado=upla bîla walras; sinskas ba-
llamada=winanka; paiwanka.
ku.
llamar=winaia; nina mâki winaia; paiwa-
maldad=saurka; watawanka.
ia.
maldecir=lahtubaia; bîla saura wiaia.
llano=langni; lalalni; twi.
maldición=lahtubanka.
llanto=inanka; sari brih inanka.
maldito=lahtuban; saurakira.
llanura=twi; twi tasbaya; langnika.
maleficio=saura munan lâka; diara saura
llave=kî mihta.
kum wîna ra daukan ba.
llegar=balaia; plis kum ra alkaia o waia.
malestar=pain apia ba; saura wan dauki
llena=lisamra.
ba.
llenar=banhkaia; banhki daukaia.
maleta=surun; satbas; sakbat.
llenarse=banhwaia; aibanhwaia.
maleza=inma saura; prata.
lleno=banhki; aibanhwan; pamni.
malgastar=bahki ra tikaia; yakabaia.
llevar=bri (brih) waia.
malhechor=saura dadaukra; saurakira.
llorar=inaia.
malo=saura; watawi.
llorón=âinra.
maltratar=saura munaia; rausauhkaia
llover=lî auhaia.
(rau sauhkaia).
lluvia=lî; pura laya; auhan laya.
maltrato=saura munanka.
lluvioso=lî manis (uya) auhi.
malvado=saurakira; watawikira.
mamá=yapti; mama.
M mamar=tiala diaia; tiala aubaia; utbaia.
macizo=karna; kasak tara. manantial=lî karma.
machetazo=ispara pata. manco=klahklas; mihta âpu.
machete=ispara. mancha=tâski alkan ba; mark saura kum.
macho=wainhka. manchar=tâski daukaia; bulkaia.
machucar=utukbaia; taibaia. mancharse=tâski takaia; tâski alkaia; bul-
madera=tat; dus. waia.
madrastra=yapti diwra; aisa maya. mandamiento=lâ bîla.
madre=yapti; mama. mandar=blikaia; adar yabaia.
madrina=tuktan âialkra mairin; madrin- mandíbula=tauhka; tauhka dusa; kmak-
ka; madrina. maya; krusa.
6
manejar=alki daukaia; wakaia. matanza=ikanka; iki tikanka.
manera=tânka; nahki ba tânka; lâka; nat- matar=ikaia.
ka. matorral=unta twakni.
manga=klahkla; prâk klahkla. matrícula=nina mangkanka.
mango=alkaika; mihta; mangu. matrimonio=marit lâka.
manicomio=grisi nani watla. matriz=plauya; wamsa; wamhsa; tuktan
manifestar=param (latan) marikaia. watla.
mano=(wan) mihta. matutino=titan piua dukia.
manso=tîm; wail apia; kras apia. mayo=lih mairin kati.
manteca=lat; kwirku batanka. mayor=kau tara yaba; almukka.
mantel=tibil kwalka. mayoría=aihkika; ailalka; kanra ailal.
mantequilla=butar. mazorca=aya kiama.
manubrio=wilbaika. mecánico=mikianik.
manzana=apil. mecate=rup; kiwa.
mañana=yauhka; titan. mecer=wauhaia.
mañoso=trikkira; kuninkira. mecha=wîk.
mapa=map. medianoche=tihmia wâl bakriki.
mapachín=suksuk. medicina=sîka.
máquina=masin; misin. médico=daktar; sîka tânka kakaira; rara-
mar=kabu. kra.
marañón=kasau. medio=bakriki; tar baik (tarbaik); kauh
maravilloso=aihkakira. klakan.
marcar=mark munaia; ulbi mangkaia. mediodía=yu wan lal kat; yu bakriki.
marcha=marts munanka; wapanka. medir=kulkaia; kulki kaikaia.
marchar=wapaia; marts munaia. meditar=luki kaikaia; kupia wal aisi kai-
marchitarse=lâwi luaia; lâwaia. kaia.
marea=kabu sitwi o puhbi ba. médula=dusa mabiara; wan dusa batanka.
marearse=bla takaia; bla alkaia. mejilla=tauhka; makmaya; mahkmaya.
mareo=bla. mejor=kau yamni; kanra yamni.
margen=dîa dîa un. mejorar=kau yamni daukaia.
marido=marit (maya) waitna. mejorarse=rawaia; kau yamni takaia.
marinero=sailar; kabu uplika. melodía=binka; aiwanan binka.
mariposa=dildil; pulpul; pulhpul. memoria=lukanka.
martes=tiusdi; susdi. mencionar=nina mâkaia; nina mâki aisa-
martillo=amar. ia.
marzo=kakamuk kati. mendigo=makakabra.
mas=sakuna. menear=nikbaia.
más=kau; pura. menearse=nikwaia; aiawaia.
mascar=samaia; wakahbaia; wakabaia. menguante=sitwan.
masculino=waitna; waitna tânka bri ba. menguar=sirpi takaia.
masticar=samaia; wan napa ra samaia. menor=kau sirpi; sirpika.
mata=dus plamayka; dus pâwi ba. menos=kau wiria; mayara.
matador=âikra. menospreciar=bahki kulkaia.
6
mensaje=bîla wauhanka; sturi. munaia; tuskaia.
mensajero=bîla twatwilkra. momento=minit.
menstruar=kati sikniska briaia. mondongo=biara; (bip) biara.
mente=lukanka; sins. moneda=lalah (mâ).
mentir=kunin aisaia. mono=ruskika; urus.
mentira=kunin; kuninka; kunin lâka. montaña=il tara; unta biara.
mentiroso=kuninkira. montar=ulaia; (aras) ulaia.
meñique=mihta plasnika. monte=unta; unta dakura (dakra).
mercado=markit. montón=paskan kum; ailal; manis pali.
mero (pez)=kuha. montura=aras ulaika; sadil; satil.
mes=kati. morar=iwaia; takaskaia.
mesa=tibil. mordedura=samanka.
meter=dingkaia; mangkaia. morder=samaia.
meterse=dimwaia; dimi waia; aimakaia. morir(se)=pruaia.
metro=rul; “mita”. mortero=unuh; nuh.
mezclar=abalkaia; miks munaia; klamaia. mosca=kukas.
mezclarse=miks takaia; abalwaia. mosquitero=pabula; pabulu.
miedo=sibrin. mostrar=marikaia; smalkaia.
miedoso=sasabrira; sibrinkira. mover=kitbaia; lakaia; nikbaia; yarka aia-
miel=nasma laya. waia.
miércoles=wensde; winsdi. moverse=kitwaia; aiawaia; kitwi waia.
mierda=kâna. movimiento=aiawanka; kitwanka; kitban-
mil=tausin. ka.
milpa=insla. muchacha=tukta(n) mairin; tiara (lupia).
millón=milian. muchacho=tukta(n) waitna; wahma (lu-
mina=main. pia).
minuto=minit. mucho=ailal; uya; manis; uba.
mío, mía=yang duki. muchos=ailal.
mirar=kaikaia. mudar=lakaia.
misa=prias; Holi Mas. mudarse=kwala dimaia; plis wala ra taki
miseria=pât; sari lâka tara. waia.
misericordia=kupia pihni lâka. mudo=bîlas; aisankas; sturi aisaras.
misión=misan; blikanka. muela=napa rahia.
mismo=sim; sim baku; aihka apia. muelle=wâp.
mitad=bakriki; tar baik (tarbaik); kauh muerte=prura; pruanka.
klaki. mugir=muhbaia; mukbaia.
moda=stail; natka. mujer=mairin.
moderno=raya; nanara piua dukia. mujeriego=mairin lalihkra; mairin want-
modo=tnatka; snatka; daukra; tânka; lâka. kira.
mojar=buskaia. mula=muyul (mairin).
mojarse=buswaia; aibuswaia. mulo=muyul (wainhka).
moler=akbaia; wauhaia; kapaia. multa=lâ krikan mana aibapanka; “mul-
molestar=munaia; trabil munaia; ambuk ta”.
6
multiplicar=ailal daukaia; sahwaia. neblina=mukus.
multitud=kwâra; dakni tara. necesitar=diara kum brin dauki kaia; nit
mundo=tasba; tasba aiska; tasba paskan- kaia (takaia).
ka. necio=sinskas; tanis; taniskira; sins âpu;
muñeca=dalbibi; mihta lula. kupias.
murciélago=sakanki; kanski. negar=apia wiaia; mapa tani ra aisaia.
murmurar=brukwaia; rangbaia; rangbi negociar=bisnis daukaia.
aisaia. negocio=bisnis.
muro=kutbanka; walpa kutbanka. negro=siksa; (upla) siksa; kriul.
muslo=wîna bunhka; wakia. nervio=wakia.
música=miusik. nido=tnawira watla; daiwan lupia watla;
músico=miusik lankira; miusik uplika. watla.
muslo=kuhma. niebla=kiasma; mukus.
mutilar=wîna tâka kum klaki sakaia nieta=mula (mulika) mairin.
(dakbaia). nieto=mula (mulika) waitna.
mutuo=pana dauki yaba. nigua=sigar; sikar.
muy=pali; uba. ninguno=upla kumi sin apia.
niña=tukta(n) mairin; nakra yula.
niñez=tuktan sirpi piua.
N niño=tukta(n) waitna.
nacer=aisubaia; aisubi takaia; baiwaia. níspero (árbol)=iban (dusa).
nacimiento=aisubanka; aisubi takanka; no=apia.
baikanka; baiwanka. noche=tihmia; tama.
nación=nisan; kuntri. nombrar=nina mâkaia; nina yaia (yaba-
nada=diara âpu; bahki. ia).
nadador=yayawra; lî dadimra. nombre=nina.
nadar=yawaia. norma=lâ; lâka.
nadie=upla kumi sin apia; upla apia; upla norte=yahbra.
bahki. nosotros(as)=yang nani; yawan.
naipe=kiat. noticia=sturi; dahra.
nalga=tnata; nata; pnata. notificar=maisa pakaia; nu munaia.
nancite=krabu. novia=marit takaia ba mairka.
naranja=andris. noviembre=yahbra kati.
nariz=(wan) kakma. novillo=bip wainhka wahma.
narrar=dahra aisaia (wiaia). novio=marit takaia ba waitnika.
nativo=aisuban; anira aisuban ba uplika. nube=kasbrika; klaut.
naufragar(se)=abakwaia. nuca=nana dusa; nana playa.
navaja=skiru; kisura. nuera=mula yapti.
navajuela=tubal; mâla. nuestro(a)=wan; wan dukia.
nave=ship; slaup; duri tara. nuevamente=kli.
navegar=impakaia; liura impakaia; waka- nueve=matlalkahbi pura yumhpa; nain.
ia. nuevo=raya; almuk apia.
navidad=krismis. número=numba; kulkanka ailalka.
6
numeroso=ailal; manis; uya pali. oeste=muna.
nunca=apia; aima kumi sin apia; piu ku- ofender=kupia sauhkaia; trabil munaia.
mi ra sin apia. oficina=apis.
nutria=mamu. oído=(wan) kiama; walaika.
nutrir=dakakaia; dakaki karnika yabaia. oír=walaia.
ojo=(wan) nakra.
ola=rip.
Ñ oler=kiawalaia; kîa kiawalaia.
ñame=usi. olfatear=kîa briaia.
ñato=kakma tanhta. olfato=kiawalaika; kîa briaika.
olor=kîa.
O oloroso=kîa bri; kîa pain; kîa yamni.
o=apia kaka. olvidar=âuya tikaia.
obedecer=bîla walaia; bîla wali daukaia. olvidarse=(wan) âuya tiwaia.
obediente=bîla wawalra; kiama lihni. olla=dikwa.
obispo=bisop; bisup. ombligo=klûa; klûa awa.
obligar=taibi munaia; taibi muni yaka omitir=sakaia; tila wina sakaia; swiaia.
daukaia. pura kumi; leben.
obra=wark. >obrero=wark tatakra; suliar. opaco=pukni.
obscurecer (oscurecer)=tihmu operar=daukaia; aparit daukaia (munaia).
daukaia (dingkaia); pukni dingkaia. opinión=lukanka; diara kum dukiara dîa
obsurecerse (oscurecerse)=tihmu takaia; luki ba.
tihmia iwaia; saiwaia. oponer(se)=mapara kaia; mapara buaia.
obscuridad (oscuridad)=tihmu; tama ta- oportunidad=sans.
ra. oposición=mapara buanka.
obscuro (oscuro)=tihmu; pukni. opresor=tataibra; taibi mamunra; saura
obsequiar=yabaia; prisant yabaia. mamunra.
obsequio=prisant. oprimir=taibaia; taibi saura munaia.
observador=kakaikra; kakulkra; tânka opuesto=mapara; tnaya wala; mapa tani
kakaikra; pura kakaikra. yaba.
observar=kaiki kaia; kaikaia; laki kaika- oración=pura sunra; makabanka.
ia; tânka kaikaia. orar=(wan) pura sunaia.
obtener=briaia; saki briaia; alkaia. orden (la)=adar.
occidente=muna. ordenar=adar yabaia; mangkaia; aitani
océano=kabu tara. kat mangkaia.
octubre=waupasa (saut) kati; prari kati. ordeñar=(bîp) tialka subaia.
ocultar=yukukaia; pura bikaia; dahra pra- oreja=kiama.
kaia. organizar=asla daukaia.
ocultarse=yukuwaia. órgano=agin; wan wîna aiska tânka.
ocho=matlalkahbi pura wâl; et. orgulloso=prautkira; kwakwalhra.
odiar=misbara kaikaia; saura kaikaia. oriente=lalma.
odio=misbara (lâka). orilla=un; (lî, kabu) un.
6
orina (orín)=iska. pantalón=traus.
orinar=iska krahbaia. pantano=piahka; swamp.
oro=gul. panteón=raiti.
oropéndola=tulu. pantorrilla=(wan) wayata.
ostión=sita. panza=biara.
otorgar=yabaia; yaia. panzón=biara tara; biara yahpira.
otra vez=kli. pañal=bibi sirpi srukaia kwalka.
otro(a)=wala. pañuelo=angsar.
oveja=sîp; ship. papagayo=apu.
oyente=wawalra. papaya=twas; tawas.
papel=wauhtaya.
paquete=karbanka.
P par=wâl; maya wâl.
paciencia=kupia alki takaskanka; kupia
para=dukiara; mata; ra.
alki takaskaia lâka; wihka bîla kaikanka.
¿para qué?=¿dîa dukiara?; ¿dîa mata?
pacto=wal aisi daukan lâka; bargin.
parábola=parabel; parabil; maprika bîla.
padecer=wahwaia.
paraguas=amrilia.
padrastro=rapia; yapti maya.
paraíso=paradais.
padre=aisa; papa.
parálisis=wîna lâwan; (wan) wîna sriman
padrino=tuktan âialkra waitna; padrino;
o pruan baku sikniska.
padrinka.
parar=bukaia; bapaia.
pagano=hidan (idan) uplika.
pararse=buaia; aibapaia.
pagar=aibapaia; mana aibapaia.
parecer=lukanka.
página=wahia; wauhtaya wahia.
parecer(se)=wal talika kaia; wal baku ka-
pago=aibapanka; mana aibapanka; mana.
ia.
país=kuntri.
pared=kutbanka; utla tnaya.
pajarito=daiwan tnawira lupia.
pareja=maya wâl; wal tâ mangkanka.
pájaro=daiwan tnawira; piawira.
pariente=tayka; taya; wal ai taya ba; pa-
pala=subil.
mali.
palabra=bîla; aisan bîla.
parir=baikaia; luhpa baikaia; aisubaia.
palacio=king (prisidint) watla; utla tara.
parpadear=nakra klipaia; ipaia.
paladar=(wan) darkaya.
párpado=nakra taya; klipaika.
palanca=kahra.
parte=tâka; baikanka; klakanka.
pálido=mawan pis (pihni); tala âpu.
partera=grandi mairin.
palo=dus; kahra.
partir=dakbi sakaia; dakbaia; baikaia;
paloma=butku.
baiki sakaia.
palometa (pez)=trisu.
partirse=baiwaia; dakwaia; dakwi takaia.
palpar=alki kaikaia; kangbi kaikaia; sa-
parto=aisubanka; luhpa baikanka.
paia; sapi kaikaia.
pasado=lui wan ba tânka; luan dukia; pat
palpitar=(kupia) dikwaia.
luan.
paludismo=rih (rihka) sikniska.
pasaje=pasis; luaika.
pan=brit; bred.
pasajero=luaikira; impapakra; pasinsa.
panadero=brit âiangkra.
pasar=lukaia.
pando=lapatni; nawan; bulwan.
6
pasarse=luaia. pellizcar=samaia; sami taih dakbaia.
pasear=kirhbaia; kirhbi taukaia; wapi tau- pene=kaiura.
kaia. penetrar=dimaia; kraukaia; dimi waia.
paseo=kirhbanka; impakanka. pensamiento=lukanka; lukaika.
pastilla=pils. pensar=lukaia; luki kaikaia.
pasto=twi; twi tasbaya. peor=kau saura; kau mayara.
pata=mina; klukum mairin. pequeño=sirpi.
patada=mina pata. perder=tikaia; lap tikaia.
patalear=mina blikbaia. perderse=tiwaia; lap tiwaia; aimawahka-
patear=mina pata prukaia; mina ni pruka- ia.
ia. perdón=padin; padin munanka; ban swih
patilla=mawan tamaya. tikanka.
patio=lata; utla lata. perdonar=padin munaia; ban swih tikaia.
pato=klukum (wainhka). peregrino=impapakra; wawapra.
patrón=wihta; wark dawanka; pereza=srinwan; srinwan lâka.
tasbaya perezoso=srinwankira.
dawanka; kiaptin. perfumar=kîa pain daukaia; kîa dingkaia.
patrono=kaina kakahbra. periquito (perico, chocoyo)=risku.
pavo (pavón)=kusu; kwamu. permanecer=takaskaia; ban kaia; takaski
paz=kupia kumi lâka; laman lâka. kaia.
pecado=saurka lâka; sîn. permiso=adarka; dîa dîa daukaia adarka.
pecador=saura dadaukra. pero=sakuna; kuna.
pecar=saura daukaia. perol=dikwa.
pecho=lama bîla; lama; tialka. perra=yul mairin.
pedazo=pîs; pîska. perro=yul wainhka.
pedir=makabaia. perseguir=ninara plapaia; nina blikaia;
pedo=tusban; pâsa saura. saura munaia.
pegajoso=babatni; prahpraya. persona=upla.
pegar=prukaia; wipaia; yarka wal prawa- pertenecer=dukia kaia.
ia. pesado=wihra; wirha.
pegarse=prawaia; wal prak alkaia. pescado=inska.
peinar(se)=tâwa aubaia. pescar=miskaia; inska (kiulh) miskaia.
peine=tâwa aubaika; kum. pescuezo=nana; wan pata (patka).
pelar=takbaia; swakaia; taya sakaia (swa- pestaña=nakra taya; nakra tamaya.
kaia); plinhbaia. petición=makabanka; pura sunra.
pelea=aiklabanka. pez=inska.
peleador=aiklaklabra. pez espada=twaina.
pelear=aiklabaia; unsabaia. picadura=samanka.
peligro=trabil; pât. picante=nari; kisni.
pelo=tâwa; daiwan taya; tamaya. picar=samaia; tuskaia; sabaia.
pelón=tâwas; pilong; pilung. picazón=nari; narka.
peludo=tamayira; tâwa (tamaya) ailal bri. pico=kakma; tnawira kakma; pik; tasba
pellejo=taya; daiwan taya. salhkaika.
6
pie=(wan) mina; put. poblado=tawan.
piedra=walpa. poblar=tawan daukaia; tawan kum upla
piel=(wan) taya; daiwan wîna taya. ni banhkaia; sahwaia.
pierna=wayata; kuhma; saka. pobre=umpira; diara luha.
pieza=diara pîska kum. pobreza=umpira lâka.
pila=lî watla; lî laikaia watla. poco=wiria; uya apia; maura.
pilar=kapaia; rais kapaia. podar=dauhbaia; klakaia.
píldora=pils. poder (el)=karnika.
piloto=wawakra; pailat. poder=sip kaia.
pinchar=snikbaia; sabaia. poderoso=karnakira.
pintar=pint dingkaia (munaia); mapla podrido=aisawan; sukwan.
dingkaia. policía=pulis; polis.
pintura=pint; pent. polilla=itikmuk.
piña=pihtu. política=pulitik.
piñuela=ahsi. polvo=yuya; tasba yuya, pauda.
piojo=kûa. pólvora=paudar; pauda.
pipa=twakmina (twaku mina). pollo=kalila luhpia (wainhka).
pipante=duri. pomada=batana; aimakaia batanka.
pisar=taibaia; mina ni taibaia. pómulo=tauhka dusa.
piso=plor; plur. poner=mangkaia, kahbaia; ikaia.
pistola=pistal. poniente=muna.
pitar=puhbaia. popular=upla nani dukia; kakaira; upla
pizarrón (pizarra)=ulbaia tatka. sut kakaira.
pizote=wistiting; wistang. poquito=wiria lupia.
placenta=mukia. por=mita; bui.
placer=liliaka; lilia lâka. portarse=saura o pain kaia.
planchar=ayan daukaia; kwala ayan ang- portero=dur âialkra; dur marsin.
kaia. portón=get; dur tara.
plano=langni; tanta. posada=takaski, dimi yapaia watla.
planta=dus; inma; dus pâwi ba. poseer=briaia; alki briaia; dawanka kaia.
plantar=mangkaia; dus mâ mangkaia; ba- poste=playa; dus bapan ba.
paia. posterior=ningka; ningkara.
plata=silba; silbar; lalah pihni; lalah. postrarse=bawaia; kauhaia; aisakbi kau-
plátano=platu (mâ, dusa). haia.
plática=aisanka; sturi aisanka. pote=pân.
platicar=aisaia; sturi aisaia. potestad=karnika.
plato=plit; plet. potrero=daiwan auhbi bri ba tasbaya;
playa=lî un; kabu un; kabu auhika; sauh- “potrero”.
ka. pozo=lihunta; lî unta; liwanhta.
pleito=aiklabanka; blahwanka; unsaban- practicar=daukaia; praptis takaia (muna-
ka. ia).
plomo=led; lit; puput(ni). precepto=lâ; lâ bîla; adar kum.
pluma=tnawira taya; ink pinsil. precio=prais; praiska; manka.
6
precioso=painkira; manira; manakira. prometer=pramis daukaia (takaia, muna-
predecir=kau kaina manis wina dîa takaia ia).
ba wiaia (aisaia). pronto=aihni; aihni pali; pat pali.
prédica=smalkanka; Dawan Bîla smal- propiedad=prapati; dukia.
kanka. propio=dukia aihwa.
predicador=smasmalkra; Dawan Bîla prosperar=pâwaia; tara takaia.
smasmalkra. protección=kaina kahbanka; tâ baikanka.
predicar=smalkaia; prias ra smalkaia; proteger=kaina kahbaia; tâ baikaia; hilp
Dawan Bîla smalkaia. munaia.
pregunta=makabi walanka. protestante=mapara aisasara; kiatalik a-
preguntar=makabi walaia. pia.
premio=prisant; mana. protestar=mapara aisaia.
preñada=kwihra; biarira. provisión=plun; pata.
preñar=kwihra mangkaia. provocar=tuskaia; (kupia, kakma) tuska-
preocuparse=uya lukaia. ia; tatuskaia.
preparar=ridi daukaia. próximo=baila; lama pali ra yaba.
prepararse=ridi takaia. proyecto=wark kum daukaia lukanka;
presentar=mawanra bri balaia. proyekto.
presidente=prisidint. prueba=tânka; trai.
preso=silak ra mangkan uplika; silak u- púa=kiaya; dîa dîa kiayka.
plika. publicar=aisi wiaia; upla ra marikaia; pu-
prestar (a)=lin munaia. blik munaia.
prestar (de)=lin takaia. público=param lâka ra dauki; upla sut
primero=tâura yaba; tâura; pas. mawanra; publik.
primo=tahti bara anti luhpia waitna; klûa. pudrirse=aisawaia; sukwaia; ratwaia.
primogénito=tawahkia. pueblo=tawan; upla nani.
principio=tâ krikanka. puente=briks; brids.
prisión=silak watla. puerco=kwirku.
proa=duri tâ (kakma). puerta=dur; get.
probar=trai kaikaia (munaia); tânka kai- puerto=arbar; harbar; slaup bapaika.
kaia; dabi kaikaia. pues=bamna; kan.
procrear=sahwaia. pulga=pisa.
producción=sakanka; dîa dîa dauki sa- pulgada=ins.
kanka. pulgar=mihta wihta.
producir=sakaia; mâ sakaia; sahwaia. pulmón=(wan) pusa.
profesor=smasmalkra; smasmalkra tara. pulpería=plun atki pliska; sap.
profeta=prapit. púlpito=pulpit.
profundidad=tihuka; paknika. pulsación=dikwanka.
profundo=tihu; pakni. pulsar=dikwaia; palhwaia; pitwaia.
prohibir=yarka daukaia apia. pulsera=mihta lula; bangkil.
prójimo=(wan) uplika. punta=tâ; aâkma; kakma tâ.
prolongar=kau yari daukaia. puntapié=mina pata prukanka.
promesa=pramis. puntiagudo=tatwa; (tâ, kakma) tatwa.
6
punzar=sabaia; snikbaia; tuskaia. R
puñado=mihta banhki kum. rabadilla=tnata (nata) dusa; nina dusa.
puñal=skiru; kisura; kisuru. rabo=wâika.
puño=mihta kruskan. racimo=buns; wihta.
pupila=nakra yula. raíz=plamaya; playa; wakia.
pupitre=ulbaia tibilka. rajadura=baikanka; baiwanka.
purgante=biara yarka plapaia saika. rajar=baikaia; tisbaia.
purificación=klin daukanka; sunu dau- rajarse=baiwaia.
kanka. ralo=tanta; sangni.
purificar=sunu daukaia. rallador=wisbaika; gritar; kritar.
purificarse=sunu takaia. rallar=wisbaia.
puro=sunu; tâski âpu; miks munan apia. rama=tnawa; snawa; dus tnawa.
pus=mabiara. rana=pikpik; kaihkai.
Q rancho=rans; utla.
¿qué?=¿dîa?; ¿nahki? rápidamente=istikira; isti pali; aihni.
quebradura=krikanka; kriwanka; baikan- rápido=isti; istikira.
ka; baiwanka. rascar=kurbaia; kusbaia.
quebrar=krikaia; baikaia. rasgar=kalkaia; bisbaia.
quebrarse=kriwaia; baiwaia. raspar=wisbaia; karbaia; kusbaia; kurba-
quedarse=takaskaia. ia; yauhbaia.
queja=brukwanka; rangbanka. rastrillo=tâski aubaika; rik.
quejarse=brukwaia; rangbaia. rastro=mina wapanka; bîp iki ba pliska
quemadura=amanka; angkanka. (watla).
quemar=angkaia; tuhkaia. rasurar=unmaya irbaia; tâwa klakaia (ir-
quemarse=amaia; tuhaia. baia).
quequisque=duswa. ratón=matis.
querer=brin daukaia; want kaikaia (taka- raudal=kipla; lî aubra.
ia); latwan kaikaia (kaia). rayar=lainka (markka) wisbi daukaia.
querido=latwankira. rayo=imyula; ingni mina.
querosín=kiarasin. raza=kiamka; masraka; tayka; saumuk.
queso=kisu; keso. razón=lukanka; lukaika; dukiara.
¿quién?=¿ya? reanimar=karnika yabaia; maisa nihkaia;
quienquiera=ya ya; ani ani. spiritka bukaia.
quieto=sâp; bin âpu. reanudar=kli daukaia.
quijada=tauhka; tauhka dusa; (wan) rebajar=praiska mayara ikaia; diara
kmakmaya. praiska alahbaia.
quince=matawalsip pura matsip; piptin. rebelarse=mapara buaia.
quinientos=handat matsip; paip handat. rebelde=mapara babura; bîla walras upli-
quintal=kintal; handat paun. ka.
quitar=dakbaia; sakaia; kitbi sakaia; plis- recalentar=kli lapta daukaia.
ka wina sakaia. recibir=briaia.
quizá(s)=ban kra; mibi. reciente=bisi; waira; raya; bisi daukan
(takan).
6
recio=karna; upla (daiwan) wîna karna. regañar=lawi daukaia; kiama kraukaia.
reclamar=kli makabaia; taibi makabaia; regar=laikaia; lî laikaia; srikbaia; lî srik-
kli briaia makabaia. baia.
reclinar=dribaia; tnikaia; nikaia; yarka región=tasba pîs kum; tasba.
driwaia. registrar=turbaia, pliki kaikaia; nina
reclinarse=driwaia; aitnikaia; aitikaia. mangkaia.
recobrar=kli briaia; kli alkaia. regla=dus kum; lâ; kulkaia dusa sirpi.
recoger=wahbaia; kiaubaia; aikuki asla reglamento=lâ.
prakaia. regocijo=lilia; liliaka; âuyapah lâka.
recompensar=mana yabaia; diara kum regresar=tawaia; kli balaia; kli tawi bala-
daukan mana prisant yabaia. ia.
reconciliar=wal kli uplika sakaia; kli ku- rehacer=kli daukaia (paskaia).
pia kumi lâka ra daukaia. rehusar=briaia apia; apia wiaia.
reconciliarse=wal kli pren (pâna) takaia. reina=kwin.
reconocer=laki kaikaia; tânka kaikaia. reinar=king aimakaia.
recordar=kupia kraukaia. reino=king lâka; king tasbaya.
recordarse=kupia tanh krawaia. reír(se)=kikaia.
recostar=tnikaia; snikaia; nikaia. relámpago=imyula.
recostarse=aitnikaia; aitikaia. relampaguear=imyula lipaia (pulaia).
recto=wapni; stret; kasak. religión=relishan.
recuerdo=lukanka; wan kupia kraukanka relinchar=(aras) ihbaia.
recuperar=kli briaia (sakaia). reloj=wats; klak.
rechazar=lulki swiaia; mapara aisaia; lul- relucir=lipaia; ingwaia.
kaia; mapara buaia. relumbrar=ingni tara sakaia.
rechinar=arkbaia. rellenar=banhkaia; ailal banhkaia; tukus-
red=ilis; sîn; tan. kaia.
redentor=atki (swaki) sasakra. remar=(kwahi) kaubaia.
redimir=atki (swaki) sakaia. remedio=sîka; rakaika; rawaika.
redondo=raun; krukma. remo=kwahi.
reducir=sirpi daukaia; mayara ikaia; ma- remojar=buskaia; kli buskaia; utkaia.
yara bri balaia. remojarse=buswaia.
reflejar=lipaia. remolino=lî warbra; warbrika; lî twalwri-
reflexionar=kupia wal aisaia; kli luki kai- ka.
kaia. remover=kitbaia; kitbi sakaia; sakaia;
reforzar=karnika raya yabaia; karna dau- pliska wina sakaia.
kaia; kau karnika yabaia. renacer=kli aisubi takaia.
refrescar=kauhla daukaia. renco=skahwa; mina skahwa.
refrescarse=kauhla takaia. rencor=saura lukanka; waihla baku lu-
refugio=yukuwaika; kaina kahbaika. kanka.
refunfuñar=brukwaia; lawaia. rendir=swapkaia; yarka swapaia.
regadera=lî laikaika. rendirse=swapaia.
regalar=prisant yabaia; mana âpu yabaia. renovar=kli raya daukaia.
regalo=prisant; mana âpu yaban dukia. renquear=atwi wapaia; kukumaia.
6
reñir=aiklabaia; blahwaia. restaurante=plun atki piaia pliska.
reparar=paskaia; kli paskaia; kli bukaia; resto=tâka.
reper munaia. restregar=muyukbaia.
repartir=yuaia; sir munaia (daukaia). resucitar=pruan wina bukaia (rakaia).
repentinamente=tisku pali; dara walras resurrección=pruan wina buanka (bukan-
lâka ra; kakalni. ka).
repetir=kli daukaia; kli aisaia. retener=alki takaskaia; alki takaski bri
repleto=banhki. kaia; bri kaia.
replicar=pana aisaia; ansa munaia. retirar=kli blikaia; warkka wina sakaia.
repollo=kiabits. retirarse=taki waia; wark kum wina mah-
reposar=ris briaia; aitnikaia; yapaia. ka taki waia; wark kum swiaia.
reprender=lawi daukaia; kiama aubaia; retoñar=urhwaia.
smalkaia. retoño=urhwaika; dus pâwi slaunhka.
reproducir=kli sakaia; sahwaia; kli sa- retorcer=warbaia; naukaia.
hwaia; kli daukaia. retorno=kli tawi balanka.
res=bîp; mina walhwal daiwra. retrato=lilka.
resbalar=lalalbaia; lalalkaia. retroceder=ninara waia; ninara kitwaia.
resbalarse=lalalwaia; swak takaia; swa- reumatismo=rumatis sikniska.
kwaia. reunión=asla prawanka; aidrubanka; mi-
resbalón=lalalwanka. tin.
resbaloso=lalauhra. reunir=asla prakaia; aikuki prakaia; asla
resfriado=kauhla; siahka; kauhla alkan. daukaia.
resfriarse=siahka (kauhla) alkaia. reunirse=asla takaia; aikuki prawaia.
resfrío=kauhla; siahka; kauhla alkanka. revelar=param marikaia; param sakaia;
resina=mâka; dus mâka laya; awas mâka; marikaia.
pîra. reventar=baikaia.
resistir=mapara buaia; alki takaskaia. reventarse=baiwaia; tar baiwaia; liswaia.
respaldar=nina mangkaika; tâ baikaia. revés=nina tani.
respetar=kulkaia; yamni kulkaia; pain revisar=kli laki kaikaia.
kulkaia; rispik (respek) munaia. revivirse=kli raya takaia; kli rawi buaia;
respeto=rispik lâka. rawaia.
respetuoso=rispik bri; rispikkira. revolcar=abalkaia; aikarbaia.
respiración=wînka puhbanka. revolcarse=aikarwaia; karwaia.
respirar=(wan) wînka puhbaia. revólver=pistal.
resplandecer=ingwaia; ingnika sakaia. revolver=wilbaia; wilbi lakaia; abalkaia;
resplandeciente=ingnikira; lakni. ubulkaia; miks munaia.
resplandor=ingnika. revolverse=wilwaia; abalwaia; ubulwaia;
responder=pana aisaia; pana aisi wiaia; miks takaia.
ansa munaia. rey=king.
respuesta=ansika; pana aisinka. rezar=(wan) pura sunaia.
restablecer=kli bapaia; kli bukaia; kli rezo=pura sunra; pura sunanka.
karna daukaia. riachuelo=tingni.
restar=dakbi sakaia; kulki dakbi sakaia. ribera=lî un; awala un; kabu un; sauhka;
6
auhya. ronco=karma prawan; bîla baikra twakni.
rico=lalahkira; yuykira; yuyakira; ritskira; roncha=sus; bubunhwanka.
auhni. ronquido=kratwanka.
rifle=raks; raipil. ropa=kwala.
rígido=dutki; karna; wap; lâ karna bri. rosa=tangni (pauni).
rincón=tnaya; snaya; naya. rosado=paura.
riña=unsabanka; blahwan(ka); aiklaban rostro=(wan) mawan.
lâka. roto=kalwan; kriwan; sukwan.
riñón=kiskama; wan kiskamka. rótula=lula dusa.
río=awala; wangki. rozar=irbaia; unta (insla) irbaia.
risa=kikan; kikanka; kikra. rudo=kusni; karna; saura.
risueño=kakikra. rueda=wilwaika; kararwaika; wil.
rival=mapara babura; lahma; waihla; ruego=makabanka; pura sunra; bik (big)
wailhka. takanka.
rizar(se)=(tâwa) warwaia. rugir=ahbaia; bin tara baiwaia.
robalo=mupi. ruido=bin.
robar=implikaia; imhplikaia; upla dukia ruina=sauhkanka; aisawanka; kriwanka;
alkaia. kauhanka.
roble=usupum (dusa). rumiar=akbi (agbi) piaia; akbaia (agba-
robo=implikanka; implikan lâka. ia); wakabaia; wakahbaia.
robusto=karna; wîna karna ba; karnira. rumor=sturi kum; sturi rait apia kum; stu-
roca=walpa; walpa tara; kipla. ri aihka kum.
rociar=srikbaia; lî wal diara purara laika- rural=insla dukia; unta dukia.
ia o srikbaia.
rocío=diwas laya. S
rodar=wilbaia. sábado=satadi; satade; sabat.
rodarse=wilwaia; karwaia. sábalo (pez)=tapam.
rodear=tnaya (snaya) kir kutbaia. sábana=yapaia kwalka; krikri kwalka;
rodilla=(wan) lula. munhtapala; sityapa.
rodillera=(wan) lula mangkaika. sabana=twi; twi bîla; twi tasbaya.
rodillo=karbaika; karwaika. sabatista=satadi (sabat) uplika.
roer=arkbaia. saber=kaikaia; tânka kaikaia; nu takaia;
rogar=makabaia; pura suni makabaia; bik tânka briaia.
(big) takaia. sabiduría=sins lâka.
rojo=pauni. sabio=sinskira.
rollo=wauhtaya karban kum; karban; kar- sabor=aunhka; kîa.
banka. sabroso=auhni; auhnira.
romper=kalkaia; dakbaia; baikaia; krika- sacar=sakaia.
ia. sacerdote=prist; prîs; Dawan napakanka.
romperse=kalwaia; dakwaia; kriwaia; saco=bîk; big; saku; jakit.
baiwaia. sacramento=sakrament.
ron=rum; laya tahpla; waro. sacrificio=sakripais.
roncar=kratwaia; rutwaia. sacudir=singbaia; nikbaia; yahbaia.
6
sacudirse=singwaia; nikwaia; yahwaia. kaia.
sagrado=holi; holikira. satisfacerse=âuyapah takaia; biara banh-
sal=sâl. waia.
sala=utla bîla. satisfecho=âuyapah.
salado=sâlkira. savia=dus mâka laya.
salar=sâl dingkaia (daukaia). sazón=tilwan; pihwan.
salario=mana; wark takan mana; pidi(ka). sazonar(se)=tilwaia; pawaia.
saldar=aibapaia; tras kum aibapaia. sebo=batanka; daiwan batanka karna.
salida=takaika; taki waika; taki wanka. secar=lâkaia.
salir=takaia; bal takaia; taki waia. secarse=lâwaia; rahwaia; buhni takaia.
saliva=bîla laya; yabalaya. seco=buhni; lâwan; lî âpu.
saltar=pâlaia; srutwaia; srumaia. secretario=ulbaia warkka bri uplika; âiul-
salto=lî aubra tara; srutwanka; pâlanka. bra.
saludar=lakula daukaia (wiaia). secreto=dahra prakan o yukukan; mapri.
saludo=lakula daukanka; lakula. sed=diran; lî diran; diranka.
salvación=swaki sakanka. seda=silk.
Salvador=Swaki Sasakra. sediento=diran (din) dauki ba.
salvaje=wail; (upla, daiwan) wail. segador=krakrikra.
salvar=swaki sakaia; pri sakaia. segar=krikaia; dâkaia.
salvarse=swak takaia; pri takaia. seguidor=nina blablikra.
sanar=rakaia; siknis wina rakaia. seguir=nina blikaia; ninara waia.
sanarse=rawaia. segundo=ninka; wala ba; sekan.
sanatorio=sikniskira nani rakaia pliska seguramente=kasak pali; ban baku.
(watla). seis=matlalkahbi; siks.
sancochar=puihkaia. sello=stamp; sîl.
sandalia=klipas; sandal. semana=wik.
sandía=rayapisa; raipisa. semanalmente=wik bani ra.
sangrar=tala (tâlia) sakaia (takaia). semblante=mawan; mawan daukra.
sangre=tala. sembrador=mamangkra; plun mâ (insla)
sanguijuela=liprapra; riprapra. mamangkra.
sano=pain; sunu; siknis âpu; siknis apia. sembrar=mangkaia; dus mâ mangkaia;
santificar=holi daukaia. insla (plun mâ) mangkaia.
santo=holi; holikira; saurkas. semejante=wal ai talia ba; wal baku.
sapo=sukling; suklung. semejanza=talika; talia; tahkia.
sardina=bilam; bilim. semen=mâka laya.
sarna=sus; sihri. semilla=mâ; dus mâ; saumuk.
sarnoso=suskira; sihrikira. sendero=yabal.
sarro=pân o ayan mâka. sentarse=iwaia; pahrak iwaia.
sarroso=mâkira; mâka alkan. sentido=lukanka; dahra (dara) walanka
sastre=kwala sasipra. bri.
satisfacción=âuyapah lâka; âuyapah dau- sentimiento=lukanka; kupia lukanka;
kanka. dahra (dara) walanka.
satisfacer=âuyapah daukaia; kupia mang- sentir=dahra (dara) walaia.
6
seña=sain; mark; tukin. silencio=sâp; bin âpu ba.
señal=mark kum; sain kum. silencioso=sâpkira; bin âpu pali.
señalar=marikaia; kulki marikaia; mang- silla=iwaika; iwaia dukia; sir.
kaia. sin=luha; âpu.
señor=dawan; master; mastar; mâsa; sincero=kunin luha; kasak aihwa; kunin
kiaptin. lâka âpu.
señora=mairin; misis. sinvergüenza=swira âpu.
separar=baiki sakaia; dakbi sakaia; aihka sirena=liwa mairin.
aihka sakaia. sirvienta=napakan mairin; upla watla ra
separarse=dakwi takaia; baiwi takaia; da- wark tatakra mairin.
kwaia. situar=plis kum ra kahbaia o mangkaia.
septiembre=wîs kati. sobaco=(wan) klukia; (wan) lapatka.
sepulcro=raiti. sobar=yauhbaia; wîna aubaia; taya sapa-
sepultar=bikaia; raiti ra bikaia. ia.
sequía=lâwanka; lapta baman; lî âpu. sobrar=kau tawaia; pura luan kaia; kau
ser=kaia; takaia. ailal kaia.
ser (el)=upla; rayaka bri ba. sobre (el)=embelok; imbiluk.
sereno=lamni; diwas; diwas laya. sobre=pura; purara; purkara; dukiara.
serio=kikras; pulras yaba; sâp yaba; lawi sobresalir=kaina luaia; pura lui takaia.
baku. sobrina=yamsi; luhpa diwra.
sermón=smalkanka; Dawan Bîla smal- sobrino=tubani; luhpa diwra.
kanka. socar=pamni daukaia; pamni wilkaia.
serpiente=piuta. socorrer=hilp munaia; tâ baikaia.
serrucho=sâ. sofocar=langkaia; katbaia.
servir=dukia daukaia; hilp munaia. soga=kiwa; rup.
sesenta=yawanaiska yumhpa; siksti. sol=lapta; yu lapta.
seso=(wan) lal mabiara; lal mabiarka. solicitar=makabaia; bik takaia.
setenta=yawanaiska yumhpa pura mata- solicitud=makabanka; bik takanka.
walsip; sempti (semti). sólido=karna; lasni.
sexo=wîna tânka; waitna (wainhka) o solo=yakan.
mairin tânka. sólo=baman.
si=kaka. soltar=lanhkaia.
sí=âo; âu. soltarse=lanhwaia.
siembra=dus mâ mangkanka; insla mang- soltero(a)=mayas.
kanka. sombra=dista; distika; lilka.
siempre=piu bani ra; ban. sombrero=trahat; sumura; sumuru.
siervo=dukia dadaukra (waitna). sonar=binka sakaia; binka daukaia.
siete=matlalkahbi pura kumi. sonido=bin.
significado=tânka; tânka marikanka. sonreír(se)=kikaia.
signo=sain. soñar=yaprisauhkan kaikaia; yapa-
siguiente=wala; ninara (aula) ba. ia.
silbar=wasbaia. sopa=pilala; sop; sup.
silbido=wasbanka; wasbra. soplar=puhbaia; (pâsa) krawaia.
6
soplo=puhbanka; wînka puhbanka; puh- súplica=makabanka; bik takanka.
bra. suplicar=makabaia; pura sunaia; bik taka-
sorber=aubi diaia. ia.
sordera=kiama prawanka. suprimir=takaskaia; alki takaskaia; saka-
sordo=kiama prawan; diara walras. ia; brih sakaia.
suave=swapni; tawa. sur=waupasa; saut.
suavemente=swapnikira; swapni pali. surco=baikan yabalka; dits.
suavizar=swapni daukaia (sakaia); swap- surgir=bal takaia; purara takaia; mununh-
kaia. ta wina bal takaia.
suavizarse=swapni takaia; swapaia. suspender=pamaia; alki takaskaia; buka-
subida=ulanka; uli wanka; uli waika. ia.
subir=ulaia; uli waia; bukaia. suspirar=wînka aubi puhbaia.
suceder=bal takaia; bal luaia; ban wina susto=sirang.
takaia. susurrar=pusbi aisaia.
suciedad=tâskika; tâski lâka. susurro=pusbi aisanka.
sucio=tâski. suyo(a)=ai dukia; witin (ai) dukia.
sudar=laptika (bitnika) sakaia.
sudarse=laptika (bitnika) takaia.
sudor=(wan) laptika (bitnika).
T
tabaco=twaku.
suegra=sukuri.
tábano=walmu.
suegro=dapna.
tabla=tat.
sueldo=mana; wark daukan mana; pidi.
tableta=pils.
suelo=tasba.
tacto=kangbi kaikanka; wan mihta ni
suelto=lanhkan; lanhwan; slakni; alala.
kangbi kaikanka.
sueño=yaprisauhkan; yapan; yapan dauki.
tachar=siauhbi sakaia; dikaia; diki saka-
suficiente=aitani; aihwa.
ia.
sufrimiento=pât (panis) wahwanka.
tajada=pîs kum.
sufrir=wahwaia; latwan (panis, pât) wa-
taladrar=(unta) kraukaia; klauhbaia.
hwaia.
taladro=unta kraukaika.
sujetar=priskaia; alki briaia; alki takaska-
talento=talent.
ia.
talón=(wan) plakura; mina plakura; mina
sumar=pura praki kulkaia.
tnata.
sumergir=rungkaia; (lî) munhtara ding-
tallar=karbaia.
kaia.
talle=mahta; maisa.
sumergirse=rungwaia; lî munhtara dimi
taller=wark pliska kum.
waia.
tallo=kakauka; mina; plamaya.
superar=pura luaia; kaina luaia; purkara
tamaño=yahpika.
(purara) kaia.
tambalearse=pirhwaia (pirwaia).
superficial=pura tani baman; purak ba-
también=sin.
man.
tambo=plur; plor.
superficie=pura; pura taya; taya pura; tas-
tambor=drum.
ba pura tani.
tampoco=baku (naku) sin apia.
superior=kau tara (purara) yaba; wihtka.
tanque=tank; lî tankka; lî alkaia watla.
6
tantear=trai kaikaia; trai munaia; muni tentar=trai kaikaia; traika kaikaia; kupia
kaikaia. tuskaia.
tapa=pura bika (bita); taya bita; pura bi- teñir=mapla dingkaia; mapla wala yabaia.
kaika. terco=kiama karna; kiamas.
tapar=prakaia; pura prakaia; pura bikaia; terminar=danh munaia; tnata prakaia;
unta bikaia. prakaia.
tapir=tilba. terminarse=danh takaia; âpu takaia; tnata
tapón=unta bita; pura bita; pura bikaika. aimakaia (alkaia).
tarántula=usi wihta. ternero=bîp lupia (wainhka).
tardanza=wihka takaskanka; wihka ta- terremoto=tasba nikbanka; nikiniki.
kaskan lâka. terreno=tasba; tasbaya.
tardar(se)=takaskaia; aihwa (wihka) ta- terrestre=tasba dukia.
kaskaia. terrible=sibrinkira.
tarde=tutni; saiwan; tutni mani. territorio=tasba; kuntri kum tasbaya.
tardecer=tutni iwaia. terror=sibrin tara; sirang (tara).
tarea=wark kum; tâs. tesorero=lalah âialkra.
tartamudear=bîla skalwi aisaia. testamento=lâ dauki swin ba; testament.
tartamudo=bîla skalwi aisi uplika. testículo=mahbra.
tatarabuelo=usbaika. testificar=witnis takaia (aisaia).
taza=kâp. testigo=witnis.
té=tî. teta=tiala; tialka; tiala kakma.
techo=banhta; utla bahna (banhta). tía=anti; taihka.
tejado=utla bahna banhta. tibia=(wan) braka.
tejer=mamaia; pitbaia. tibio=bitu.
tela=kwala. tiburón=ilili.
telaraña=anansi watla. tiempo=piu; piua; taim.
teléfono=telepong. tienda=diara atkaia watla; sap; tent watla.
tema=smalkanka lalka; ulbanka lalka; dîa tierno=tuktan; kau swap; namika pâwi
aisaia luki ba tânka kum. ba; raya; swapni.
temblar(se)=tatatwaia; dingwaia; nikwa- tierra=tasba.
ia. tieso=karna; tranwa.
temblor=tatatwanka; tatatbanka; tasba tigre=limi.
nikbanka (nikwanka). tijera=sisar; sisars.
temer=sîa yaia; si briaia (sibriaia). tímido=sibrinkira; sasabrira; sibrin dauki.
temeroso=sibrinkira; sasabrira. timón=wakaika.
temor=sibrin; sibrinka; sirang. timonear=wakaia.
temprano=pat; wihka apia; tihmia aihwa tina=pân tara; kwala tuskaia pânka.
apia. tiniebla=tihmu; tama tara.
tender=palkaia; palki sakaia; sakbaia. tinta=ink laya.
tenderse=aisakbaia; palwaia; palhwaia. tío=tahti; rapia.
tenedor=alkaika; park. tirador=lalulkra.
tener=briaia; bri kaia; alkaia; alki briaia. tirar=lulkaia.
tentación=traika kaikanka. tísico=siahka saura sikniska bri.
6
título=taitil; taitilka. traductor=lalakra; bîla wala ra lalakra.
toalla=tawil. traer=bri balaia.
tobillo=lukutbaika; mina lingbungka; mi- tragar=langkaia; kwatbaia.
na lula. tragedia=trabil saura kum; pât tara kum.
tocador=kakangbra; diara kakangbra. trago=wan bîla kumi; langkanka kumi;
tocar=kangbaia; kangbi kaikaia; lingbaia. drink kum.
tocayo=nimsika; nimsit. traicionar=ninak saura munaia.
tocino=kwirku wîna batana (batanka). traje=dimaia kwalka; kwala sipan.
todavía=kau; kau ban; kau sa. tranquilo=sâp; bin âpu; kupia kumi.
todo=sut; sut pali; aiska; tak. transformar=wîna daukra sât wala ra la-
todopoderoso=karnika sut bri; karnakira. kaia; sât wala daukaia.
tolerar=yarka daukaia. transformarse=sât wala ra tawaia; aihsu-
tomador=dadira; âialkra. kaia.
tomar=alkaia; briaia; alki briaia; diaia. transportar=kwahkaia; lukaia; blikaia;
tomate=tumatis. brih waia.
tono=tiun; binka. trapiche=kayu taibaika; trangku.
tontería=tanis; taniskira; sinskas lâka. trapo=kwala pîs; kwala almuk (sukra).
tonto=tanis; taniskira; sinskas; lâkas. tráquea=kârma wakia; patka.
topar(se)=wal prawaia. tras=ninara; nina tani.
tórax=lama dusa. trasladar=brih waia; blikaia; plis wala ra
torcer=warbaia; bulkaia; lapatkaia; nau- lakaia.
kaia. trasladarse=luaia; lui waia; plis wala ra
torcerse=nawaia; bulwaia; warwaia. waia.
torcido=warwan; warban; warha. trasnochar=tihmia lalawaia; tihmia aiska
tormenta=pâsa saura; skwal. taukaia.
tormento=latwan kum; latwan tara; panis traste (trasto)=plit; ispan; kitsin dukia
tara. sut.
tornillo=skru; warbi dingkaia dukia. trastornarse=sinskas takaia; krisi takaia;
toro=bul; bîp bul; bîp wainhka. sinska tiwaia.
toronja=sadik. tratado=lâ daukanka; triti lâka.
torre=tawer; aiwahkaia watla. tratar=munaia; pain o saura munaia.
torrente=lî aubra karna kum; aubra. trato=munanka; daukanka.
tortilla=turtia. travieso=rugkira; rukkira; taniskira.
tortuga=kuswa; lih. trazar=ulbaia; mark dauki lukaia.
tos=siahka; siahka kuhbanka. trece=matawalsip pura yumhpa; tartin.
toser=kuhbaia; siahka kuhbaia. treinta=yawanaiska pura matawalsip; tar-
tostar=kâkaia. ti.
trabajador=wark tatakra; wark uplika. trenza=pitbanka; tâwa pitbanka.
trabajar=wark takaia; wark daukaia. trenzar=pitbaia; tâwa pitbaia.
trabajo=wark; wark takanka (daukanka). trepar=ulaia; kwasaia; purara ulaia; kwa-
trabar=alkaia; wal prak alkaia. si ulaia.
traducir=lakaia; bîla kum wina bîla wala tres=yumhpa.
ra lakaia. tribu=kiamka; tayka; dakni; kiamka dak-
6
nika.
tribulación=pât (panis) tara. U
trigo=plawar mâ. ubre=tialka; daiwan tialka.
trillador(a)=taya sakaika; rais taya sasa- úlcera=yukri; wîna sukwanka.
kra; rais masin(ka). último=tnata lâs ra yaba; lâs; tnata.
trillar=taya sakaia; dus mâ taya sakaia; umbilical=klûa dukia.
alhbaia. un, una, uno=kum; kumi.
tripa=biara; biara sirpika. ungir=yukaia; kwakaia; batana ni yukaia.
triste=sari; sari bri; sarikira. ungüento=batana; wan wîna ra yukaia o
tristeza=sari lâka; sari; sarka. aubaia batanka.
triturar=akbaia. único=yakan; kumi baman.
triunfar=pura luaia. unido=asla; asla prakan; asla prawan; asla
triunfo=pura luanka. daukan.
trompa=kakma. unificar=kumi ra daukaia; asla prakaia.
trompeta=trumpit. unificarse=kumi ra takaia; asla prawaia.
trompo=purmaya; surmaya; tap; git. unión=aslika; aikuki asla prawan; asla
tronar=bin baiwaia (daukaia); alwani lul- prakanka; asla prawanka.
kaia (baiwaia). unir=asla prakaia; tâ mangkaia; wal praki
tronco=trungku. wilkaia.
trono=king iwaika; tron. uno, una=kumi.
tropezar=tuskaia; mina wihta prukaia. untar=yukaia; kwakaia.
trotar=sarhwaia. untarse=(sîka) aimakaia; dîa dîa wîna ra
trote=sarhwanka. yukaia.
trozar=dakbaia; klaki dakbaia. uña=asmala.
trozarse=dakwaia; taih dakwaia. urbano=tawan (tara) dukia.
trueno=alwani. urinario=iska krahbaika; iska krahbaia
tú=man. pliska.
tuberculosis=siahka saura; (wan) pusa usar=yus munaia.
siknis(ka). uso=yus munanka.
tubo=paip. usted=man.
tuerto=nakra warha; nakra sait kum sau- útero=wamsa; wamhsa; plauya; tukta(n)
ra. watla.
tufo=kîa saura. útil=yus munaikira; yuskira; yus takaia
tumba=raiti. sip.
tumbar=batakaia; klakaia; klaki batakaia; utilizar=yus munaia.
yarka kauhaia. uva=wain mâ.
tumor=yukri.
turbador=taturbra; turbi yaba.
turbar=turbaia; klamaia. V
turbio=buhut; buhutni; pukni; pukni dau- vaca=bîp; bîp mairin.
kan. vacación=kirhbaia o ris briaia piua; baki-
tutear=twilkaia. san.
tuyo(a)=dukiam; man dukiam. vaciar=(lî) laiki sakaia; bîla ‘man dauka-
6
ia. vendedor=âiatkra.
vacío=bilara diara âpu; bîla ‘man. vender=atkaia; diara atkaia; upla ra diara
vagabundo(vagamundo)=kakirhbra; im- atkaia.
papakra; tataukra. veneno=puisin; sîka saura.
vagar=kirhbaia; kirhbi taukaia; wapi tau- venenoso=puisinkira; puisin bri.
kaia. venerar=yamni kulkaia; mayunaia; ma-
vago=kakirhbra; bagus. yunra daukaia.
valentía=kupia karnika; kupia karna lâka. venganza=pana saura munanka.
valer=ai mana briaia; ai praiska bri kaia. vengarse=pana saura munaia.
valiente=kupia karnakira; sibrin âpu; si- venir=balaia; aidrubaia; aidrubi balaia.
brinkas. venta=atkanka; diara atki watla.
valor=prais; praiska; mana; manka; kupia ventana=windar.
karnika; kupia karna lâka. ver=kaikaia.
valle=il bîla; twi bîla kum; il banhkia. verano=mani; lapta piua; mani piua.
vanidad=diara bahki; bahki lâka. veraz=kasak pali; kasak aisi.
vano=bahki. verdad=kasak tânka; kasak; rait.
vara=klala; dus kum; langlang. verdadero=rait aihwa; kasak; kasakkira.
varios=sât sât; aihka aihka; kum kum. verde=sangni; (dus mâ) kura.
varón=waitna; waitna wahma. vergüenza=swira; swira lâka; swirka.
vaso=glas; lî diaia glaska. versículo=bors; vors.
vecino=lamara iwi ba uplika; wan lama u- verter=laikaia; laiki sakaia.
plika. vespertino=tutni dukia.
vega=lî un; tasba mayara kum. vestido=kwala; prâk; dimaika.
veinte=yawanaiska; twinhti. vestir=kwala dingkaia.
vejez=almuk takan piua. vestirse=kwala dimaia.
vejiga=iska watla. veterinario=daiwan daktarka.
velar=raya kaia; yapras raya lalawaia; ai- vez=aima.
wahkaia. vía=yabal.
velocidad=karna plapanka; spit(ka). viajar=impakaia; taukaia; plis kum ra wa-
velorio=upla pruan taim aiwahki lalawan- ia.
ka. viaje=impakanka.
veloz=plaplapra; istikira; karna plapi ya- viajero=impapakra; wawapra; tataukra.
ba. víbora=piuta.
vello=tamaya. vicio=saurka; lâ saura; daukanka saura.
velludo=tamaya ailal bri; tamayira. victoria=pura luanka.
vena=tala wakia; dîa dîa wakia. vid=wain dusa (kiwka).
venado=sula. vida=(wan) rayaka.
vencedor=pura lalura. vidrio=glas.
vencer=pura luaia; taibaia; win munaia vieja=kuka.
(takaia). viejo=almuk; dama.
venda=kwala pîs kum; wilkaia kwalka viento=pâsa.
pîs. vientre=biara; biara bîla; klunhka; wan
vendar=wilkaia; kwala pîs ni wilkaia. plauya.
6
viernes=praidi.
viga=dus; bîn.
vigilar=aihwakaia; aiwahkaia; aihwaki
Y
y=bara; an.
kaikaia.
ya=pat; mahka; mahka pali; nanara.
vigor=karnika.
yacer=prawaia.
vigoroso=karnira; karnakira.
yacimiento=main kum pliska.
vinagre=vinegar; binigar.
yarda=yar.
vino=wain (laya).
yegua=aras mairin (yaptika).
viña=wain nasla.
yema=(kalila) mahbra paunka.
virgen=mairin tiara; mairin sunu; waitna
yerba=inma.
kau kangbras mairka; unta disang.
yerno=dapna.
viruela=smalpak.
yo=yang.
visible=kaikaia sip; latan; param.
yodo=ayadain; ayodain.
visión=kaikanka; nakra ra marikanka.
yuca=yauhra.
visita=wih (bal) kaikanka.
yucal=yauhra nasla.
visitante=wih (bal) kaiki ba uplika.
visitar=wih kaikaia, bal kaikaia; wapi
kaikaia. Z
vista=nakra; kaikanka; kaikra. zacate=twi; inma.
viuda=mairin piarka. zafado=daiwan; daikan.
viudo=waitna piarka. zafar=daikaia; daiki sakaia; slakbaia;
víveres=plun; piaia dukia nani. lanhkaia.
vivienda=utla; iwaia watla. zafarse=daiwaia; lanhwaia.
vivir=iwaia; raya kaia; raya iwi kaia. zahíno=wâri.
vivo=raya; rayakira; raya uplika. zambullir=lî munhtara dingkaia.
volar=pâlaia; purara pâlaia. zambullirse=lî munhtara dimi waia; liura
volcar=abakaia; makupaia. dimwaia.
volcarse=abakwaia; aimakupaia. zancudo=tairi.
voltear=lakaia; makupaia; wilbaia; bata- zanja(zanjo)=dits; lî plapaika.
kaia. zapatero=sûs papaskra.
voltearse=tawaia; wilwi tawaia. zapato=sûs.
voluntad=kupia lâka. zapote=kuri.
volver=kli balaia; tawaia; kli tawi balaia. zarza=kiaya dusa; rahra.
vomitar=aikabaia. zinc=yink.
vómito=aikabanka; aikaban ba. zompopo=wiwi.
vos=man. zona=tasba; tasba tâ kum; tasba kum pîs-
vosotros(as)=man nani. ka.
voz=bîla baikra. zopilote=usus; ihing.
vuelo=pâlanka; purara pâlanka. zorro (zorra)=sikiski; kîski.
vuelta=lakanka; kli balanka; kli tawi ba- zozobrar(se)=abakwaia; liura abak taka-
lanka; raya. ia.
vulgaridad=aisanka saura; daukanka sau- zumbar=bin kum daukaia.
ra; bîla watawi; bîla saura. zumo=laya; dus mâ laya.
6
zurcir=mamaia; pîs mangkaia; kwala al-
muk sipaia.
zurda (la)=smihka; smihka tani.
zurdo=smih; wan smihka sait yus muni u-
plika.

SEGUNDA PARTE
MISKITO-ESPAÑOL

A
âalkra (âialkra)=agarrador; apresador;
tenedor; el que captura; el que coge.
âangkra (âiangkra)=quemador; asador;
el que incendia.
brit âangkra (âiangkra)=panadero.
âatkra (âiatkra)=vendedor; comprador;
comerciante; cliente.
abakaia=volcar; hacer zozobrar.
abakanka=volcadura; naufragio; zozo-
bra.
abakwaia=hundirse; volcarse; zozobrar;
naufragar.
abakwanka=hundimiento; zozobra; vol-
cadura; naufragio.
abalkaia (ubulkaia)=revolver; remover;
batir.
abalkanka (ubulkanka)=mezcla; revuel-
co.
abalwaia=revolverse; removerse; mez-
clarse; revolcarse.
ablanhka (albanhka, albanhkia)=ba-
rranco; precipicio.
adar=la orden; mandato; instrucción.
adar munaia (yabaia)=ordenar; dar or-
den; mandar; autorizar.
adarka=la orden; el mandato.
agaka=un pez pequeño; la perca tierna.
agar=taladro; barreno.
agin (agen)=armonio; órgano (de músi-
ca).
6
ahbaia=rugir; bramar; gemir. aiblakwanka=enredo.
ahbanka=bramido; gemido; mugido. ai daukisa=(con otro verbo): (yo) deseo;
ahi=almeja (marisco). tengo ganas de; necesito (me da o me a-
¿ahkia?=¿cuándo? fecta).
ahkra=pecho; hombro. Waspam ra wan ai daukisa.=Quiero
ahma=pantorrilla; canilla; espinilla. (deseo) ir a Waspam.
ahsa (asa)=hacha. aidol (aidul)=ídolo; imagen.
ahsi=una clase de fruta; piñuela. aidrubaia=reunirse; venir en grupo; con-
ahtak=suita; hoja larga usada para el te- gregarse.
chado de la casa. aidrubanka=asamblea; congregación;
ahwa (ahu)=hueco; ahuecado; orificio. reunión.
ahwaia=madurar(se); empezar a madurar- aih=diestro; que usa su mano derecha.
se (las frutas). aihka=diferente; distinto; raro; feo; extra-
ahwan=maduro; sasonado; en estado de ño; admirable.
maduración. aihkakira=maravilloso; extraño; milagro-
ahwanka=maduración; modo de madurar so; asombroso.
(madurarse). aihkika=derecha; lado derecho; la mayo-
ahwat=chaparro (planta sarmentosa). ría; la mayor parte de una cosa.
ai=me; a mí; su; sus; suyo; suyos. aihni=pronto; luego; al instante; ligera-
âiahbra (âahbra)=bramador; rugidor; ge- mente; ya; de una vez; con presteza.
midor. aihsukaia (aisuhkaia, aisukaia)=mudar
âiakbra (âakbra)=ladrador; que ladra el pelo (las plumas); sufrir metamorfo-
mucho. sis; cambiarse los animales la piel o la
aiaswaia (tuswaia)=disminuirse (en ta- costra.
maño). aihtabaia (aitabaia, astabaia)=bañarse.
aiaubaia=estrecharse el cuerpo; correr li- aihtabanka (aitabanka, astabanka)=ba-
gero; asomar(se). ño.
aiauhbaia=meterse y llenarse en una co- aihwa=bastante; mucho; verdadero; com-
sa. pleto; bien.
aiawaia=moverse; menearse; removerse; aihwakaia (aiwahkaia)=velar; vigilar;
estremecerse. estar atento.
aiawanka=movimiento. aihwawaia (aiwahwaia)=mecerse.
aibakaia=cobijarse; ceñirse; fajarse; cu- aihwawakra (aiwawahkra)=vigilante;
brirse el cuerpo con un trapo. celador; centinela.
aibanhwaia (banhwaia)=llenarse. aihwitwaia (aiwitwaia)=estar colgado
aibapaia=pagar; saldar; ponerse firme en de; tirarse de.
pie. âiihbra (âihbra)=relinchador.
aibapanka=pago; paga. âiikra (âikra)=asesino; matador.
aibar (aibar kum)=peine de adorno usa- daiwan âiikra (âikra)=cazador; mata-
do por las mujeres. dor de animales.
aibirhwaia=colgarse; estar colgado. âiimplikra (âimplikra)=ladrón; estafa-
aiblakwaia=enredarse; enmarañarse; im- dor.
plicarse. âiinra (âinra)=llorón.
6
âiirbra (âirbra)=el que roza, corta o cha- ailangkaia (ailangwaia)=ahorcarse a sí
pea. mismo.
¡aik!=déme; démelo. ailangwanka (ailangkra)=ahorcamiento.
aikabaia=vomitar; arrojar. ailihkaia=enamorarse; estar enamorado
aikaia=darme; darnos. de; galantear; hacer el amor.
âikama=las glándulas linfáticas. aima=(la) vez; tiempo.
aikama=vomitarás. ¿aima an?=¿cuántas veces?
aikarbaia=revolcar; enrollar. aimadiskaia=oscurecerse; anublarse; me-
aikarbanka=revuelco; revolcadura. terse en la sombra.
aikarwaia=revolcarse; rodar; enrollarse. aimahsi=sin frutos; sin hijos.
aikarwanka=revuelco; revolcadura. aimahwakaia (aimawahkaia)=perderse;
aiklabaia=luchar; pelear; combatir; bata- perder el camino; extraviarse; desviarse.
llar. aimakaia=abordar; ir a bordo; embarcar-
aiklabaika=lo que sirve para pelear; ar- se; entrar; meterse en; aplicarse; frotar-
ma. se.
aiklaban lâka=pelea; combate; contien- aimakanka=acción de embarcarse.
da; lucha. aimakupaia=ponerse boca abajo; aga-
aiklabanka=lucha; pelea; batalla. charse; doblarse el cuerpo.
aiklaklabra=luchador; peleador; comba- aimanka (ai mânka)=por sí mismo; por
tiente. sí solo.
âikra=matador; asesino. aimapaya=constelación de dos estrellas
upla âikra=asesino. juntas como hermanas; nombre que se
aikruswaia=acurrucarse; encogerse el da a dos estrellitas que están juntas.
cuerpo. aimawakaia (aimawahkaia, aimahwa-
aikruswanka=encogimiento. kaia)=perderse; desviarse; errar.
aikuki=juntos; juntamente con; en com- aimayunaia=alabarse a sí mismo; vana-
pañía de; con otro. gloriarse; fachentear.
aikulkaia=afligirse; tener nostalgia; en- aimayunanka=acción de alabarse a sí
tristecerse. mismo; alabanza; vanagloria.
aikwakaia=untarse; enlodarse; revolcar- aimayunra=jactancia; fanfarronada.
se. aimia (ai mia, ai maya)=su esposo(a) o
ail=aceite. marido; un lado del par.
ail holikira (holi ail)=crisma; santo aipamaia=guindarse; estar guindado; col-
crisma; santo óleo. garse.
ailahkaia (aihlakaia)=calentarse; secar- aipaskaia=llenarse una herida con carne;
se; asolearse. amontonarse.
ailal=mucho; muchos; bastante; numero- aipaswaia=juntarse; amontonarse.
so. aipaswanka=aglomeración; asociación;
ailal pali=muchísimo; mucha cantidad. amontonamiento.
ailalka=la abundancia; mayoría; plenitud; aipia=la estrella vespertina.
muchedumbre; cuantía; la riqueza. âirbra (âiirbra)=el que corta (rasura).
ailalkira=que es mucho; de gran número; ais (lî klaswan)=hielo.
abundantemente. ais mâ=granizo.
6
aisa (papa)=padre; papá. se; estar envuelto o enrollado.
Yawan Aisa=Padre Nuestro. aisubaia (aisubi takaia)=nacer; parir; dar
aisabe (aisabi)=adiós; hasta luego. a luz.
aisaia=hablar; conversar; platicar; decir; aisubanka=nacimiento; natividad; parto.
dialogar. aisubanka yua=cumpleaños; natalicio.
latan aisaia=hablar claro, con franque- aitabaikaia=hacer fuerzas; sostener.
za. aitabaiki winaia=dar gritos; vocear; gri-
maprika ra aisaia=hablar de una mane- tar con fuerza.
ra indirecta, en parábola. aitani=bastante; bueno; muy bien; sufi-
param aisaia=hablar claro, duro. ciente; correcto.
pusbi aisaia=hablar bajo; susurrar. aitnikaia (aitikaia)=acostarse; recostarse;
aisakahkaia=adornarse; ataviarse; vestir- yacer; echarse.
se bien. aitwakaia (aitwahkaia)=luchar (cuerpo a
aisakahkanka (aisakakanka)=atavío; a- cuerpo); competir; hacer fuerzas para.
dorno; adornamiento. aitwakanka (aitwahkanka)=contienda;
aisakbaia=tenderse; echarse; estirarse. lucha; competencia.
aisanka (aisinka)=plática; conversación; âiuhbra=bramador.
dicho; relato; discusión. âiulbra (âulbra)=escritor; el que escribe;
aisasara=hablantín; orador; el que habla; escritor; secretario.
charlatán; parlanchín. âiulra (âulra)=jinete; montador; trepador.
aisasauhkra=el descuidado; que anda su- aiwanaia=cantar; entonar.
cio y desarreglado. aiwananka=canto; canción; himno.
aisauhkaia (aisaukaia)=arruinarse; estar aiwanra=canto; modo de cantar.
desarreglado, sucio y desaseado. aiwaskaia=estar en estado de somnolen-
aisawaia=arruinarse; corromperse; des- cia, debilidad o desgano.
componerse; dañarse; pudrirse. aiwawakra (aiwawahkra)=el guardia;
aisawan=arruinado. guardián; velador; vigilante; celador.
aisawanka=ruina; corrupción; daño; des- aiwawanra=el que canta; cantante; can-
composición; putrefacción. tor.
aisawras=incorrupto; que no se arruina. aiwitwaia=mecerse; tirarse de; estar col-
aisi kaikaia=leer; discutir; deliberar; con- gado de.
sultar. âiya=mi hígado (de âuya).
aisi kaikanka=lectura; discusión; consul- âiya tiwan=se me olvidó.
ta; conferencia. âkaia=hacer flotar; lanzar al agua.
aisikas=sin padre; huérfano de padre. akak=una especie de avispa; especie de
aisikira=que tiene padre. lagartija venenosa manchada.
aisin kwahkaia=ser chismoso; andar me- akbaia=moler; triturar; masticar; rumiar;
tiendo cuentos; hablar de otro(a). ladrar.
aisin kwakwahkra=chismoso; cuentista. akbanka=acción de akbaia: ladrido; tri-
aiska=todo; entero; completo; total. turación; masticación.
aiskura=eclipse. akbra=modo de ladrar; ladrido; pulveri-
aiskura alkaia=eclipsarse. zación.
aisrukaia=cubrirse de; arroparse; cobijar- akra=la espinilla; la canilla.
6
âkra=una ubre llena. agarrar.
aksbil=carey. siknis alkaia (takaia)=enfermarse.
aksbil taya=concha de carey. alkaika=el mango; agarradero; tenedor;
aksma=especie de infección de los pies. cacha; asa.
alah=completamente y de viaje. alkalde (alkaldi)=alcalde.
alah swiaia=dejar o soltar quietamente alkohol (alkahal)=alcohol.
(suavemente). almanak=almanaque; calendario.
alahbaia (lahbaia)=bajar; dejar bajar; a- almuk=viejo; anciano; gastado; anticua-
flojar. do.
alahbaika (lahbaika)=lo que sirve para almuk nani=ancianos(as); los antepasa-
bajar una cosa. dos.
alahbanka (lahbanka)=rebaja; bajada. almuk sirpira=persona de una edad que
alahwaia (lahwaia)=bajarse; aflojarse. no concuerda con su estatura, general-
alahwanka (lahwanka)=bajada; rebaja- mente hablando de niños(as).
da. almuk takaia=envejecer(se).
¡alai! (¡alaih!)=¡ay! almukka=mayor: de más edad; más vie-
alai inaia=lamentar(se); llorar con la- jo; de los tiempos antiguos.
mentos. alsat=varios; de toda clase.
¡alakai! (¡alakaih!, ¡aluih!)=expresión de alsut=todos.
susto, horror; ¡caramba! altaim (piu bani)=siempre; todo el tiem-
alala=flojo; suelto. po.
alami (alahmi)=hollín; mancha; sucie- alwani=trueno.
dad. alwani lulkaia (ringbaia)=tronar.
alang (alanh)=compacto; justo; comple- alwani mahbra=piedra de rayo (true-
tamente metido. no).
alang (alanh) dingkaia=meter justa- amaia=quemarse; arder; encenderse; a-
mente. sarse.
alba=esclavo; siervo; sirviente. amaksa=abeja silvestre; especie de abeja
alba lâka=esclavitud. negra.
albangka (albanhka, albanhkia)=abis- aman=quemado.
mo; barranco; precipicio. ¡aman!=¡cuidado!; con prudencia.
alhbaia (albaia)=desgranar; trillar; pelar. ¡aman kaiks!=¡tenga cuidado!
alhbanka (albanka)=desgranamiento. amanka=incendio; quemadura; quema-
alhni (alni)=gancho. zón.
alhningka=el gancho. amar (hamar)=martillo.
alhnira (alnira)=ganchudo. amar pata=martillazo.
alhwaia=desprenderse; despegarse de una ambuk (hambuk)=molestia; necedad.
cosa. ambuk takaia=molestar.
alhwanka=desprendimiento. amrelia (amrilia)=sombrilla; paraguas.
alkaia=agarrar; coger; prender; capturar; amuk (almuk) tisnika=el mayor de los
llegar. gemelos.
alki kaikaia=examinar; palpar. amwaia (ami waia)=irse quemando.
alki takaskaia=detener; retener; parar; âmya=tu hígado.
6
¡âmya tiwbiara!=¡que no se te olvide! âpu takaia=terminar; desaparecer.
¿an?=¿cuánto(s)? diara âpu=no hay nada.
¿Upla an balan?=¿Cuántas personas upla âpu=no hay nadie.
vinieron? arari=culumuco o gato negro montés.
anansi=araña. aras (ars)=caballo.
andasat=camisola. aras mairin=yegua.
andat (handat)=cien. aras ulaia=montar a caballo.
andris (arins)=naranja. aras wainhka=caballo macho; garañón.
angkaia=asar; quemar; abrasar; incen- arbaia=roer; gruñir.
diar; pegar fuego; hornear. arbar (arba, harbar)=puerto.
brit angkaia=hornear pan. aring=cuerno; cacho; asta.
angkanka=quemadura; quemazón. aringka=const. de aring: el cuerno de.
angsar=pañuelo. aringkira=cornudo; cachudo.
¿ani?=¿cuál? arkbaia=crujir (los dientes); rechinar;
¿Ani mata?=¿Para dónde? roer.
¿anik?=¿por dónde? arkbanka=rechinamiento o crujido de
¿anira?=¿dónde?; ¿en qué lugar? dientes.
¿ansa?=¿ani? arkensal=arcángel.
ansa munaia=contestar; responder; repli- arp (harp)=arpa.
car. asa (ahsa)=hacha.
ansukut=una especie de rana. asang=las alturas cubiertas de árboles;
antaman=cazador; monteador. monte cerca del llano.
anti=tía maternal. asasia=limón grande (ácido).
antin=caza; cacería. asdiura (asdura)=coloradilla.
antin takaia (dimaia)=cazar; ir de caza; asla=junto(s); unido; en conjunto; junta-
montear. mente.
âo (âu)=sí. asla prakaia (daukaia)=juntar; unir;
apahkaia=ahorrar; guardar; amontonar; reunir; congregar.
alzar; economizar. asla prawaia=juntarse; unirse; reunirse;
apahkanka=ahorro; lo guardado; el teso- congregarse.
ro. asla takaia=unirse; congregarse; jun-
apaia=faltar; carecer; no tener suficiente. tarse.
âpaia=poner huevos. aslika=la unión.
apel (apil)=manzana. asmala=uña; garra; casco.
apia=no. asmalira=que tiene uñas.
apia kaka=si no; de otra manera. aspital=hospital.
apia wiaia=negar. aswaia=arder; encenderse; quemarse; en-
apostel (apastel, apastil)=apóstol. cogerse; marchitarse.
apras=que no hace falta. atakbaia=aplastar; dar palmadas.
âpras=que no pone huevo. atakwaia=renquear; achatarse; aplastarse.
apu (apawa)=lapa. atangwaia=ladearse; andar o caminar de
âpu=nada; que no hay; no está. lado.
âpu daukaia=gastar todo; exterminar. atkaia (con ra)=vender.
6
atkaia (con wina)=comprar. to; bello; precioso; hermoso.
atkaika=lugar donde se compra o vende aukbaia=hacer crujir debajo de los pies
cosas; lo que sirve para comprar o ven- cosas quebradizas; hacer pedazos con
der. los pies o los dientes.
atkanka=compra; venta. aulala=achiote.
atki briaia=comprar. aungka=nombre de un ave.
atki sakaia=conseguir algo pagando su aunhka=lo sabroso (de auhni).
precio; redimir; soltar a alguien pagando aunhkas (auhni âpu)=sin sabor agrada-
lo que se debe. ble (buen sabor); insípido.
atwaia=cojear; arrastrar(se). auns=onza.
aubaia=tirar; halar; estirar; encoger; ma- ausa=la lapa verde.
mar; peinar; rastrillar; chupar; untar; so- auya=se va (de waia).
bar; salir a torrentes (correr). âuya=hígado.
aubi daikaia (sakaia)=arrancar. âuya mâ=idea; mente; memoria; pensa-
biara aubaia=sobar (hacer masaje) el miento; entendimiento, destreza; ma-
estómago. ña.
lî aubaia=tener correntada el río o caño. âuya mahsis=olvidadizo; desmemoria-
rik aubaia=rastrillar. do; que no tiene entendimiento.
tâwa aubaia=peinar(se) el cabello. âuya mâira=inteligente; de buena me-
aubanka=jalón; acción de aubaia. moria.
aubi=a distancia; con intervalos. âuya tatiwra=olvidadizo.
Aubia=espíritu maligno que roba el espí- âuya tikaia=hacer olvidar.
ritu de la gente y causa su muerte; tam- âuya tiwaia=olvidarse.
bién se conoce como ‘‘unta dukia’’. âuya warbaia=tener náuseas.
aubra=lo que arrastra; corriente de agua; âuyamakira (âuya mâkira)=muy capaz;
raudal; torrente. experto; sabio; muy discreto; mañoso.
lî aubra=corriente de agua o río. âuyapah=satisfecho; contento; gozoso;
audi=adiós; expresión de recuerdos que complacido.
se envía a una persona. âuyapah lâka=satisfacción; contenta-
auhaia=caer (nieve, lluvia, granizo). miento.
lî auhaia=llover. awa=cordón; cuerda; cinta; mecate.
auhbaia=llenar de; cargar (bote, fusil) ; a- wan kupia awa=cuerdas del corazón;
bastecer; empacar; llenar con algo cual- expresión de amor (nuestro amado).
quier cosa. awaia=flotar; ir arrastrado por la corrien-
auhni=sabroso; agradable; delicioso; rico; te.
(comida). awala=río; laguna; lago; bahía.
auhnikira (auhnira)=que es muy sabro- awala bîla=cauce del río.
so, exquisito, delicioso. awala un=ribera; orilla de un río.
auhya=arena; playa; ribera; litoral; costa. awala wihta=río arriba; nacimiento o
auka=nombre de un árbol: cortés; una es- cabecera de un río.
pecie de sapo de cuero suave. awalanak=especie de árbol.
auka tangni=flor de cortés. awanak=nombre de un árbol; quitacal-
aukampura (aukam pura)=lindo; boni- zón.
6
awangki=grande; algo grande; puestos a babawra=que se acuesta; que se agacha.
espacios unos de otros. babikiu=una especie de plataforma pe-
awar=hora. queña (se usa para cortar y derribar con
awas=pino (árbol). hacha grandes árboles).
awas mâ=cono; semilla de pino. babikra=enterrador; cubridor.
awas mâka=brea de pino; resina. babisbra=que rompe en pedazos; que ha-
awas wahia=acícula; hoja de pino. ce picadillo.
awas yula=especie de pajarito de color bablakra (blablakra)=enredador.
rojo y gris. bablahwra (blablahwra)=pleitista; que
awaspi=ocotillo (árbol); pino blanco (ma- le gusta discutir.
dera preciosa). babrira (brabrira)=poseedor; posesor;
awira=encordado; que tiene cordel. tomador; recibidor.
¡ay!=¡ay! babuhbra=limador.
aya=maíz. babuhkra=el que alumbra con antorcha.
aya akbaia=moler maíz. babukra=levantador; el autor; el que le-
aya kura=maíz tierno; mazorca tierna. vanta.
ayalila=especie de ave: el zorzal cenzon- babulkra=doblador; torcedor.
tle. babulwra=flexible; fácil de doblarse.
ayan=hierro. babura=el que se levanta (para).
ayar=trabajo por sueldo; jornal. upla mapara babura=opositor; que se
ayar munaia=arrendar; alquilar; em- levanta contra la gente.
plear en un trabajo. babuskra=mojador.
ayar ra waia=ir a trabajar por dinero (a bagus=vago; ambulante.
una compañía o empresa). baha=ese(a); eso(s); esa(s).
ayungka (ayaungka)=maíz tostado y mo- baha mita=por eso.
lido; pinolillo. baha nani=esos(as).
bahak (bâk)=por allí.
bahamna=por eso; entonces; por cuyo
B motivo; por esa razón; por tanto; por
ba=el; la; los; las.
consiguiente; siendo así; a causa de.
¡ba bris!=está bien que te pase eso; ¡reci-
bahamuna (bahmuna)=de esa clase; de
ba eso! (expresión popular).
la clase; tal; semejante; algo parecido.
babaikra=rajador; el que divide.
bahanak (bahnak)=árbol conocido como
babaiwra=frágil; delicado; quebradizo;
palo de sangre o virola.
fácil de rajarse.
bahara (bâra)=allá; allí.
babanhkra=el que llena.
bahia=nombre de un pez (guabina).
babapra=el que planta, coloca o fija una
bahki=vano; inútil; sin valor; nada; gratis.
cosa; plantador; fijador.
bahki aisaia=hablar de balde (en vano).
babat=algo pegajoso.
bahki baman (‘man)=de balde; inútil-
babatni=pegajoso; viscoso; adhesivo.
mente.
babatnika=la viscosidad; lo glutinoso; la
bahki kulkaia=aborrecer; despreciar; o-
gomosidad.
diar.
babatnikira (babatnira)=que es muy pe-
bahki pali=sin valor alguno; que no sir-
gajoso.
6
ve para nada. bak=en pedazo(s).
bahki waia=ir en vano. bak krikaia=quebrar por la mitad.
bahkia=cansancio; respiración corta. bak kriwaia=partirse por en medio.
bahkia takaia=cansarse; arrojar viento. bakahnu=en conjunto; todos juntos; jun-
bahkias=incansable; que no se cansa. tamente; todos a una sola vez.
bahmuna (bahamuna)=de esa clase; se- bakana=nombre de un árbol.
mejante; algo parecido. bakbakia=que se rompe fácilmente; espe-
bahna=cumbre; cima; techo; coronilla. cie de planta (lulasara).
lal bahna=coronilla (de la cabeza); el bakriki=la mitad; medio.
cráneo. baks=caja; cajón.
utla bahna=techo; tejado. baku=así, de esa manera; como; de ese
baibil (baibel)=biblia. modo.
baibil nina=nombre bíblico. baku bamna=por eso; entonces; de mo-
baikaia=rajar; partir; reventar; romper; do que; por lo tanto.
quebrar. baku kaka=si es así; siendo así.
kupia baikaia=hacer enojar a una per- baku sa=así es.
sona. bakul=demonio.
luhpa baikaia=parir hijo. bâl=bola; pelota.
baikaika=lo que sirve para rajar cualquier bâl pulaia=jugar a la pelota (béisbol).
cosa. balaia=venir; llegar.
baikan piua=el día de cumpleaños. bal dimaia=entrar.
baikanka=fractura; división; rompimien- bal iwaia=descender; apearse; bajarse.
to; rajadura; la parte. bal kaikaia=visitar.
baiki sakaia=dividir; partir. bal luaia=pasar; pasar por; venir a pa-
baila=cerca; cercano; inmediato; al lado; sar.
cerquita; pronto. bal takaia=suceder; salir afuera; apare-
¡baila balan!=¡qué tiempo que vino! cer.
baila=una de las riberas de un río, laguna bal ulaia=subir.
o lago; un lado. balaika=parte por donde viene.
bailka=cercanía; proximidad; la parte balanka=venida; advenimiento; llegada.
frente a. balas=tierra; piedra; balastre.
baisikil=bicicleta. balhbaia (balbaia)=abanicar; batir las a-
baiwaia=estallar; estrellarse; explotar; ra- las.
jarse; reventarse; quebrarse; romperse; balhbaika=abanico.
dividirse; nacer. balhbanka (balbanka)=batida (batimien-
kupia baiwaia=disgustarse; enojarse. to) de alas.
tangni baiwaia=nacer (reventar) la flor. balhbra (balbra)=modo de abanicar o
baiwanka=fractura; rompimiento; estalli- batir las alas.
do. balhwaia (balwaia)=ondular.
baiwi takaia=dividirse; separarse de; na- balianta=color morado; nombre de una
cer. planta y su fruta.
(wan) baiwrika=la basca; el regüeldo. bâlka=la bola de.
bâk (bahak)=por allí; a través de. balka=al venir; cuando venga (de balaia).
6
baman=único; solo; no más que; tan. bargen (bargin) munaia=embargar al-
bamna=porque; pues; puesto que; ya que. go a alguien.
ban=así; continuo; todavía. barhwaia (birhwaia)=estar colgado en el
ban ban=así así. aire.
ban kaia ra=perdurable. barli=cebada.
ban kra si=quizás es así. bâs=patrón; jefe.
ban sa=está lo mismo; está igual. bas=sea; estése; quédese (imperativo de
ban sakuna=no obstante; sin embargo. kaia).
ban swih tikaia=perdonar una falta (fa- basala=nombre de un bejuco amargo (u-
lla); dejarlo perder. sado para matar pescados).
bandis=bandido; bandolero; ladrón. baskit=canasta; cesto; canasto.
bangbang (tibang)=conejo. basna=entumecimiento.
bangkil=pulsera; brazalete. basni=pereza; entumecido.
banhkaia=llenar; rellenar; hinchar. bastar=bastardo; ilegítimo.
banhkaika=lo que sirve para llenar. bat=bate.
banhki=lleno; repleto; completo. batakaia=botar; tirar al suelo; derribar;
banhki daukaia=llenar. dejar caer; tumbar.
banhkia (bangkia)=cuesta; barranco. batakaika=lo que sirve para botar, tum-
banhta=punta; cima. bar o derribar; parte o lugar donde se
dus banhta=copa de árbol. bota una cosa.
banhtira=que tiene techo. batakanka=tumbamiento; botada.
(wan) bîla banhta=el paladar. batana=gordo; grasa; aceite; manteca;
banhwaia (aibanhwaia)=llenarse; estar pomada (para el pelo).
lleno. kisuma (kisu mâ) batana=el aceite de
banhwanka=la plenitud; llenura. yolilla.
banhwi=todos. batana laya=aceite.
upla banhwi ba=toda la gente. batanira=gordiflón; corpulento; obeso.
bani=cada; cada uno. batanka=gordura; grasa; cebo.
kumi bani=cada uno. batankaia=engordar.
bank=banco. batankanka=engorde.
bapaia=levantar; poner; clavar; fijar; batankira=que tiene gordura.
plantar; sembrar; construir; parar. batanwaia=engordarse.
bapaika=lo que sirve para plantar o sem- batanwanka=engorde.
brar; lugar donde se planta o siembra; batil=botella.
anclaje. batri=batería.
bapanka=fundamento; fundación. bats=lanchón.
slaup bapanka=el anclaje. batsi=pez barbudo; bagre.
bapring=arete; las chapas. batu=canoa; pipante grande.
bar=boca del río; barra. baul=platón de madera (de caoba u otra
bara=y. madera fina).
bâra (bahara)=allí; allá. bauman=piloto (de cayuco o canoa); el
baranda=corredor; pórtico. que rema en la proa.
bargen (bargin)=pacto; contrato. bawaia=agacharse; inclinarse; humillarse;
6
echarse; acostarse. bihu (biuhu)=hicaco; uva silvestre.
bawanka=inclinación; agachamiento. bîk=saco.
bawi=agachado; algo agachado. ¡bika!=¡mire!, ¡he aquí!
bawikira=humilde; sumiso. bikaia=enterrar; sepultar; cubrir; tapar; o-
benk=cabaña; choza; rancho, población cultar; acechar.
formada de cabañas. biki kaikaia=mirar a escondidas; es-
bents=banca; banco largo. piar.
besbal=béisbol. pura bikaia=cobijar; esconder.
biabiakra=adelgazador. bik takaia=rogar; suplicar; pedir.
biabiawra=que se pone flaco o delgado. bikaika=lugar para sepultar o enterrar;
biakaia=enflaquecer; adelgazar. cementerio.
biakaika=lo que sirve para enflaquecer. bikanka=enterramiento.
biakanka=adelgazamiento; enflaqueci- bil=campana.
miento. bîla=boca; interior; abertura; orificio; i-
biara=abdomen; vientre; barriga; estóma- dioma; espacio; vía.
go; centro. bîla aisanka=lenguaje; idioma.
biara banhkaia=llenar el estómago; sa- bîla baikra=voz.
tisfacer. bîla bîla=que tiene muchas partes o a-
biara bîla=vientre. berturas; especie de árbol, útil para ha-
biara buaia=tener los dolores de parto. cer palancas.
biara klauhanka=dolor de estómago. bîla blikaia=mandar razón; mandar a
biara para (biarpara)=estéril; la mujer decir.
que no puede tener hijos. bîla briaia=emboscar; no dejar a al-
wan biara plapaia=tener diarrea. guien salir de un lugar.
biara plapanka=diarrea; disentería. bîla bruhkaia=hablar dormido.
biara sirpika=intestino delgado; las tri- bîla dakbaia=interrumpir; contradecir.
pas. bîla damnira=de palabras dulces; zala-
biara tarkika=intestino grueso; mon- mero.
dongo. bîla kahwaia=tartamudear.
biara yahpira=barrigón; panzón. bîla kaikaia=esperar; aguardar.
biara=lejano; remoto; central. bîla kaikanka=esperanza; espera; ex-
biarira=embarazada; preñada; que tiene pectativa.
estómago. bîla laya=saliva; baba.
biauskira (biaurskira)=flaco; flacucho; bîla layira=que se babea mucho; insa-
delgado. ciable.
biawaia=adelgazar(se); consumirse; en- bîla lulkaia=desobedecer.
flaquecer(se). bîla maihsira (maihsa)=glotón; come-
biawan=flaco; delgado. lón.
biawanka=delgadez; enflaquecimiento; bîla piatu=dificultad en el hablar (como
adelgazamiento. en el caso de los niños).
bibi=bebé; niño tierno. bîla prakaia=callar; tapar la boca.
bibitni (bibitwi)=húmedo. bîla sirpika=la parte estrecha.
bibitwaia=humedecer(se). bîla tani=adentro; la parte interior.
6
bîla tâski=malas palabras; boca sucia. cientemente.
bîla untra=hueco. bisi balan=recién venido.
bîla walaia (wali daukaia)=obedecer. bisin (besin)=palangana.
bîla wawalra=obediente. bisiura=hace poquito; hace ratito.
bîla yahpika=anchura. biskit=galleta.
bîla yahpira=bocón. bisnis=negocio; asunto.
bilam (bilim)=sardina. bisnis daukaia=hacer negocios.
bîlam=tu boca. bisop (bisup, bisap)=obispo.
bilapau (bîla pauni)=pez roncador, de biswaia=hacerse pedazos o triturar-
boca amarilla. se.
bilara=adentro; dentro. bit (bet)=apuesta.
bîlas=mudo; sin habla; que no tiene boca. bit alkaia (munaia)=hacer apuesta.
bilk (belk)=faja; cinturón. bitap daukaia=cuadrar madera antes de
billai (bîla layira)=babosa (plaga que ata- aserrar.
ca los frijolares). bitar (betar)=mejor; bueno; agradable.
bîn=viga; horcón. bitar takaia=mejorarse; enmendarse; a-
bin=ruido; bulla; sonido. liviarse.
bin daukaia=hacer ruido (alboroto). bitni=caluroso; calor; caliente; sofocante;
bingkala=el camarón blanco. el bramante retorcido; el lado abrigado;
bingkura (binhkura)=excremento de ga- la calma.
llina (hediondo). bitnikira=caluroso.
bins (snik)=frijoles. bitu=tibio; algo caliente.
bîp=vaca; ganado; res. biul biul=que chispea.
bîp layira=vaca lechera. biulwaia (biulhwaia)=chispear; extender-
bîp lupia=ternero. se; flamear.
bîp taya=cuero de vaca. biulwanka (biulhwanka)=chispeo.
bîp tialka laya=leche de vaca. biunhwaia (biungwaia)=chispear.
bîpkira=ganadero; que tiene muchas va- bla=borracho; ebrio; desmayo; vértigo;
cas. mareado.
bir (ber)=cerveza. bla daukaia=marearse; emborrachar.
birauh (birau)=lombriz de tierra. plun bla=muerto de hambre; sufriendo
birhwaia (birwaia)=estarse colgado en el hambre.
aire. bla takaia=emborracharse; marearse.
biriku (beriku)=burro; asno; asna. blablahwra=pleitista: que le gusta discu-
bisbaia=despedazar; desmenuzar; desga- tir.
rrar; hacer pedazos. blablakra=enredador.
bisbaira (bisbayira)=apestoso; muy he- blablat=comida no bien cocida, todavía
diondo. media aguada.
bisbanka=trituración; despedazamiento. blablikbra=que patalea.
bisbaya=hediondo; cosa hedionda; comi- blablikra=el que envía; seguidor; perse-
da típica indígena (masa de banano en- guidor; remitente.
terrado y hediondo). blahwaia=pelear; reñir; disputar; discutir;
bisi=hace poco; recién; últimamente; re- debatir.
6
blahwanka=disputa; debate; contienda. bramaia=enjambrar.
blain (blainkira)=ciego. bran=hierro (para marcar animales).
blakaia=enredar; enrollar; enmarañar; en- bran angkaia=herrar; poner fierro.
roscar. bras=bronce.
blakaika=lo que sirve para envolver o en- brat=caldo; jogote; comida medio sólida
redar. hecha de maíz molido y carne.
blakanka=enredo; envoltura. bresis (brisis)=tirantes de pantalón.
blakin=pasta para lustrar zapato. briaia=tener; obtener; coger; conseguir;
blakira=ebrio; borracho; que se marea o recibir; lograr; desposar.
desmaya. bribalaia (bri balaia)=traer; atraer.
blakpipa (blak pipa)=pimienta. bribrit=guajiniquil; nombre de una fruta
blakwaia=enredarse; enmarañarse. dulce.
blakwaika=parte por donde se enreda una brih (bri) waia=llevar; conducir.
cosa. brikput (britput)=fruta de pan.
blakwanka=enredo; confusión. briks=puente.
blanhkit (blankit)=colcha; frazada. brin daukaia=desear; querer; anhelar; an-
blas=cera; cerumen; mucosidad. siar.
blasi=antiguo; hace mucho; antiguamen- brin daukanka=deseo; anhelo.
te. brinka=necesidad; el deseo ardiente; ape-
bles=bendición. tito.
bles munaia=bendecir. brit (brid, bred)=pan.
bles munanka=bendición. brit âiangkra=panadero
blik=de repente; por completo. bros (brus)=cepillo; brocha.
ban yu blik=todo el día. brukwaia=quejarse; murmurar; obedecer
blikaia=mandar; enviar; perseguir; seguir. de mala gana; protestar.
mata blikaia=mandar a llamar. brukwanka=murmuración; queja; protes-
nina blikaia=seguir a; perseguir. ta.
blikanka=envío; mandado. brum=escoba.
blikan uplika=el enviado; mensajero. brusbaia=acepillar: machacar; magullar.
blikbaia=patalear; dar patadas; patear. brusbanka=machacamiento.
blikbanka=pataleo. buaia=pararse; levantarse; despertarse;
blinhka (blingka)=especie de loro peque- resucitar.
ño. buanka=parada; levantamiento.
blisin=bendición. bubunhkaia (bubungkaia)=hacer ron-
blu=azul; azulado. chas; inflamarse (la piel).
blubus=incordio. buhbaia=limar; raspar; estregar.
brabra=chayul (insecto pequeño). buhbaika=cosa para limar.
brabrira=el dueño; el que recibe o tiene; buhbanka=limadura.
poseedor; recibidor. buhkaia=alumbrar con antorcha.
lal mana brabrira=cobrador de im- buhni=seco; espeso; de poca profundi-
puestos. dad.
braidil=freno. buhni takaia=secarse; mudarse de ropa
braka=pantorrilla; canilla; tibia. (al estar mojado).
6
buhru (limi buhru)=tigrillo. bunia=bebida fermentada, hecha de yuca,
buhut (buhutni)=nublado; turbia (el a- pijivay o maduro.
gua); gris. buns=racimo.
buhutni daukaia=enturbiar; ensuciar el burbaia=susurrar.
agua. burdusa=wabulero; molinillo para hacer
buhutni takaia=enturbiarse. wabul.
bui=por. burhka=sapo (grande).
bûi=parado; parándose (de buaia). burhwaia=gruñir; graznar.
buk=libro. busbus=peliagudo; felpado.
bukaia=levantar; parar; subir; elevar; des- buskaia=mojar; remojar; empapar.
pertar; suscitar; animar. buskaika=cosa para mojar.
bukaika=elevador; aparato o cualquier buskanka=mojadura; mojada.
cosa para levantar algo. busukra=cualquier cosa podrida.
bukanka=elevación; alzamiento; levanta- busuk takaia=salir a la superficie del a-
miento. gua.
bukbuk (liwa bukbuk)=oruga; gusano busukwaia=echar espuma; pudrirse.
velludo. busukwanka=acción de busukwaia.
bukit=balde. busur (busbus)=peludo; velludo.
bukra=allá; más allá; allí. buswaia (aibuswaia)=mojarse; empapar-
bûkra=elevación; levantamiento. se; remojarse.
buksa=zahíno. buswan=mojado.
bukutbaia (bukutkaia)=abrir; destapar; buswanka=mojadura; humedad.
abrir puerta o ventana. but (bot)=bote; lancha.
bukutbaika=parte por donde se abre una butar=mantequilla.
cosa; cosa para abrir; abridor. butin=botón.
bukutbanka=acción y efecto de abrir. butku=paloma.
bukutwaia=abrirse; destaparse. buts=bota.
bukutwaika=parte por donde se abre al- butsung=ardilla (de color gris).
go. butwaia=hormiguear; andar como el gu-
bukutwanka=abertura. sano.
bul=toro.
bulit=tiro.
bulkaia=doblar; torcer; plegar; man-
CH
chaini (saini)=chino.
char.
chans (sans)=chance; oportunidad.
bulkanka=dobladura; torcedura.
chapta (sapta)=capítulo.
bulni=pinto; manchado; mezclado.
chen (sîn)=cadena.
bulpis=enfermedad de la piel; pinta.
cher (sir)=silla.
bulwaia=doblarse; torcerse; encorvarse;
salir manchas.
bum=especie de árbol; presa para detener D
tucas de caoba en el río (usada hace al- dabaia=chupar; lamer.
gunos años atrás). dabaika=cosa para lamer o chupar.
bunhka=músculo. dabanka=lamido.
6
dâbi=enteramente; totalmente; del todo. daiwanka=arrancamiento; const. de dai-
dâbi munaia=acabar (por completo). wan.
dabi=chupando (de dabaia). daiwrira=que tiene animales.
dabi kaikaia=probar; gustar; paladear. dâka=arpón con dientes.
dabra=modo de lamer; el chupar. dâkaia=cosechar; arrancar; segar.
dadabra=chupador; lamedor. dakakaia=alimentar; dar de comer.
dadaikra=arrancador. lî dakakaia=dar de beber agua.
dadaiwra=que se arranca. dakakaika=alimento; alimentador; lo que
dadakbra=cortador; quitador. sirve para dar de comer.
dâdakra=segador; el que cosecha. dakakanka=alimentación; nutrición.
dadaskra=apagador. dâkanka=siega; cosecha.
dadaukra=creador; hacedor; constructor. dakbaia=arrancar; cortar; partir; separar;
dadikra=limpiador; el que tacha o borra amputar.
una cosa. mihta dakbaia=arrebatar; quitar de la
dadimra=el que entra o asiste. mano.
lî dadimra=buceador; experto en nata- tiala dakbaia=destetar.
ción. dakbaika=cosa para cortar o separar.
dadingkra=ponedor; el que mete. dakban=cortado; trozado; la vuelta del
dadira=tomador. río separado de la parte principal.
rum dadira=borracho. dakbanka=cortadura.
sigarit dadira=fumador. dakni=grupo; redil; agrupación; manada;
dahra=historia; narración; información. congregación.
dahra aisaia=dar testimonio. daktar (rarakra)=doctor; médico.
dahra kwahkaia=acusar; calumniar. dakura (dakra)=un grupo; división de a-
dahra sakaia=denunciar; acusar; dela- gua, tierra, etc.
tar. dakwaia=romperse; cortarse; partirse; se-
dahra yukukaia=encubrir; ocultar. pararse; arrancarse.
daikaia=arrancar; extraer; extirpar; erra- dakwaika=parte por donde se rompe o
dicar; desplumar. separa una cosa.
inma daikaia=arrancar la malas hier- dakwanka=separación; rompimiento;
bas. cortadura.
kwala daikaia=desvestir(se). dalas=dólar.
taya daikaia=desplumar. dalin=querido(a).
daikaika=arrancador; lo que arranca. dam (damh)=algo dulce.
daikanka=arranque; erradicación. dâma=abuelo; viejo.
daim=un real (diez centavos); dinero. dama=chuparás (de dabaia).
daimans=diamante. damni=dulce.
dairiksan=dirección. danamait=dinamita.
dais=dados. dangwaia=tener un dolor suave en el
daiwaia=salir; zafarse; arrancarse; des- cuerpo.
plumarse. danh=acabado; terminado.
daiwaika=parte por donde se arranca. danh daukaia (munaia)=terminar; aca-
daiwan=animal. bar.
6
danh takaia=terminarse; acabarse. diara=cosa; algo; elemento; alguna cosa.
dans=baile; danza. diara âpu=sin nada.
dans pulaia=bailar. diara bahki=algo sin importancia.
dapna=suegro; yerno. diara daukaia=hacer alguna cosa.
darka (darkaya)=galillo; campanilla; pa- diara laya=líquido; jugo.
ladar. diara papaskra=constructor; inventor.
daskaia=apagar; extinguir; calmar; enti- diara saura=maldad; cosa mala.
biar. dibil (debil)=diablo; demonio; espíritu
daskaika=apagador; lo que sirve para ex- malo.
tinguir. dihbaia=abastecer; amontonar; apretar.
daskanka=apagamiento; extinción. dihbanka=acción de amontonar, apretar,
dasna (dasni, dasa)=entumecimiento. etc.
daswaia=apagarse; extinguirse; aliviarse dikaia=limpiar; borrar; tachar.
o calmar el dolor. dikaika=limpiador; borrador.
daswan=apagado; extinguido; calmado. dikanka=limpieza; borrón.
daswanka=extinción; apagamiento. dikwa=caldero; olla; perol.
dauhbaia=podar; cortar; armar (una ca- dikwaia=palpitar; latir; pulsar.
sa). dikwaika=parte por donde late.
dauhbanka=acción de podar. dikwanka=latido; palpitación; pulsación;
daukaia=hacer; actuar; efectuar; ejecutar; pulso.
formar; componer. dildil=mariposa.
daukaika=lo que sirve para hacer una co- dimaia=entrar; penetrar; meterse; asistir.
sa. kwala dimaia=vestirse.
daukanka=hecho; hechura; forma; com- yu lapta dimaia=ponerse el sol.
posición; acto; actitud; actuación. dimaika=entrada; vestido.
daukra=modo; proceder; actitud; el he- dimanka=entrada.
cho; compostura. dimwaia (dimi waia)=meterse; penetrar;
dawan=dueño; señor; patrón; el que man- hundirse; sumergirse; zambullirse en el
da. agua.
Dawan=el Señor; Dios. dinar=mediodía.
Dawan Bîla=la Biblia; la Palabra de dinar pata=almuerzo.
Dios. din daukaia (lî din daukaia)=tener sed.
Dawan Yua=Día del Señor; domingo. dingkaia=meter; poner; echar; sumergir.
Dawankas=sin Dios. kwala dingkaia=vestir (a).
dawankira=que tiene dueño. lî dingkaia=inundarse.
dîa=qué. dingkaika=lo que sirve para poner o me-
¿dîa dukiara?=¿para qué? ter.
¿dîa muni?=¿por qué? dingkanka=acción de poner o meter.
diaia=beber; tomar; absorber; chupar. dingwaia=temblar; palpitar.
lî diaia=tomar agua. dipasta=basura; desperdicio.
diaia laya=agua potable. diran=sed; bebida.
diaika=bebedero; lo que sirve para beber diran (din) daukaia=tener sed.
o tomar. diranka=la sed.
6
disaipil (disaipel)=discípulo. duhindu (duhindo)=duende.
disang=tierra o montaña virgen; no labra- duhrang (durang)=especie de árbol; ár-
do; primitivo. bol de mayo.
dista=sombra. dukaia=asar ligeramente; calentar al fue-
dits=zanjo. go.
dibors (debors)=divorcio. dukia=propiedad; pertenencia; posesión;
dibors (debors) takaia=divorciarse. asunto.
diwaia=hormiguear; borrarse; sentir una dukiara=respecto a; acerca de; por; moti-
comezón. vo; por causa.
diwi takaia=borrarse. dukias=que no tiene nada.
diwas=sereno; brisa de la tierra. dungbaia=agrupar; juntar; congregar.
diwas laya=rocío. dungwaia=agruparse; juntarse; congre-
dra=gaveta. garse.
drabaia=estirar; alargar. ¡du pali!=¡por favor!
drabanka=estiramiento. dur (dor)=puerta.
drabi=algo estirado. dur marsin=portero de la iglesia.
dradrabra=el que estira; alargador. dura=los huevos embrionarios.
dradrawra=que se estira o alarga. duri (dori)=bote; cayuco; pipante; embar-
dram=trago (de licor u otro líquido). cación.
drap=granadilla; gota. durunta (dur unta)=la entrada (por la
drapapa (draprapa)=lodo; lodazal; cie- puerta).
no; fango. dururwaia=soplar el viento fresco y len-
dras=calzón; calzoncillo. to.
drasar (drasa)=estante. dus=palo; árbol; madera.
drawaia=alargarse; ensancharse; estirar- dus mâ=fruta; semilla.
se. dus prihni=cruz; crucifijo.
drawanka=alargamiento; estiramiento. dus taya=corteza del árbol.
dribaia (drikaia)=declinar; ladear; recli- dus tnawa (snawa)=rama de árbol.
nar; inclinar algo. dusa=el palo de; el hueso.
dribanka=declinación. dusa batanka=la médula.
dril munaia=barrenar. dusa kuhbaia=acusar.
dripaia=colgar; decaer. dusa kumi=cien.
driwaia=reclinarse; ladearse; inclinarse. dusaman (dusa ‘man)=flaco; huesudo.
driwanka=declinación. duswa=quequisque; malanga.
driwi=algo inclinado. dutki=firme; fuerte; duro; rígido.
drubaia=estirar; extender. dutki alkaia=asir (agarrar) fuertemente.
drum=tambor. dwarsap=guanábana.
drumar (druma)=pez roncador.
drusbaia=descortezar; despedazar; des-
pojar (un árbol de sus frutos).
E
elektrik=eléctrico.
drusbanka=acción de descortezar.
ensal (insal)=ángel.
druwaia=extenderse.
epan (epran, îpan)=delantal.
dubil (dobil)=doble.
esti (isti)=ligero; de prisa.
6
hu (u)=azadón.
F holi=santo.
fens (pens)=cerco; alambrada. Holi Komunian=Santa Comunión.
fraidi (praidi)=viernes. Holi Mas=Santa Misa.
holikira=santo; santísimo.
Spirit Holikira=Espíritu Santo.
G hostia (ostia)=hostia.
gabamint (gabament)=gobierno. hotel (otel)=pensión; hotel.
garden (giadin, giardin)=huerto; jardín.
garlik (giarlik, gialik, kialik)=ajo.
gaspil (gaspel)=evangelio.
I
iban=níspero (árbol).
get=portón; puerta.
ibihna=guardatinaja.
gialan=galón.
idan (hidan)=pagano; no creyente.
giali (kiali)=oblicuo.
ih=la tortuga voraz; la parlama; especie
gias=gas.
de tortuga de tierra.
giasalin=gasolina.
ihbaia=relinchar.
git (tap)=trompo.
ihing=zopilote (cabeza roja).
gitar (gitara)=guitarra.
ihingsa=especie de árbol con madera muy
glas=vidrio; cristal.
dura.
glori=gloria.
ikaia=poner; depositar; colocar; bajar;
god (gâd)=dios.
tender; sentar; matar; asesinar.
God (Gâd)=Dios.
ikaika=matadero; lo que sirve para sentar
God (Gâd) dahra aisasara=profeta.
o poner.
Godkas (Gâdkas)=ateo; incrédulo.
ikanka=matanza; asesinato.
gol (gul)=oro.
ikia=tos chifladora.
gots (guts)=cabra; cabro.
ikisbaia=desordenar; alborotar.
grandi (mairin)=partera.
ikiswaia=desordenarse.
grapin=ancla.
ikiswan=desordenado.
gridi (gridikira, kridi)=avaro; codicioso;
iktaria=hectárea.
egoísta.
il=cerro; loma; colina; montaña.
grisi (krisi)=loco; demente.
il bahna (banhta)=la cima; cumbre.
gritar (kritar)=rallador (de coco).
il bîla=valle.
il plahpia=ladera.
H il tara=sierra; montaña.
handat (andat)=cien. ilihwaia=esparcirse; extenderse; separar-
hap (ap)=mitad. se.
harbar (arbar)=puerto. ilihwi=algo distante.
haspital (aspital)=hospital. ilihwi takaia=separarse de; irse espar-
haudi (audi)=saludo; despedida; adiós. ciendo.
heben (heven)=cielo. ilili=tiburón.
hel (hil, il) pauta=infierno. ilingkaia=abrir; desplegar; estirar.
help (hilp, ilp)=ayuda; auxilio. ilingwaia=abrirse; desplegarse; estirarse;
help (hilp) munaia=ayudar; socorrer. ensancharse.
6
ilingwanka=apertura; ensanchamiento. ins=pulgada.
ilis=red. insauhkaia (insaukaia)=herir(se); lasti-
impakaia=viajar; caminar; andar; pasear. marse; cortarse.
impakanka=viaje; paseo; andadura. insauhkanka (insaukanka)=herida.
impapakra=caminante; viajero; peregri- inska=pez; pescado.
no. inska âialkra=pescador.
impaplikra (implaplikra, âimplikra)= inska miskaia=pescar (con anzuelo).
ladrón. insla=finca; plantación; milpa.
impiara=quema (de zacatales, monte, lla- insla prata=guamil; matorral; planta-
no, etc.); fuego en la llanura. ción vieja.
implikaia=robar; estafar; asaltar. instruksan (intruksan)=doctrina; ins-
implikanka=robo; asalto. trucción.
impruaia=desaparecer (la luna). ipaia=pestañear; parpadear.
imyula=relámpago; rayo. îpan=delantal.
imyula lipaia=relampaguear. ipan=cerró los ojos (de ipaia).
imyula mahbra=el rayo; meteoro. ipanka=pestañeo; acción de pestañear.
inaia=llorar; lamentar; gemir; sonar una îpanka=delantal de; const. de îpan.
cosa. ipka=al pestañear (del verbo ipaia).
inanka=lloro; lamento; clamor; lamenta- îpka=vigilia; el día o la noche antes.
ción. Krismis îpka=víspera de Navidad.
indian=indio; indígena. ipri=guiñé los ojos (del verbo ipaia).
inglis=inglés. îpri=nombre de un pez pequeño.
ingni=claro; brillante; radiante; de color ira=especie de sardina; pez pequeño.
claro; liviano; luz. irakaya=pichete (comp. rikaya).
ingni daukaia=alumbrar; iluminar; ali- irayapti (ira yapti)=golondrina.
gerar; quitar peso. irbaia=rozar; pelar; rasurar; afeitarse; es-
ingni takaia=iluminarse; ponerse livia- quivar.
no. irbanka=chapeo; acción de irbaia.
ingnika=luz; claridad; resplandor; brillo. irwaia=abundar; multiplicarse; estar un
ingnikira=reluciente; luminoso; radiante; gentío.
brillante. is=chorro (el sonido que hace un líquido
ingwaia=amanecer; empezar a amanecer; al salir).
brillar; resplandecer. is plapaia=chorrear.
ingwanka=iluminación. îs=levadura.
inian (onian)=cebolla. isi=fácil.
inipis (inipas)=cualquier(a); insignifican- isingni=espíritu de un muerto; alma que
te. ha dejado el cuerpo.
upla inipis=cualquier persona; persona iska=orín.
desconocida. iska krahbaia=orinar.
ink=tinta. iska watla=vejiga.
inma=hierba; zacate. îska=la levadura de.
inman=familiar; pariente lejano; amigo iskadura=gonorrea; purgación (enferme-
benévolo. dad venérea).
6
iskri=búho; lechuza. kahbanka=imposición; puntería.
islu=garrobo; lagartija. kahka=nombre de un árbol; palma delga-
ispail=español; hispano; mestizo. da y espinosa.
ispan (ispun, spun)=cuchara. kahka=desigual; lleno de terrones; que
ispara=machete. está por romperse.
israng=la mujer (hembra) fecunda; pari- kahmi=guacal; calabaza; jícaro.
dera. kahmuntra (kahmutra)=calabacino.
isti=rápido; de prisa. kahra=palanca; especie de árbol.
isuli (islu)=garrobo. kahra tukbaia=palanquear.
iswaia=gotear; chorrear; escurrir. kahwa (skahwa)=cojo; que ha perdido el
iswanka=chorro; chorreo; gotera (de un uso de algún miembro.
techo). kahwaia=quedarse pegado; encallarse;
itbaia (kitbaia)=mover. tartamudear.
itikmuk=polilla; comején de tierra. kahwanka=encallamiento; acción y efec-
itwaia (kitwaia)=moverse (cambiarse) de to de pegarse.
lugar. kaia=ser; estar.
itwi=algo distante. ban kaia=permanecer.
iwa=ayote. bâra kaia=existir; estar allí.
iwaia=sentarse; bajarse; vivir; habitar; a- kaihkai (pikpik)=rana; escuerzo.
pearse; posarse; descender; fructificar; kaikaia=ver; mirar; observar; conocer; re-
aterrizar. conocer; visitar.
iwaika=asiento; silla; sede; objeto para biki kaikaia=mirar a escondidas.
sentarse. kang kaikaia=ver o mirar con asombro.
iwanka=modo de vivir. tânka kaikaia=probar (a alguien).
kaikanka=vista; visión; mirada.
kaina=adelante; más allá; antes; en ade-
J lante; delante de.
jab (yab)=empleo; trabajo.
kaina dakbaia=impedir; contradecir;
Jehova (Jehoba)=Jehová.
impedir el paso.
jinja (sinsa)=jenjibre.
kaina kahbaia=defender; proteger; a-
Jisas (Jisus)=Jesús.
poyar; guardar.
K kaina kahbaika=defensa; defensivo.
kabu=mar; océano. kaina kutbaia=cercar; rodear; sitiar.
kahbaia=colocar; depositar; poner enci- kaina manis=antes; de antemano.
ma; aplicar; apuntar (un arma). kaina sunaia=ayudar; cuidar a.
kan kahbaia=proteger; cubrir. kaina wina=desde hace mucho; de
lalma kahbaia=apuntar el alba. tiempos atrás.
mihta kahbaia=imponer las manos. kainara=en frente; delante de; en adelan-
un (una) kahbaia=contestar. te; anteriormente; más allá.
yula kahbaia=acompañar. ¡kaisa!=¡adelante!; ¡vamos!
kahbaika=lugar para poner cosas. kaiura=el pene.
kan kahbaika=escudo; protector. kaka=excepto; a menos que; acaso; si.
(wan) lal kahbaika=almohada. kâka=flojo; la caca (hablando a los ni-
6
ños). kakingbra (kakinhbra)=el que golpea o
kâkaia=tostar. llama a la puerta.
kakahbra=ponedor; impositor. kakirhbra=vago; paseador; haragán.
kakah takaia=quedarse pegado; atorarse. kakisbra=chillador; que grita con voz
kakahwaia=encallarse; quedarse pegado; fuerte.
tartamudear. kakiskra=el que fríe; freídor.
kakahwanka=encallamiento; pegadura. kakma=nariz; pico; hocico; punta.
kakaikra=observador; mirador; sabedor; kakma tanhta=ñato; chato.
conocedor. kakma tuskaia=provocar.
kakaira=conocedor; conocido; el que co- kakma yahpira=narizón (término des-
noce o sabe. preciativo).
pura kakaira=administrador; director; kakmas=que no tiene nariz; ñato; chato;
supervisor; observador. sin punta.
kakalkra=rasgador; rompedor; despeda- kakna=el día; la luz del día; tiempo de
zador. día.
kakalni=sin previo aviso; de manera sú- kaku=pelícano.
bita; repentinamente. kakulkra=contador; que respeta.
kakalwra=que se rompe fácilmente. kakwaia=quedarse flojo.
kakamuk=iguana. kaliksan=colecta; limosna que se hace en
kakamuk kati=marzo. la iglesia.
kakangbra=tocador; el que toca, mano- kalila=gallina; gallo.
sea, conduce. kalila lupia=pollo; pollito.
kâkanka=tostadura. kalila mahbra=huevo de gallina.
kakapra=trillador; majador. kalila saika=albahaca.
lî kakapra=buceador; buzo. kalila watla=gallinero.
kakaras=cucaracha. kaliltara (kalil tara)=chompipe.
kakati=tamuga; paquete envuelto en hoja. kalhbaia=dislocar; romper separadamen-
kakau=cacao. te.
kakaubra=remero; el que sabe kalhbanka=dislocación.
canale- kalhwaia=dislocarse.
tear. kalhwanka=dislocamiento.
kakauhka (kakauka)=nudo. kalkaia=romper; rasgar; despedazar; des-
kakauhra=que se cae; caedizo. trozar.
kakaukira=con los nudos; que tiene mu- kalkanka=rompimiento.
chos nudos. kalswi=nombre de un pez.
kakawa=nudo; articulación; algo enreda- kalwa=robalo (pez).
do; joroba. kalwaia=romperse; despedazarse; jactar-
kakbaia=cacarear la gallina antes de po- se; fachentear.
ner un huevo. kaman=ordinario; común; gente baja (en
kakbanka=cacareo. condición social).
kakia=tráquea; esófago; nuca. kamandanti=comandante.
kakia mâ=la pelota de la garganta. kamel (kamil, kiamil)=camello.
kakikra=el que se ríe; risueño. kamisan (kumisan)=comisión; encargo.
6
kamiti (kumiti)=comité. kârma=garganta; laringe; la voz.
kampani=compañía; empresa. kârma mâ=la pelota (manzana) de la
kamparins (kamparens)=conferencia. garganta.
kampas=brújula; compás. kârma wakia=esófago; tráquea.
kamuntra (kahmuntra)=calabacino. lî kârma=manantial; fuente de agua.
kan=delante; porque. karna=fuerte; duro; tieso; resistente; difí-
kan dakbaia=atajar; sobresalir. cil; sólido; firme; severo; inflexible; rí-
kan kahbaia=cubrir; proteger. gido.
kâna=estiércol; mierda. karna daukaia=endurecer; fortalecer;
kâna krahbaia=defecar; cagar. poner tieso.
kâna krahbaia watla=letrina. karna takaia=hacerse fuerte; endure-
kandil (kiandil)=candela. cerse.
kangbaia=tocar; expulsar; manosear. karnakira (karnikira)=poderoso; poten-
kangbanka=toque; expulsión. te; fuerte; forzudo; vigoroso.
kangbaya (kangbaika)=antídoto; contra- karnika=la fuerza; el poder; la dureza;
medicina de cualquier maleficio. fortaleza; potestad; firmeza.
kangbi kaikaia=tocar; palpar; manosear. karnira=fuerte; vigoroso; robusto; duro.
kangbi sakaia=hacer huir; sacar; expul- karwaia=revolcarse; rodar; dar(se) vuel-
sar; desterrar. tas; girar; plegarse.
kanski (sakanki)=murciélago. karwanka=rodadura.
kantrak=contrato. kâs=maldición; mala palabra.
kâp=taza. kâs aisaia=decir (hablar) malas pala-
kapaia=apisonar; pilar; pisar; pisonear; bras (ofensivas).
batir. kasak=verdad; verdadero; sincero; cierto;
kapaika=pisón; majador; objeto para pi- seguro; positivo; recto; cabal; bueno.
lar o apisonar. kasak lukaia=creer; creer firmemente;
kapak=apretado; seguro. tener fé.
kapak samaia=morder muy bien (con kasak lalukra=creyente; crédulo.
fuerza). kasak lukan lâka=la fé.
kâpi=café. kasak tânka=la verdad.
kapin=ataúd. kasakka=verdad; veracidad; certidumbre.
¡kapu!=¡a ver!; déme, páselo. kasakka lâka=justicia; la verdad; recti-
kararbaia=hacer rodar; girar. tud.
kararbanka=giro; rodadura. kasau=marañón.
kararwaia=ir rodando; rodarse; girarse. kasbrika=nube; firmamento; cielo.
kararwanka=rodadura; giro. kat=hasta; según; hasta que; en dirección
karas (kars)=lagarto. a; catre.
karbaia=plegar; envolver; enrollar; pelar; katakbaia (watakbaia)=cacarear al po-
tallar; dar vuelta. ner un huevo (la gallina).
karban=bulto; rollo; carga; el peso. katbaia (katkaia)=sofocar; estrangular.
karbanka=paquete; atado. kati=luna; mes.
karhbaia=menear; sacudir (una canoa). kati aiskurka=eclipse lunar.
karhwaia=menearse; mecerse. kati âpu (raya)=luna nueva.
6
kati banhwan=cuarto creciente: se dice kîa=olor; fragancia; aroma; tufo.
que la luna se llenó. kîa saura=mal olor.
kati raya=luna nueva. taya kîa=olor del cuerpo; la pista.
kati sikniska=menstruación. kiabits=repollo.
kati tilwan (impruan)=luna llena. kiabris (kiablis)=especie de lora.
kati yapanhwan=cuarto menguante. kiago (kiagu)=carga.
katolik (katalik, kiatalik)=católico. kiahras=nombre de un árbol.
katwaia=ahogarse; sofocarse; estrangu- kiahsa=palo o madera con poca resina.
larse. kiahwak=apenas; poco; poquito; que ape-
katwanka=ahogamiento. nas se ve o se oye.
katwi pruaia=morir ahogado. kiahwak walaia=escuchar con dificul-
kau=más; aún; todavía; además. tad.
kau aiska=falta mucho. kiaikira (kiaykira)=espinoso.
kau sa=falta todavía; no se ha termina- kiaki=guatuza.
do. kiaki dusa=especie de árbol parecido a
kau saura=peor. la caoba.
kaubaia=remar. kiakiaubra=recogedor; recolector.
kwahi kaubaia=canaletear. kiama=oreja; oído; vástago; cepa; aside-
kaubanka=canaleteo; acción de remar. ro; hijo de una planta.
kauhaia=caer(se); desplomarse. kiama aubaia=regañar; reprender.
kauhaika=parte por donde se cae. kiama kraukaia=regañar; censurar; re-
kauhanka=caída. cordar.
kauhbaia=traspasar; meter; ensartar. kiama lihni (lihnikira)=obediente.
kauhbanka=acción de traspasar. kiama lula=arete; chapas.
kauh klakaia=dividir; cortar en mitades. kiama mâka=cerumen.
kauhla=frío; helado; insípido; sin gusto. kiama mangkaia (dingkaia)=avisar;
kauhla alkaia=resfriarse; tener frío. notificar; poner al tanto.
kauhla daukaia=tener frío. kiama pri tniki walaia=escuchar aten-
kauhla piua=tiempo helado. tamente.
kauhla prukaia=tener los fríos de ca- kiamas=sin oreja; sin asidero; terco.
lentura. kiamda=carpintero.
kauhla takaia=enfriarse. kiamka=raza; tribu; familia; descenden-
lî kauhla=agua helada (fría). cia; los hijos.
kauhru=bambú. kiamp=campamento.
kaunsil=cónsul; concilio. kiampia=alcanfor.
kâwaia=tostarse; chamuscarse; estar. kiandil=candela; vela.
kayu=caña (de azúcar). kiapka (aringka)=cacho; cuerno.
kek (kik)=queque. kiaptin=capitán; patrón; capataz.
kerubim=querubín. kiaput (kiap)=gorra; gorro.
keso (kisu)=queso. kiarasin=querosín.
kî=isla; isleta; cayo. kias=barril; barrilito; tambor.
kî=llave. kîas=sin olor; inodoro.
kî mihta=llave. kiasma=humo; vapor; niebla.
6
kiat=naipe; carta de baraja. kiskanka=acción de freír.
kiaubaia=recoger; colectar; amontonar. kîski (sikiski)=zorro; zorra.
kiaubanka=recolección; recogimiento. kisni=picante; ácido; sensación ardiente.
kiauhbaia=limar; pulir; limpiar fregando. kisu (kiso)=queso.
kiauhbanka=pulimento; limadura. kisu mâ batana=aceite del fruto de pal-
kiawalaia=besar; oler; olfatear. ma.
kiawalaika=olfato. kisula=nombre de un pajarito, color verde
kiawalanka=beso. castaño.
kiaya=espina; púa; zarza; dolor punzante. kisura (skiru)=cuchillo; navaja.
kibrantu (sikibrantu)=especie de pajari- kiswaia=freírse.
to. kiswanka=freídura; acción de freírse.
kihtu=no veloz; lento; despacioso. kiswat=especie de árbol con flores peque-
kikaia=reír(se); sonreír. ñas color de clavel.
lawaska kikaia=reírse (burlarse) de. kitauhka (kitauka)=el pájato güis.
kikanka=risa; sonrisa. kitbaia=mover; menear; poner a un lado.
kikipaia=anudar; socar bien. kitbanka=movimiento.
kikipwaia=enredarse; anudarse. kitsin (kitchin)=cocina.
kîn=bastón; báculo. kitwaia=moverse; menearse.
king=rey. kitwanka=movimiento.
king lâka=reino; dominio del rey. kiubaia=enrollar; rastrillar.
kingbaia (kinhbaia)=golpear; llamar a la kiubi alkaia=abrazar.
puerta. kiuhsi=colina; loma; montecillo; montón
kingbanka (kinhbanka)=golpeadura. de tierra.
kip=caracol. kiulh=anzuelo.
kip taya=caracol grande y comestible kiulh mâ=anzuelo de pescar.
del mar. kiulh mamiskra=pescador.
kipla=roca; peña; raudal; salto. kiulh miskaia=pescar.
kir=alrededor; contorno; en derredor; ro- kiuru=especie de pajarito con penacho.
deado de. kiuskaia=guiñar; cerrar ligeramente.
kîr=especie de pájaro. nakra kiuskaia=guiñar el ojo.
kîra=nombre de un árbol de fruta; guáci- kiuskaika=guiñador.
mo. kiuskanka=guiñada; guiñadura.
kira=con; junto con. kiuwaia=enrollarse.
kirhbaia=pasear; vagar. kiwa=cordón; bejuco; soga; mecate.
kirhbanka=paseo. kiwas=nombre de un árbol.
kirhsa (kirsa)=el pez carate. kla=arriba; agua arriba; cabecera de un
kisa=pedernal. río (crique).
kisbaia=chillar. Wangki kla=Río Coco arriba.
kisbanka=chillido. klahbaia=agitar (el agua).
kisi=cuento; fábula; leyenda. klahbanka=agitación (de agua).
kiskaia=freír. klahkla=brazo; manga.
kiskama (kiskamka)=riñón. klahsi=endurecido; solidificado.
kiskan taya=chicharrón. klahwaia=agitarse el agua.
6
klakaia=cortar; herir. klihtu=almeja grande de agua dulce.
klâkaia=animar; mimar; acariciar. klikbaia=hacer sonar.
klakanka=cortadura. klimnu (klimni)=temprano en la noche.
klâkanka=beso; mimo. klin=limpio; aseado.
klakbaia=lamer; beber de prisa. klipaia=parpadear; pestañear.
klaklakra=cortador. klipanka=parpadeo.
klâklakra=animador; mimador; acaricia- klisang=carrizo; cañuela.
dor. klisbaia=rascar; encender un fósforo o
klaklipra=el que parpadea. pegar fuego.
klaksa=jején. klisnak=nombre de un árbol.
klakwaia=cortarse; herirse. klûa=ombligo.
klakwanka=corte; herida. klukia=sobaco; axila; lugar abrigado; gol-
klala=látigo; castigo; vara; palo. fo.
klamaia=turbiar; enturbiar; revolver con klukum=pato.
la mano; mezclar. klungbaia (klunhbaia)=pelar; desollar;
klamanka=acción de enturbiar. descortezar.
klangki=nombre de un pez. klungka (klunhka)=vientre; estómago.
klangni=el desomonte (que no se que- klungwaia (klunhwaia)=pelarse; magu-
mó); gavilla de leña. llarse.
klangsa=especie de hormiga grande. kmakmaya (makmaya,
klar=corral; cercado. mahkmaya)=
klark=empleado. quijada; mandíbula; cachete.
klasbaia=cuajar; coagular; congelar. konfirmesan=confirmación (sacramento
klasbanka=coagulación. católico).
klasit (tailit)=letrina; excusado. kongregesan=congregación.
klaswaia=cuajarse; coagularse; congelar- kot (kut)=túnica.
se. krabu=nancite.
klaswanka=coagulación. krahbaia=evacuar; exprimir.
lî klaswan=hielo. iska krahbaia=orinar.
klauhaia=arder; encenderse en llama; do- kâna krahbaia=defecar; cagar.
ler; perforarse. Kraist=Cristo.
klauhanka=dolor; ardor. krakban=manojo.
klauhbaia=perforar; taladrar; romper; ca- krakra=querque.
lar. krakraka=ácido; agrio.
klauhbaika=perforadora; cosa para per- krakrikra=quebrador; rompedor.
forar. lâ krakrikra=transgresor (violador) de
klauhbanka=perforación. leyes.
klauhira=brillante; que esparce luz. krakriwra=frágil; que se rompe con faci-
klauna=en cambio de; volverse. lidad.
Klauna Lâka=Autonomía. krangwaia=coagularse; flotar; solidificar-
klaut=nube. se.
kler (klir)=claro. krangwanka=coagulación; coágulo.
kli=otra vez; nuevamente. kras=bravo; arisco.
6
krasa=santamaría (árbol). krupi=el langostín.
krasku=martín pescador. krusa=mandíbula; barba.
kratwaia=roncar; cuajarse. kruskaia=doblar; plegar; encorvar; em-
kratwanka=ronquido. puñar (la mano).
krauhka=molesto; fastidioso; difícil de kruswaia=ponerse encorvado; doblarse;
contentar. plegarse.
kraukaia=abrir; taladrar; perforar. krutni=curvo; torcido; que tiene muchas
kiama kraukaia=reprender; querer mal vueltas.
a. kûa=cesto; canasta; piojo.
kupia kraukaia=acordar a; amonestar. kûa tanhta=ladilla.
kraukaika=perforadora. kubus=fogón; horno.
kraukanka=perforación. kuha=el mero (pez).
kraun=corona. kuhbaia=toser; citar; convocar.
krawaia=soplar; perforarse; agujerearse; kuhma=muslo; fémur.
hacerse hoyo. kuhtus=especie de guineo.
kupia krawaia=acordarse de. kuiwi=emido (tortuga de agua dulce).
krawanka=perforación; soplo de viento. kuk=cocinero(a).
kridi (gridi)=codicioso. kuk takaia=cocinar.
krikaia=quebrar; romper; reventar; frac- kuka=abuela; anciana; vieja.
turar; cosechar. kukaia=recoger; guardar; amontonar; a-
krikam=especie de gaviota pequeña. cumular.
krikanka=fracción; quiebra; rompimien- kukanka=gavillas; lo amontonado.
to. kukas=mosca.
krikri=cama; lecho. kûku=coco.
Krismis (krismas)=la Navidad. kukungbaia=golpear; sonar como tam-
krismis kati=diciembre. bor.
kristian=cristiano. kukupaia=anudar; hacer un fuerte nudo
kristian lâka=cristianismo. con mecate.
kristian sakaia=bautizar; cristianizar. kukusni=áspero; rústico; tosco.
kritar (gritar)=rallador (de coco). kulantru=culantro.
kriul (kriol)=criollo; el negro. kuldusa (kiama lula)=chapa.
kriwaia=quebrarse; romperse; fracturar- kuliling=nombre de un pájaro.
se. kulkaia=indicar; contar; numerar;
kriwanka=fractura; rotura; quebradura; considerar; estimar; honrar; cobrar.
rompimiento. kulkaika=lo que sirve para contar.
kros (kras)=cruz. kulkanka=cálculo; numeración; venera-
krukbaia=aflojar; sacudir; menear. ción; cuenta.
krukbanka=aflojamiento. kulki=pocos.
krukira=guayabal. kulma=en compañía de; junto con.
krukma=redondo; esférico; abultado. kum (kumi)=un; uno; una.
krukmaya=el buche. kûm=peine; nombre de un árbol.
krukus=costal o saco de bramante. kum kum=algún; algunos.
krukwaia=aflojarse; quedarse flojo. kuma=chile.
6
kumadura=arco iris. (se); pensar de otro modo.
kumi=un; uno(a). kupia painkira=bondadoso; generoso;
kumi bani=cada uno. misericordioso.
kumisan (kamisan)=comisión. kupia pihni=generoso; benévolo; bon-
kuna (sakuna)=pero; no obstante; sin dadoso.
embargo. kupia priski briaia=dominarse; endu-
kungbaia (kunhbaia)=golpear; tocar (el recer el corazón.
tambor). kupia sauhkaia=ofender; molestar; en-
kungbi (drum)=tambor indígena. colerizar.
kungkung=congo; mandril. kupia saura=inclemente; poco amable.
kunhku (kungku)=corto. kupia siksa=cruel; avaro; tacaño.
kunin=mentira; engaño; falso; falsedad. kupia swapni=sensible; paciente; com-
kunin aisaia=mentir. pasivo.
kunin aisasara=mentiroso. kupia tanh (tang) krawaia=acordarse;
kunin munaia=engañar (a); mentir; de- volver en sí.
fraudar. kupia tuskaia=excitar; ofender; tentar;
kuninkira=mentiroso; engañador; astuto; incitar; molestar.
hipócrita; pícaro. kupia wal aisaia=considerar; meditar;
kuntri (kontri)=país; nación. deliberar.
kupia=corazón. kupia wina sakaia=perdonar un delito;
kupia alki takaskanka=paciencia. sacar a alguien del corazón (de la
kupia aimakaia=sentirse mejor; aliviar- mente).
se; tener ánimo; recobrar las fuerzas. kupia yamni lâka=gracia; benevolen-
kupia aiska=sincero; de todo corazón. cia.
kupia alkaia=fascinar; conquistar con kupias=insensible; cruel; necio.
palabras dulces. kura=verde; tierno; no maduro; inexper-
kupia baikaia=irritar; enfurecer; hacer to.
enojar a alguien. kurbaia=arañar; rasguñar; rascar (con las
kupia baiwaia=enojarse; ponerse furio- uñas).
so. kurbanka=rascadura.
kupia daskaia=sosegar; calmar; apaci- kuri=zapote.
guar. kurkur=renacuajo.
kupia dikwaia=palpitar el corazón. kururwaia=derramar(se); manar.
kupia karna=valiente; valeroso; impla- kusbaia=afilar; raspar; esculpir.
cable. kusbaika=lo que sirve para raspar.
kupia kraukaia=amonestar; recordar a; kusbanka=acción de raspar o esculpir.
avisar. kuskuspiram=cigarra; grillo; nombre de
kupia krawaia=acordarse; despertarse. ave parecida al cuervo.
kupia kumi=paz; concordia; tranquili- kusni=áspero; cabello fuertemente rizado.
dad; buena voluntad. kusni=la corteza de tuno ya listo para ser
kupia kumi lâka=paz. aporreado.
kupia lâka=voluntad. kustara=cucharón de madera.
kupia lakaia=arrepentirse; convertir kusu=pavo; pavón.
6
kuswa=corto; tortuga; la jicotea. kwala yuya=retazos de tela.
kuswa âuya=úlcera; cáncer; llaga vari- kwalbaia (kwatbaia)=engullir; tragar;
cosa. absorber.
kuswa kati=febrero. kwalhni=que tiene cavidad.
kuswi=algo rizado o crespo. kwalhwaia=nadar algo sumergido en el
kut (kot)=vestido interior de mujer. agua; andar haciéndose el orgulloso o
kutakbaia (katakbaia)=cacarear la galli- fachento.
na al poner huevo. kwalhwanka=orgullo; fachentada.
kutbaia=circundar; cercar; forrar; rodear. kwaltara (kwala tara)=vela de bote.
kutbaika=cosa para cercar, forrar o aco- kwaluntra=vestuario femenino, que con-
rralar. sistía en un solo envoltorio.
kutbanka=cerco; cercado; forro; pared. kwam=especie de pez-jalea en forma de
kut (kot) munaia=enamorar; galantear. campana.
kuyu (limi kuyu)=la manigorda o cauce- kwama=especie de planta capuchina, útil
lo pintado; algodón color castaño. para tratamiento de enfermedades.
kuyuwaia=enrollarse. kwamu=pavo; pava silvestre.
kwah=chilamate (árbol). kwangwaia=fluir; manar; brotar.
kwah damni dusa=higo. kwapaia (kwapi pruaia)=ahogarse.
kwahi=canalete. kwapanka=ahogamiento.
kwahi kaubaia=canaletear. kwara=tropel, multitud; gentío.
kwahka=bazo. kwarika=algo grande; grandecito; medio
kwahkaia=acarrear; llevar; cargar; trans- crecido.
portar. kwârika=el tropel de gente (forma cons-
kwahkaika=lo que sirve para acarrear u- tructiva de kwara).
na cosa. kwartel=cuartel.
kwahkanka=acarreo; transporte. kwasaia=gatear; arrastrarse.
kwakaia=batir; untar; ungir; manchar con kwasanka=acción de gatear.
una materia untosa o sucia. kwasku (masku)=carbón de leña.
kwâkaia=abrir. kwatbaia=tragar; absorber; engullir.
kwakanka=ungimiento; untamiento. kwatbanka=tragamiento; engullimiento.
kwâkanka=abertura; apertura. kwatmas=guía; baqueano; vigilante; in-
kwakmaya (kmakmaya)=quijada; man- térprete; alguacil.
díbula; cachete. kwawaia=abrirse completamente; abrirse
kwakwa=ronrón. de par en par.
kwakwahkra=acarreador. kwaya (kwayar)=coro.
kwala=ropa; tela; género; vestido. kwâya=el cesto indígena (de kûa).
kwala dimaia=vestirse. kwer (skwer)=escuadra (herramienta).
kwala dingkaia=vestir a otro. kwihra=encinta; embarazada; preñada.
kwala luha=sin ropa; desnudo. kwihra mangkaia=preñar; fecundar.
kwala sipaia=coser. kwihra tiwaia=quedar preñada; conce-
kwala sukra=trapo viejo. bir.
kwala sunaia=subir la vela. kwin=reina.
kwala tuskaia=lavar ropa. kwirku (kirku)=cerdo; chancho.
6
kwirku batana (batanka)=manteca de lahpat (lapat)=aleta de los peces; axila;
cerdo (kwirku lat). sobaco.
kwirku lupia=cerdito. lahwaia (alahwaia)=bajarse; descender-
kwirku mairin=cerda. se.
kwirku wainhka=cerdo macho; verra- laih (lai)=lejos; lejano; distante; remoto.
co. laih wina=de lejos.
kwirku watla=chiquero. laik=gustoso; amoroso; agrado; deseo.
laik kaikaia=querer; amar; gustar de.
laikaia=derramar; verter; echar agua; re-
L gar; desparramar; vaciar.
lâ=ley; reglamento; precepto; manda- laikaika=vertedero.
miento; doctrina; estatuto; costumbre. laimus=limón; lima.
lâ bîla=mandamiento. laimus damni=limón dulce.
lâ bîla matawalsip=los diez manda- lain=línea; cordel; límite.
mientos. lait (ingni)=luz.
lâ dadaukra=juez; el que juzga; legisla- laihura=lejos; a lo lejos; lejano.
dor. laiwaia=derramarse; desparramarse; fluir.
lâ daukaia=juzgar; sentenciar; formar laiwanka=desparramiento.
juicios; tratar con. laka=guapinol (árbol).
lâ kakaira=abogado; conocedor de le- lâka=la ley; manera; la costumbre de.
yes. lakaia=voltear; mudar; doblar; traducir;
lâ krakrikra=violador de leyes. cambiar; convertir.
lâ saura=costumbres malas; leyes no lâkaia=secar; tender para secar.
buenas. lakatbaia=doblar; encorvar.
lâ uplika=abogado; doctor en leyes. lakatwaia=pandearse; doblarse; ponerse
labin=tos ronca. flexible.
labin mangkan=un moribundo con es- lakia (lakiaya)=algo brillante; el lucero;
tertor de muerte. astro luminoso.
labina=nombre de un árbol. lakia tara=planeta Venus; lucero de la
labu=raíz o cepa de banano o plátano que mañana.
se come (las hojas secas). laki kaikaia=examinar; revisar; inspec-
ladar=escalera; timón. cionar.
lag (lak)=troza; tuca. lakni=brillante; candente; resplandecien-
lagrit=tortuga marina. te; llameante.
lagrit kati=mes de mayo. lakra=hermana (de un varon); hermano
lagun (lakun)=laguna; lago; bahía. (de una mujer).
lahbaia (alahbaia)=bajar; rebajar. lakula=saludo.
lahla (lalah)=dinero; moneda. lakula daukaia=saludar; dar la mano.
lahlata=cualquier mancha negra; sucie- lakun (lagun)=laguna.
dad; hollín. lakus=nombre de un árbol.
lahlatka=suciedad; mancha negra. lakwaia=brillar; arder; encenderse en lla-
lahma=enemigo; adversario; rival; por- ma; palpitar.
ción que le corresponde a uno. lal=cabeza; jefe.
6
lal bahna (banhta)=la coronilla. viento.
lal kahbaia=descansar la cabeza. lamak=cerca de.
lal kamhka=frente de la cabeza; crá- lamak luaia=pasar cerca de.
neo; calavera. lamara=cerca; cerca de; cercano; a poca
lal klauhan(ka)=dolor de cabeza. distancia de; casi; junto.
lal mabiara (mabiarka)=cerebro; seso. lamkuka=esternón; el pecho entero.
lal swapni=inteligente. lamlat (lamlatka)=la cuñada de una mu-
lal yahpira=cabezón. jer.
lalah (lahla)=dinero. lamni=calmo; tranquilo; quieto; sereno.
lalahkira=el rico; adinerado. lamni takaia=calmarse.
lalahni (lalah)=amarillo. lamp=lámpara.
lalahnira=amarillento. lan=instruido; educado; diestro.
lalakwaia=agacharse. lan daukaia=enseñar; instruir.
lalalbaia=alisar; patinar. lan takaia=aprender; intruirse.
lalalni (lalal)=liso; resbaladizo. langkaia=tragar; absorber; devorar; ahor-
lalalwaia=deslizarse; resbalarse. car; estrangular.
lalalya (lalalia)=algo resbaladizo. langlang=vara; varilla; palo rollizo puesto
lalam=calmo; silencioso; quieto. atravesado en el pipante.
lalamaia=ramificarse (como las plantas). langni=nivelado; llano; lugar plano.
lalangkra=tragador; devorador; el que a- langsa (langsar)=lanza.
horca. lanhkaia=soltar; desatar; desunir; des-
lalauhla=liso; resbaladizo. prender; disolver; absolver.
lalawaia=pernoctar; pasar la noche en ve- lanhkanka=soltadura.
la. lanhwaia=soltarse; desatarse; desligarse;
lalawra=celoso; colérico; que se enoja. desunirse; disolverse.
lalihkra=el que gusta o quiere a una per- lap=completamente.
sona o cosa. lap tikaia=perder algo (de repente).
lalma=oriente; el este; afuera; de la orilla âuya lap tiwaia=olvidarse.
para afuera. lapatkaia=doblar; replegar; torcer; encor-
lalma kahbaia=amanecer; alborear. var.
lalma mapa=hacia lo hondo; lado del lapatni=pando; aplastado.
este. lapatwaia=encogerse; doblarse; encorvar-
lalukra=pensador; creyente; el que pasa. se; pandearse.
lalulkra=tirador; lanzador. lapia=persona que corta el cordón umbili-
lalura=transitorio; pasadero. cal al recién nacido.
pura lalura=vencedor; el que supera o lapta=caliente, caluroso; cálido; el sol.
vence. lapta daukaia=calentar.
lama=cerca; cercano; pecho; tórax; la yu lapta=el sol.
proximidad. laptika=calor; sudor.
lama bîla=seno; pecho. laptika sakaia=hacer sudar.
lama dusa=tórax; esternón. laptika takaia=sudar.
lama sukutwaia=tener hipo. lâs=último; por último.
lamaia=ponerse tranquilo; calmarse el lasa=espíritu inmundo; fantasma; demo-
6
nio. laya=líquido; jugo.
lasa prukaia=tener ataques. layan=león.
lasbaia=apiñar; rellenar; apretar; hacer layar=abogado.
sólida una cosa. layira=que tiene mucho líquido o agua.
laskira=lunático; endiablado; loco; epi- lebel (libil)=nivel (instrumento).
léptico. len (lin) munaia=prestar (a).
lasni=sólido; apretado, bien comprimido. len (lin) takaia=prestar de; pedir presta-
laswaia=asentarse; comprimirse; consoli- do.
darse. lepa (lepar)=lepra.
lat=manteca. lesan (lisin)=lección.
lata=exterior; fuera; parte de afuera; el lî=agua; líquido; lluvia.
patio. lî auhaia=llover.
latan=claro; visible; francamente; mani- lî aubra (aubrika)=corriente de
fiesto. agua; raudal; salto.
latan kaikaia=ver con claridad. lî kârma=fuente de agua; manantial; ca-
latan sakaia=exponer; aclarar. nal.
latara=afuera; en el exterior. lî kati=mes de junio.
latrus=chinche; jelepate. lî dadimra=buzo.
latubaia (lahtubaia)=maldecir; difamar; lî samra (lisamra)=inundación; cre-
ultrajar. ciente.
latubanka (lahtubanka)=maldición. lî unta (liunta)=pozo.
latwan=dolor; dolencia; cariño; pena; a- libang=cangrejo pequeño de agua dulce.
mor. lih=tortuga de mar (verde).
latwan kaikaia=amar. lih mairin kati=mes de mayo.
latwan takaia=doler. lih wainhka kati=mes de abril.
latwanka=dolor de; amor de; amor; do- lihkaia=gustar de; querer; agradar; sentir
lencia. cariño por; enamorarse; amar.
latwankira=querido; amado; dolorido; a- lihni=desnudo; sin ropa; flojo; manejable;
mable. sonoro.
laulu=mangle. kiama lihni=obediente; atento.
lawaia=enojarse; enfurecerse; disgustar- likus=nombre de un árbol.
se; tener celo; regañar. lila (mairin)=la amante.
lâwaia=secarse; consumirse; marchitarse; lila=medio; mitad; centro.
adelgazarse. lilapas=en el centro.
lawan=enojado. lilara=en medio de; a medio camino.
lâwan=seco; marchito. lilia=alegre; feliz; felicidad; gozo.
lawana=himno; canto; canción. lilia daukaia=alegrar; contentar.
lawan(ka)=indignación; enojo; disgusto; lilia takaia=alegrarse; contentarse; re-
cólera; celo. gocijarse.
lawi daukaia=regañar; reprender. liliakira=alegremente; gozoso.
lawaska=burla; mofa. lilihwaia=esparcirse; enjambrar.
lawaska kikaia=burlarse; reírse de. lilka=retrato; sombra: dibujo; espíritu; al-
lâwra=delgado; flaco. ma.
6
lilura=collar. tener fé en; tener memoria de.
limi=tigre; jaguar. kasak lukaia=creer; tener fé.
limi buhru=tigrillo. lukan bîla=parábola.
limhsi (limsi)=indio desnudo (árbol). lukanglas (lukinglas)=espejo.
lingbaia=tocar; tañer; hacer sonar un ob- lukanka=pensamiento; creencia; imagi-
jeto metálico (campana). nación; mente; entendimiento; memoria;
lingbungka=la coyuntura. recuerdo.
lip=algo brillante. lukbaia=gargarizar; batir.
lipaia (lipwaia)=relampaguear; brillar; luklukya (luklukia)=cieno; fango (lodo-
reflejar. so y profundo).
lipanka=destello; reflejo; chispeo. lukutbaia=descoyuntar; dislocar; desarti-
lipiatung (lipiutang)=especie de culebra cular.
(no venenosa). lukutbaika=articulación; coyuntura.
lipni=brillante; lustroso; radiante. lukutbanka=dislocación.
liprapra=sanguijuela; la babosa. lukutwaia=dislocarse; desnucarse.
lisbaia=hacer astillas; rajar. lukutwanka=descoyuntamiento.
lisbi=poquito. lukwaia=bullir; hervir; burbujear; borbo-
lispat=enfermedad de los árboles frutales; tar.
que no sirve para nada. lula=rodilla; rótula.
liswaia=astillarse; romperse en astillas. lula krikaia=arrodillarse.
lit=plomo. lulkaia=botar; tirar; lanzar; rechazar.
liwa=gusano; lombriz; larva; ser espiritual lulki sakaia=expulsar.
que vive en la profundidad del agua. lulki swiaia=abandonar; dejar tirado.
liwa mairin=sirena; diosa del agua. lulkanka=lanzamiento.
liwamukia (liwa mukia)=árbol con flores lungbaia=hacer sonar el mortero.
amarillas. lungku=especie de palma; arpa indígena,
liura=en el agua; hacia el río. de una cuerda.
luaia=pasar; cruzar; pasar el tiempo; tras- lupia=pequeño; poquito; chiquito.
ladarse. aras lupia=caballito.
luha=sin; careciendo de; falta de. daiwan lupia=animalito.
diara luha=sin nada. lus tiwaia=perder.
kwala luha=sin ropa; desnudo.
luhpa=hijo(a).
luhpa baikaia=parir (hijo); dar a luz.
M
mâ=fruto; fruta; semilla; producto de una
luhpa diwra=sobrino; sobrina.
cosa.
luhpa lila=especie de lagartija (si apare-
mâ briaia=fructificar.
ce en el vestido de la mujer, se dice
mâ sakaia=producir fruto; resultar.
que está embarazada).
mabiara=pus.
luhpa yapti=la que tiene muchos hijos;
lal mabiara (mabiarka)=seso.
parendera.
wan dusa mabiara=el tuétano.
luhpias=sin hijos.
madiskaia=echar (dar) sombra.
lukaia=pasar; cruzar; trasladar; llevar de
mahbra=huevo; testículo.
una orilla a otra; pensar; creer; meditar;
kalila mahbra=huevo de gallina.
6
mahbra sakaia=castrar; capar. mâla=planta venenosa y cortante.
raks mahbra=bala. mala=afilado; cortante.
mahka=ya, pronto; enseguida. mala daukaia=afilar.
mahkmaya (makmaya)=mejilla; cache- mamaia=tejer; hilar.
te. mamangkra=sembrador; ponedor.
mahta=la parte de abajo; talle. mamiskra=pescador.
mahwan=insuficiente; corto de alcance. mamna lulkaia=gemir; lanzar quejidos.
mail=milla. mamu=nutria (animal anfibio).
main=mina; cuidado. mamunra=hacedor; molestador.
main kaikaia=cuidar; vigilar. man=tú; usted.
mainkira=cuidadoso. man nani=ustedes.
mairin=mujer; hembra. mana=pago; sueldo; precio; valor, caro;
aras mairin=yegua. costoso.
mairin piarka=viuda. mana âpu=sin costo.
mairin sikniska=menstruación. mana luha=gratis.
tukta(n) mairin=niña. mangkaia=poner; colocar; sembrar; plan-
mairmanka (mair manka)=sífilis; chan- tar; señalar; fijar.
cro. mangu=mango.
maisa=cintura; el talle. mani=año; verano; estación seca.
maisa kapaia=excitar; instigar; estimular. mani mani=año tras año.
maisa nihkaia=consolar; confortar; con- mani raya=año nuevo.
dolerse. tutni mani=por la tarde.
maisa pakaia=avisar; anunciar; exhortar. manis (manas)=mucho; bastante.
maisawila (maisa wila)=faja; cinturón; map=mapa.
cincha. mapa=contra; algo.
mâka=savia; moho; sarro; resina; semen. mapara=contra; hacia; al contrario con.
mâka alkaia=enmohecerse; herrum- mapara aisaia=hablar en contra de;
brarse. contradecir.
mâka laya=savia lechosa; esperma; se- mapara buaia=oponerse a; levantarse
men. contra.
makabaia=pedir; solicitar;implorar; men- mapla=color; dibujo; trazo.
digar. mapri=secreto; lo oscuro, lo difícil de
makabanka=petición; solicitud; oración; comprender.
ruego. marikaia=mostrar; demostrar; aclarar; se-
makabi walaia=preguntar. ñalar; probar.
makabi walanka=pregunta. marikanka=enseñanza; demostración; se-
mâkaia=edificar; construir. ñalamiento.
nina mâkaia=nombrar. marit=esposo; esposa; boda; matrimonio.
makakabra=mendigo; pedigüeño. marit lâka=casamiento; matrimonio.
makala=canalla; bribón. marit lâka sauhkaia=cometer adulte-
maklala=lagartija pequeña. rio.
makupaia=volcar; voltear; poner boca a- marit takaia=casarse.
rriba (o abajo); inclinar la cabeza. ispail marit=matrimonio civil.
6
kristian marit=matrimonio religioso. mihta=mano; mango; agarradero; mani-
mark=signo; señal. gueta.
mâsa=señor; don. mihta alkaia=ayudar; atender; agarrar
masaya=cuñado de una mujer; cuñada de la mano.
un varón. mihta dakbaia=despojar; arrebatar.
masin (misin)=máquina. mihta kulkaika=dedo índice.
masku (kwasku)=carbón. mihta plasnika (swaska)=dedo meñi-
masmas=el pez barsino. que.
masraka=raza; antepasado; descendiente; mihta sihbaia=estrechar la mano.
linaje. mihta sirpika=dedo de la mano.
mata=para; hacia; a; por la causa de. mihta takbaia=aplaudir.
matadingka (matdingka)=anillo. mihta wihta (wihtka)=dedo pulgar.
matawalsip=diez. miks=mezcla.
matis=ratón. miks munaia (daukaia)=mezclar.
matlalkahbi=seis. miks takaia=mezclarse.
matras=colchón. milian=millón.
mats (match)=fósforo. milk=leche.
matsip=cinco. mîn (mînkira)=persona pinche.
maura=poco; pocos; algunos. mina=pie; pata; mango; cabo; huella; asi-
mawahkaia=perder el camino; andar per- dero; destello; fibra.
dido o extraviado. mina bîla=planta del pie.
mawan=cara; rostro; frente. mina pata prukaia=patear; dar patada.
mawan daukra=semblante; aspecto. mina plakura=talón.
mawan pain=de cara bonita; simpático. mina prukaia=tropezar.
mawan prakaia=poner cara a cara; en- mina prukanka=tropiezo; tentación;
carar. provocación.
mawanra=enfrente; delante; ante; en pre- mina swakwaia=resbalarse.
sencia de. minipis (inipis)=cualquier(a).
mâya=bajo; debajo; abajo; las partes más minit=minuto.
bajas; chingaste. misan=misión.
maya=esposa; esposo; pareja. misbara=odio; aborrecimiento.
maya baikaia=casar; unir en matrimo- misbara kaikaia=odiar.
nio. misbara lâka=odio.
maya mairin=esposa. misis=señorita; señora.
mayara=abajo; debajo; hacia abajo. miskaia=pescar.
mayas=soltero; sin esposo(a). kiulh miskaia=pescar (con anzuelo).
mayunaia=alabar; adular; adorar; exaltar; miski bukaia=levantar de un golpe.
rendir homenaje. misla=chicha; bebida fermentada.
mayunanka=alabanza; veneración; ado- misri=alacrán; escorpión.
ración. mista=señor.
mayunra=honra; reverencia. mistik=error.
Meri=la Virgen María. mistik takaia=equivocarse.
mibi (mebi)=quizás; acaso. mita=por; porque.
6
baha mita=por eso. nakra baiwra=tuerto.
miusik=música. nakra blain (blainkira)=ciego.
monde (mundi)=lunes. nakra kiuskaia=guiñar el ojo.
morebian (muribian)=moravo. nakra laya=lágrima.
muihni=hermano (de un varón); hermana nakra tamaya=ceja; pestaña.
(de una mujer). nakra yula=pupila (niña) del ojo.
mukaia=atizar el fuego; encender. nakras=sin ojos; ciego.
mukia=la placenta; célula del útero. ¡naksa!=¡hola!; ¡qué tal!
muku=muco. naku=de este modo; así.
mukus=niebla; neblina; nube. namhpa namhpa=indeciso; vacilante; sin
mula=nieto(a). rumbo o dirección.
mula yapti=nuera. nana=cuello; pescuezo.
muna=oeste; occidente. nana dakbaia=degollar.
munaia=hacer a; causar; tantear; tratar nanara=ahora; ya.
de. nani=palabra para formal el plural.
aihni (isti) munaia=apresurarse. napa=diente; muela; aguijón; tecla; aguja.
saura munaia=maltratar. napa dusa=encía.
trai munaia=probar; tantear. napakan=sirviente; ministro; pastor.
yamni munaia=tratar bien; bendecir. nâra=aquí; acá.
munanka=acción. nari=picante; ácido; el ardor.
munhta=bajo; debajo de; fondo. narira=lo que pica; la comezón.
munhtara=debajo; abajo; en lo más hon- nasma=miel de abeja; la abeja.
do. nasma laya=miel.
mupi=pez (robalo). nasti=feo; sucio; perverso.
mutwaia=arrastrarse como el gusano. nata=la manera; la costumbre; el modo de
muyukbaia=sobar; restregar. hacer.
muyul=mula(o). natka=la manera de; imitación; proceder;
costumbre; modo.
naukaia=doblar; plegar; torcer.
N naura=allí nomás; aquí cerca; allí.
naha=éste; ésta; esto.
nawaia=encorvarse; torcerse; pandearse.
naha nani=estos(as).
nektai (niktai)=corbata.
nahak=por aquí.
nikbaia=menear; sacudir; mover; hacer
nahamuna (nahmuna)=esta clase; de es-
temblar.
ta clase.
nikbanka=sacudida; temblor.
nahara (nâra)=aquí; acá; en este lugar;
nikit=desnudo.
en esto.
nikwaia=temblar; estremecerse; moverse.
nahki=cómo; qué; cuántos.
nimsika=el tocayo.
¿nahki prais?=¿cuánto vale?
nina=nombre.
nahwala=ayer.
nina aisaia=hablar mal de uno.
¡naih!=¡toma!; ¡téngalo!
nina mangkaia=poner el nombre; ma-
naika=más luego.
tricular (para estudiar).
naiwa=hoy.
nina sauhkaia=calumniar.
nakra=ojo; mirada; agujero.
6
nina=la espalda; atrás; después de. paknika=profundidad; precipicio.
nina blikaia=seguir; perseguir; imitar. pakwaia=hacerse hondo; enflaquecerse;
nina dusa=la columna vertebral. padecer de hambre.
nina tani=atrás; hacia atrás. pâlaia=volar; brincar; alborotar; ponerse
ninara=atrás; por detrás. furioso.
ninara tawaia=volverse atrás; atrasar- palhbaia=abanicar; batir las alas.
se; ponerse de último. palhpura=taparrabo; pantalón corto que
ninka=la elevación; el menor (en edad) usaban los indígenas.
de uno. palhwaia=pulsar el corazón; extenderse;
ninka (ningka)=el que sigue; posterior; tenderse.
después; detrás. palkaia=tender cama, mesa, etc.
ninkara (ningkara)=detrás de; después krikri palkaia=hacer (arreglar) la ca-
de. ma.
nisan=nación; gobierno. kwala palkaia=tender ropa.
nors (nurs)=enfermera(o). palpa=manatí.
nuhaia=engordarse; desarrollarse. pamaia=colgar; guindar.
nuhan=gordo; hinchado. pamaika=colgadero.
nuhkaia=engordar; desarrollar; hacer más pamanka=colgamiento.
grande en tamaño. pamni (pam)=apretado; lleno; bien cerra-
numba=número. do.
nu takaia=saber; darse cuenta; conocer; pamni daukaia=apretar; socar.
enterarse. pamni takaia=apretarse; socarse.
pân=lata; tina.
pana=en cambio; del mismo modo; con-
P testando.
pabula (pabulu)=mosquitero.
pana aisaia=contestar.
padin=perdón.
pana munaia=vengarse; hacerle lo mis-
padin munaia=perdonar.
mo.
padlak (patlak)=candado.
pana pana=mutuamente.
pahbaia=barrer.
pâna=amigo; compañero.
pahpaya=hombro.
panaura=de vuelta; más bien que.
pailat=piloto.
panhkaia (pangkaia)=sacar y llevar a-
pain=bueno; lindo; fino; sano; bien.
gua.
painkira=hermoso; excelente; guapo; be-
panis=castigo; sufrimiento.
llo; precioso.
panis munaia (yabaia)=castigar.
paip=tubo.
pân munaia=empeñar.
paiwaia=llamar; convocar; convidar;
pantamangka=arco (para disparar fle-
mandar por; pedir o encargar una cosa.
cha).
paiwanka=invitación; cita; convocatoria;
pap=atol.
llamamiento.
papaskra=creador; constructor; hacedor.
pakaia=criar; alimentar; hacer crecer; de-
papira=comelón; glotón; el que come o
sarrollar.
devora.
pakit=bolsillo.
papta=tique (hoja para techado).
pakni=profundo; hondo.
6
papu (pahpu)=hormiga. paun=libra; balanza.
papulra=juguetón; jugador; chistoso. paun mangkaia (munaia)=pesar.
parabil (parabel)=parábola. pauni=rojo; colorado.
paradais=paraíso. pauni daukaia=enrojecer.
param=abierto; espacioso; franco; visi- pauni takaia=enrojecerse; ponerse co-
ble; una brazada (medida). lorado.
param marikaia=revelar. paunka=la parte roja.
param sakaia=descubrir; poner en des- pauta=fuego; leña.
cubierto. pauta klauhan=fuego; fogata; tizón.
parami=mosquitero (ralo). pauta mukaia=prender fuego.
parbaia=llevar empujando. pauts=tromba o manga marina.
park=tenedor. pâwaia=crecer; desarrollarse.
parsen (pasin)=pastor protestante; minis- pawaia=madurarse; sazonarse; envejecer-
tro. se.
parwaia (parhwaia)=tambalearse. pawan=maduro.
pas=primero; anterior. pâwanka=crecimiento; crianza; desarro-
pâsa=viento; aire. llo.
pâsa aubaia=tomar aliento. payal=lima.
pâsa buaia (krawaia)=soplar el viento payaska=el viento de.
fuerte. payaskira=con mucho viento.
pasis=pasaje. pent (pint)=pintura.
paskaia=construir; fabricar; crear; for- pent (pint) dingkaia=pintar.
mar; componer; amontonar. piahka=charco; pantano; ciénaga.
swira paskaia=avergonzar; hacer pasar piaia=comer; consumir; alimentarse.
vergüenza. piakaia=hervir; cocinar.
paskanka=construcción; composición; piarka=viuda; viudo; el límite; colindan-
creación; hechura. te.
pasput (pasport, paspot)=pasaporte. piatka=urraca.
pastara kati=mes de julio. piawaia=hervirse; cocinarse; fermentarse.
pat=ya. piawira=pájaro.
pât=falta; culpa; delito; calamidad; pena; pihni=banco; claro; rubio.
sufrimiento. pihni takaia=ponerse blanco.
pât dimaia=meterse en dificultades. pihtu=piña.
patitara=antiguo; tiempo antiguo; hace pihwaia=encanecer; emblanquecerse; ma-
mucho tiempo. durar (como el arroz).
patka=tráquea; esófago. pik=pico (instrumento).
pâtka=la culpa; el delito. pikin=confesión.
pâtkas=sin culpa; inocente; que no tiene pikin sakaia=confesar(se).
falta. pikpik=rana.
pâtkira=culpable; que tiene falta. pilala=sopa; caldo; caldillo.
pats=parche. pilhbaia (pilbaia)=pelar (fruta como el
patskira=orgulloso; creído. coco).
pauda (paudar)=pólvora; polvo. pilhwaia (pilwaia)=pelarse; dar un salto
6
de lado; pasar tocando ligeramente. platu=plátano.
pils=pastilla; píldora. platukbaia=empujar.
pîn=alfiler. plau munaia=arar.
pinsil=lápiz. plauya=útero; matriz; vientre; entrañas.
pîra=hiel; bilis; resina. plawar=harina.
pirwaia (pirhwaia)=tambalear; titubear; plawar mâ=trigo.
vagar. playa=poste; pilar; base; columna;
pîs (kum)=pedazo. tron-
pisa=pulga. co.
pîsa=come (de piaia). ples (plis)=lugar.
piskrawat (piskriwit)=zorrillo hediondo. plet (plit)=plato.
piskwal=pijul (ave). plikaia=buscar.
pispis=calabaza. tânka plikaia=analizar; examinar.
pistal=pistola; revólver. plikanka=búsqueda.
pitbaia=trenzar; tejer. plingbaia (plinhbaia)=pelar; descortezar.
piti=inocente; sencillo. plingwaia (plinhwaia)=pelarse; astillar-
pits=ataque; desmayo. se.
pitskira=lunático; epiléptico. plipli=golondrina.
pitwaia=pulsar. plor (plur)=piso; suelo.
piu=tiempo; período; época; el tiempo se- plums=jocote.
ñalado. plun=comida; alimento; provisión.
piua=const. de piu: el tiempo de. plun bla=hambriento.
piukbaia=silbar; hacer sonido entre la- plun dakakaia=dar de comer.
bios. plun daukaia=tener hambre; preparar
piuta=serpiente; culebra. la comida; cocinar.
plagin (plakin)=bandera. plun mâ=producto de una plantación.
plahpia=regazo; muslo. plun piaia=comer.
plain=cepillo (de carpintería). plun wahwaia=aguantar (padecer)
plakbaia=lamer; beber a lengüetadas. hambre.
plakbaika=hijo(a) del tataranieto. pnata (nata)=fin; término; punta; último;
plakura=talón; extremidad. trasero.
plamaya=raíz; base; fundamento; tronco. pnata (nata) alkaia=terminar; finalizar;
plang (planh)=guarumo (árbol). concluir.
plapaia=correr; huir; galopar; extender polis (pulis)=policía.
(se); fluir. prahkaia=cargar; amarrar.
plapanka=carrera; huída; fuga. prahki=difunto; finado.
plaplapra=corredor; fugitivo. prahni=bajo; de poca estatura.
plaplikra=buscador. prahnira=que es muy corto o bajo.
plas=guineo cuadrado. prahpraya=bazo; páncreas; pegajoso.
plasni=el último hijo; cumiche. praidi=viernes.
plasnika=dedo meñique. prais=precio; valor; costo; tamaño; medi-
platira=mortaja; lo que se puede usar da.
hasta la muerte. prâk=camisa, vestido; traje.
6
prakaia=tapar; cerrar; concluir; pegar; prukaia=pegar; golpear.
juntar. prukanka=golpe.
prakan=cerrado. prumhni=abultado; levantado; alto (tie-
pramas (pramis)=promesa. rra).
pramas (pramis) munaia=hacer pro- prura=muerte.
mesa a. prutwaia=cojear.
prana=gloria; honor; adorno; belleza. puhbaia=soplar; pitar; subir la marea.
pranakira=glorioso; hermoso; magnífico. wînka puhbaia=respirar; exhalar.
prapit=profeta. puhlak=guano (árbol).
prari=huracán; ciclón. puihkaia=sancochar; limpiar con agua
prata=mala hierba; maleza; plantación caliente.
vieja. puisin=veneno.
praut=bravo; orgulloso; cruel. puisin munaia=envenenar.
praut takaia=enojarse. pukni=nublado; opaco; oscuro; tenebro-
prautkira=orgulloso; soberbio; altivo. so.
prawaia=encontrar(se); juntar(se); acos- pukwaia=oscurecerse; ponerse opaco; a-
tarse; unirse; pegarse. nublarse.
prawanka=encuentro. pulaia=jugar; bromear; juguetear.
pren=amigo; compañero. puli aisaia=bromear; no hablar en serio.
pren lâka=amistad. pulaika=juguete; lugar donde se juega.
pren takaia=hacerse amigo. pulan bîla=broma; chiste.
president (prisidint)=presidente. pulanka=juego.
pri=libre. pulhpul (pulpul)=mariposa (grande).
pri lâka=libertad. pûlkira=tonto; obstinado; desenfrenado.
pri sakaia=librar; salvar. pulpit=púlpito.
prias=misa; oración; culto. pump=bomba.
prias dimaia=asistir al culto (misa). pump munaia=bombear.
prias watla=iglesia; capilla. pupu=especie de sardina (pez); las pléya-
prihni=cruzado; atravesado. des.
dus prihni=cruz; crucifijo. pupuhkaia=hacer rebosar; inundar; fer-
print=impreso. mentar.
print munaia=imprimir. pupunhkaia=hacer ronchas.
prisant (presant)=regalo; cosa gratuita; pupunhwaia=salir ronchas.
gratis. puput (puputni)=gris; manchado; plomo.
prisant pali=de balde; sin motivo algu- puputwaia=volverse gris; encanecer.
no. pupuhwaia=rebosar; fluir; manar; fer-
priskaia=amarrar; sujetar; encadenar. mentar.
prist (prîs)=sacerdote. pura=encima; sobre; arriba; alto; superfi-
pruaia=morir; fallecer; secarse (un ár- cie; más.
bol; cicatrizar(se). pura bikaia=tapar; cobijar; cubrir.
pruan=muerto; cicatrizado; curado. pura bita=tapa.
pruanka=muerte; defunción; fallecimien- pura kaikaia=supervisar; inspeccionar.
to. pura laya=agua de lluvia.
6
pura luaia=vencer; dominar; sobresalir. rakaia=curar; aliviar; despertar.
pura prakaia=aumentar; cubrir; agre- rakanka=alivio.
gar. raks=escopeta; arma de fuego.
pura sunaia=orar; rezar; asistir al culto. raks lulkaia=tirar; disparar.
pura sunra=oración. raks mahbra=bala; tiro de fusil.
puran=de poca profundidad. rangbaia (ranhbaia)=murmurar; quejar-
purara=encima (de); arriba (de); en lo al- se.
to; sobre. rangbanka=murmuración; queja.
purbaia=enrollar; hacer girar; hilar. rangka=dorso; revés (de una página o ro-
purman=pobre. pa).
purmaya=trompo. rans=rancho; cabaña.
pûs (pusi)=gato; bocón (insecto peque- rap=balsa.
ño); especie de jején. rapia=tío (hermano del padre de uno; pa-
pusa=bofe; pulmón. drastro.
pusa siknis=tuberculosis. rarakra=curandero; doctor.
pusal=codorniz. raskaia=arrastrar; jalar; remolcar.
pusbaia=susurrar; cuchichear. raskanka=arrastramiento; remolcadura.
pusbi aisaia=hablar en voz baja. raswaia=arrastrarse.
puskaia=hincharse; inflamarse; fermentar raswanka=arrastramiento.
(la masa). ratkaia=mojar; suavizar.
puspusa=lanudo; velludo. ratni=mojado; podrido.
puswaia=vadear; andar por el agua. ratwaia=mojarse; empaparse.
putmaya=especie de paloma; palomilla. rau=huérfano(a).
raukbaia=rechinar.
raun=redondo.
R raun tawaia=darse vuelta.
ra=en; a (preposición o posposición).
rausauhkaia (rau sauhkaia)=maltratar;
rahia=el diente molar.
atormentar; hacer sufrir.
rahkaia=asentar; bajar un líquido.
rausauhkanka (rau sauhkanka)=mal-
rahra=especie de zarza; mala hierba espi-
trato.
nosa.
rawaia=curarse; sanar; despertarse; ali-
rahti=jaiba; cangrejo de agua dulce.
viarse; revivir.
rahwa (rauha)=lora.
rawaika=remedio.
rahwaia=bajar (el río, el manantial de a-
rawaikas (rawankas)=incurable.
gua); asentarse (un líquido.
raya=vivo; nuevo; crudo; fresco; moder-
raipil=rifle.
no; despierto.
rais (puhkrus)=arroz.
raya ban kaia lâka=vida eterna.
rait=verdad.
rayaka=vida; curso de la vida.
rait aihwa=verdadero.
rayakira=vivo; viviente; animado.
raiti=tumba; cementerio; panteón.
rayapisa (raipisa)=sandía.
raiti singbaia=exhumar.
redi (ridi)=listo.
raiti wina buaia=levantarse de la tum-
redi (ridi) daukaia=alistar; preparar.
ba; resucitar.
redi (ridi) takaia=alistarse; prepararse.
raitka=el derecho.
6
res (ris)=descanso. sahkal pauni=árbol de querosín.
res (ris) briaia=descansar. sahnak=nombre de un árbol.
reskas (riskas)=sin descanso. sahru=cerceta (ave).
riban=cinta. sahsa=junco; pantano; fangal.
rich (rits)=rico. sahwaia=criar; reproducirse; producir;
richkira (ritskira)=adinerado. aumentar.
rih(ka)=calentura; fiebre; malaria. sai=trigueño; moreno; negruzco.
rik=rastrillo. saikira=que tiene remedio; persona que
rik aubaia=rastrillar. sabe de remedio (hierbas); curandero.
rikaya=pichete; lagartija pequeña. sain=signo; señal.
rikisbaia=desordenar. sain munaia=firmar; hacer seña.
rins=destornillador. saini (chaini)=chino.
rip=ola. sainkira=prodigioso; que tiene signos.
riprapra (liprapra)=sanguijuela. sait=lado; costado.
risar=navaja de afeitar. saiwaia=anochecer; oscurecerse.
risku=chocoyo; perico. saiwan=el oscurecer; crepúsculo; madu-
rispik=respeto. ro; ya madurándose.
rispik munaia=respetar. saka=pierna; ingle; el paso.
riswaia=erizarse. sâka=el serrucho de (de sâ).
ritia=chicharra. sakahkaia=adornar; ataviar; decorar.
rogkira (rugkira)=tunante; persona de sakahkaika=adorno.
mala conducta; maleante. sakahkanka=atavío; adornamiento; deco-
rul=metro; regla. ración.
rum=cuarto; aposento; guaro. sakaia=sacar; hallar; extraer; hacer salir;
rumatis=reumatismo. excluir; producir.
rungkaia=hundir; sumergir; echar a pi- atki sakaia=redimir.
que. bâk sakaia=elegir; escoger.
rungkanka=hundimiento. kangbi sakaia=expulsar.
rungwaia=hundirse; sumergirse; irse a pi- sakalwi (skalwi) aisaia=tartamudear.
que. sakamni (sakamhni)=olor a pescado;
rungwanka=hundimiento. rancio.
rup=mecate; soga; lazo. sakanki (sakanski)=murciélago.
ruskika (urus)=mono; mico. sakbaia=extender; estirar; tender.
rusut=granadillo (árbol). sakbat=alforja; mochila.
rutwaia=hacer un sonido ronco; roncar. saklit=chocolate.
sakripais=sacrificio.
saks=calcetines.
S sâks=sáquelo (de sakaia).
sâ=sierra; serrucho.
sakuna=pero; sin embargo.
sabaia=clavar; arponear; pegar o herir
sâl=sal.
con arma; pinchar.
salhkaia=cavar; escarbar.
sabanka=pinchazo; clavada.
samaia=morder; picar; pellizcar; prensar.
sadik=toronja.
samanka=mordedura; mordisco.
sadil (satil)=montura; albarda.
6
samil=aserradero; aserrío. sasipra=cosedor; costurero(a); sastre.
sanati=zanate. sasubra=ordeñador.
sandi (sande)=domingo. sât=clase; especie; género.
sang (sanh)=verdoso; azulado. upla sât wala=extranjero; extraño.
sanglang=languidez, hambre; enfermizo; satadi (satade)=sábado.
muerto de hambre. sauhka=tierra; tierra firme; suelo; tierra
sanglang iwaia=existir hambruna. seca.
sangni=verde; azul; claro; ralo. sauhkaia=destruir; arruinar; dañar; des-
sangsang=guajiniquil (árbol). baratar; descomponer.
sangwaia=aclararse; verdear. kupia sauhkaia=hacer enojar; causar
sani=majana; majao. disgusto.
sans=oportunidad; chance. nina sauhkaia=hablar mal de alguien;
sâp=callado; quieto; en calma; silencio. difamar.
sâp kaia=guardar silencio. sauhkanka=daño; destrucción; ruina;
sâp takaia=quedarse en silencio. descomposición.
sap=tienda. sauhki tikaia=destruir por completo.
sapaia=palpar; acariciar; sentir. sauhki tikanka=destrucción total.
sapi kaikaia=manosear; tantear con la saukal (sauhkal)=inepto; débil; tullido; i-
mano. nútil.
sapta (chapta)=capítulo. saumuk=semilla; grano.
sarap=jarabe; sirope. saura=malo; perverso; feo; maligno.
sararbaia=vibrar; sacudir por detonacio- saura dadaukra=pecador.
nes. saura kaikaia=odiar; menospreciar.
sararwaia=retumbar; detonar. saurakira=que es muy malo; maldito;
sarhwaia=galopar; trotar. maligno.
sarhwanka=galope; trote. saurka=maldad; pecado; iniquidad.
sari=triste; tristeza; aflicción; lastimoso. saut=sur.
sari briaia (takaia)=entristecerse; estar sâwa=nombre de un árbol.
triste, de duelo. sawra=sobrino; sobrina.
sari lâka=tristeza. sekan=segundo.
sarikira (sarkira)=muy triste; afligido; selp (silp)=mismo; propio; uno mismo.
desconsolado. sem (sim)=mismo.
sasabrira=cobarde; miedoso; tímido; te- sem (sim) baku=lo mismo que.
meroso. sem (sim) sât=de la misma clase.
sasakbaia=calmar; matar de un golpe. sen (sîn)=cadena; red.
sasakwaia=calmarse; caerse muerto. sent (sint)=centavo.
sasalhkra=el que cava; excavador. serts (sorts, sots, church)=iglesia.
sasahwra=el que cría animales; que es setan (sitan)=diablo; demonio.
fructífero. shepat (sepat)=pastor.
sasamra=mordedor; mascador. sîa=por medio o temor de.
sasauhkra=destructor; dañino. sîa briaia=temer; tener miedo de.
sasikbra=lavador. sîa takaia=fastidiarse de; aburrirse de.
sasingbra=agitador; el que sacude. siahka=catarro; tos; moco.
6
siahkikira=catarroso. sikniskira=enfermo.
siayka=dedo meñique. sikra (sigra)=guayaba.
siakwa=tortuguita; coluco cerrado. siksa=negro; oscuro; banano.
siakwa kati=enero. sikuku=nombre de un pez.
siapia=estela; burbuja. sikwaia=brisar; lloviznar.
siarangka=el temor de. sîl=sello.
siasabrira (sasabrira)=temeroso. silak=aguja; clavo; grillos; cárcel.
siauhaia=borrarse; disiparse. silak uplika=prisionero.
siauhbaia=borrar; tachar. silak watla=cárcel.
siaya=especie de arbusto. silbiara (silbiaru)=coral; coralillo.
sibaya=matraca. silin=chelín.
sibriaia (si briaia)=tener miedo; temer. silk=seda (tela).
sibrin=miedo; temor; timidez; cobardía. silmika (slilmika)=hamaca.
sibrin daukaia=tener miedo. sim=mismo; lo mismo.
sibrinkira=temeroso; tímido; miedoso; simint (sement)=cemento.
temible. sin=también.
sigar (sikar)=nigua. sîn=cadena; pecado.
sigarit=cigarrillo. sina=hojasén.
sigarkira=lleno de niguas. singbaia=sacudir; agitar; colar.
sih=güiscoyol (árbol y su fruta). singbanka=sacudida; agitación; coladura.
sihari=especie de bambú pequeño. singil=sencillo.
sihbaia=sacudir. singsing=frijolillo (planta).
mihta sihbaia=darse un apretón de ma- singwaia=sacudirse; agitarse; colarse;
nos. menearse.
sihnak=nombre de un árbol. sins=sentido; mente; entendimiento; inte-
sihri=sarna; piojillo. ligencia; cambio.
sihsi=la caries (en los dientes). sins âpu=necio; tonto; ignorante.
sîka=remedio; medicina; tinte; lombriz de sins lâka=sabiduría; inteligencia.
tierra. sinsa (jinja)=gengibre.
sîka dakakaia=dar remedio. sinska=inteligencia; conciencia.
sîka munaia=hechizar; hacer maleficio. sinska mabiara=cerebro; sesos.
sikakaira=albahaca. sinskas=tonto; loco; estúpido; bobo; in-
sikbaia=lavar; limpiar. sensato.
sikbanka=limpiadura; lavadura. sinskira=inteligente; sabio.
sikia=aguacate. sint=centavo.
sikinkaia=pelar. sip=posible; apto; hábil; capaz de.
napa sikinkaia=pelar los dientes. sip apia=no se puede; incapaz.
sikiski (kîski)=zorro. sip kaia=poder; ser capaz de.
sikla=pájaro pequeño de paso. sipaia=coser; calafatear.
sikla kati=agosto. sipanka=costura.
sikli=piche (especie de pato pequeño). sipar=barato.
siknis=enfermedad. sir=silla.
siknis daukaia (takaia)=enfermarse. sirang=susto; espanto; temor.
6
sirang ikaia=asustar; espantar; intimi- slilkaia=fundir; derretir; disolver.
dar. slilma=estrella; astro.
sirang iwaia=asustarse. slilwaia=derretirse; fundirse.
sirpi=pequeño; menor; inferior. slim (slimh)=comenegro (árbol).
sirpika=pequeñez; el menor de. slingbaia=demoler; deshacer; derribar;
sisars (sisar)=tijera. destruir.
sisia=agalla; branquias (de los peces). slingbanka=demolición.
sisikwra (sisikra)=breña; breñal. slingwaia=deshacerse; derribarse; caerse.
sisil=formón. slubaia=estarse empinado; levantar los
sisin=ceiba; ceibón. dos pies.
sita=ostión. sluhaia=apagarse lentamente un fuego.
sitan (setan)=diablo; demonio. slukbaia=dislocar.
sitni=espeso; tupido; fino. slukwaia=rebajarse; dislocarse.
sitsit (sitsi)=una clase de abeja. slukwi iwaia=sentarse en cuclillas; aga-
sitwaia=menguar; bajar (la marea). charse.
sitwan=marea menguante. slula=la flema; sustancia pegajosa; el al-
siwa=el junco; nombre de un árbol. bumen.
siwaiku=perezoso (animal); cúcala. slumni (slumhni)=el canto de alguna co-
skahwa (kahwa)=cojo; renco; impedido; sa; el lado.
tullido; inválido. smalkaia=enseñar; instruir; predicar; e-
skul=escuela. xhortar; aconsejar.
skwal=chubasco. smalkanka=enseñanza; prédica; educa-
skwer (kwer)=escuadra; cuadrado. ción; doctrina.
slabla=el ano; recto; aguijón (de la avis- smamaia=remendar; surcir; tejer.
pa). smasmalkra=predicador; maestro; el que
slablira=vil; tacaño; avaro; mezquino. enseña.
slak=algo flojo. smatkira=que es muy listo y vivo.
slakbaia=aflojar; soltar; relajar. smaya=estornudo; presentimiento; cono-
slakbanka=aflojamiento. cimiento anticipado.
slakni=flojo; no apretado. smih=izquierdo(a); zurdo(a).
slaknira=muy flojo. smihka=el lado izquierdo.
slakwaia=aflojarse; desapretarse. snaukaia=endurecer.
slakwanka=aflojamiento. snawa=bisnieto(a).
slap=palmada. snawaia (nawaia)=endurecerse.
slap munaia=abofetear. snawan=endurecido.
slaubla=barro; cieno. snaya=el dedo pequeño; meñique.
slaublira=barroso. snihkaia=portarse mal; llorar mucho.
slaup=bote; barco; buque de vela; lancha. snik=orzuelo.
slaup bapaia=anclar. snikbaia=pinchar; punzar.
slihbaia=descoser; soltar; desenredar; di- snikwaia=sentir punzación; desencajarse.
solver; desplegar. sniwaia=encogerse; freírse; arrugarse.
slihwaia=deshilarse; descoserse; desenre- snukbaia=descoyuntar.
darse; desligarse. snukwaia=descoyuntarse; dislocarse un
6
miembro. strit (stret)=calle; recto; derecho.
snungkaia (snunkaia)=fruncir (los la- sturi=historia; noticia.
bios); arrugar. sturi aisaia=platicar; conversar.
snungwaia (snunwaia)=arrugarse; enco- sturi kwahkaia=andar de chismoso.
jerse. subaia=ordeñar; exprimir.
sol=alma. bip (tialka) subaia=ordeñar.
solka=el alma de. kwala subaia=torcer la ropa.
sop (sup)=jabón. subil=pala.
sord=espada. sugaplum (sukaplum)=confite; carame-
spirit=espíritu. lo.
Spirit Holikra=Espíritu Santo. suhar=gallina de monte.
srakia=bisabuelo(a); los antepasados. suhi=piedra de afilar.
srap=alga; musgo; hierba acuática. sukia=curandero; espiritista.
srasrinwra=perezoso; haragán. sukling (suklung)=sapo.
sratwaia=coagularse. sukra=maduro; podrido.
srauhting (srauting)=recién parida (mu- sukri (sungkri)=gusano; picadura de
jer o animal hembra). dientes; nervio de las muelas.
sraukaia=marchitar; encoger; palidecer. suksuk=mapachín.
srawaia=marchitarse; encogerse. sukura=suegra.
srikaia=encoger; arrugar; hacer pequeños sukutbaia=rasguñar; extraer raspando.
pliegues. sukutwaia=tener hipo.
srikanka=arruga. sukwaia=madurarse bien; podrirse.
srikbaia=rociar; regar; desparramar. sukwan=bien maduro.
srikura (srikra)=el matorral. sukwanka=llaga; maduración; putrefac-
srikwaia=rociar; lloviznar. ción.
srimaia=entumirse; adormecerse. sula=venado.
sriman=con calambre. sula wakia=calambre.
sringwaia (srinwaia)=haraganear; estarse sulati=asiento hecho de un solo trozo;
de perezoso. banquito.
sringwan (srinwan)=pereza. sulfa (sulpa)=azufre.
sripaia=encogerse; desinflamarse. sulhkat (sulkat)=culebra venenosa (del
sriwaia=arrugarse; fruncirse. llano).
sriwanka=arruga. suliar=mozo; peón; jornalero; obrero; el
srukaia=envolver; plegar; empacar. criado.
srukanka=envoltura. sumbulo (sumbulu)=miskito de raza ne-
srumaia=saltar; brincar. gra, de estatura baja y muy grande (vive
srungkaia=cubrir. en Honduras).
srutkaia=hacer saltar. sumh (sum)=laurel (árbol).
srutwaia=saltar; brincar; bailar. sumi=cántaro; olla de barro.
stail=estilo. sunaia=levantar; izar; poner arriba; as-
stamp=sello; estampilla. cender, atesorar.
stiu munaia=guisar. pura sunaia=orar; rezar.
stil=acero. sungsung=especie de lagartija (del llano).
6
sunu=puro; limpio; sin tacha. swira=vergüenza; pena.
sup=jabón. swira briaia=tener vergüenza.
supa=pijivay. swira daukaia=avergonzar; insultar.
surins=jeringa. swira lâka=vergüenza.
surun=bulto; motete; maleta. swira takaia=avergonzarse.
sûs=zapato. swita=especie de paloma; especie de ár-
sûs pata=patada. bol.
sus=sarna; carate; roncha. swits=switch.
susdi (tiusdi)=martes. swiuri=anguila.
suskira=sarnoso.
susu=desnudo.
susu takaia=desnudarse.
T
tâ=punta; extremidad; origen; principio;
susumaya=pez dormilón.
cima.
sut=todo; todos; completamente.
tâ brabrira=guía; director; conductor.
sutki=gemelo.
tâ briaia=dirigir; guiar; ir adelante; go-
sutwaia=calmarse; bajarse.
bernar.
swahni=agrio; ácido.
tâ krikanka=principio; inicio.
swahwaia=agriarse; heder; descomponer-
tâ mangkaia=juntar; acoplar; conectar.
se.
tâ munaia=quedar bien algo a una per-
swain=especie de lagartija.
sona.
swakaia=pelar; desvainar; descortezar.
tâ pain (yamni)=buena suerte.
swaki sakaia=salvar; librar; liberar.
tâ saura=la mala suerte.
swaki sasakra=libertador; salvador.
tabaikaia (tâ baikaia)=apoyar; sostener;
swak takaia=salvarse; escapar; errar; e-
fortalecer; animar; reforzar.
quivocarse.
tabaikanka (tâ baikanka)=apoyo.
swakwaia=escaparse; salvarse; deslizar-
tahbaia=bañar (a otro).
se.
tahbanka=baño.
swamp=pantano.
tahbi daukaia=bautizar.
swap=algo suave; tierno.
tahkaia=hacer gotear; gotear.
swap lupia=recién nacido; tierno.
tahkia=compañero; el igual; paisano.
swapaia=cansarse; suavizarse; debilitar-
tahpla=amargo.
se; ablandarse.
tahplika=amargor; amargura.
swapan=cansado; rendido; suavizado.
tahplu=valiente; intrépido; bandido; pe-
swapkaia=cansar; fatigar; debilitar; sua-
leador.
vizar.
tahti=tío (hermano de la madre de uno).
swapni=suave; débil; frágil.
tahwaia=gotear; chorrear.
swapnika=flaqueza; suavidad; debilidad.
tahwanka=gota; gotera; chorro.
swara=anguila (del mar).
taibaia=machucar; apretar; pisar; oprimir;
swaska=dedo menor; meñique.
vencer; dominar.
swiaia=dejar; abandonar; renunciar; per-
taihka=tía (hermana del padre de uno).
mitir.
taim=tiempo.
swih tikaia (ban swih tikaia)=perdonar.
tâira (tayira)=armadillo; cusuco; que tie-
swikat=sobrino político.
ne piel o cuerpo.
6
tairi=zancudo. justo; sin recurso.
taitap=naranja o limón agrio. tanis aisaia=hablar tontería (incorrecta-
taitil=apellido; título. mente).
tâka=la punta de; origen; la causa de; res- tanis tiwaia=perecer; perderse.
to; continuación. taniskira=necio; tonto; bobo.
takaia=salir; salirse; aparecer; suceder; a- tank=tanque.
contecer; hacerse. tanka=la red.
takalbaia=doblar; plegar. tânka=significado; prueba; explicación;
takalwaia=doblarse; plegarse. manera; índole.
takaskaia=quedarse; detener(se); impe- tânka briaia=entender; comprender.
dir; trabar; dilatarse; cesar; permanecer; tânka kaikaia=conocer; observar; en-
alojarse. tender.
takaskaika=morada; domicilio. tânkas=insignificante; indiferente.
takaskanka=impedimento; alojamiento. tânkira=cuidadosamente; con cautela.
takbaia=despellejar; descortezar; pelar. tânkira wataukaia=andar con mucho
takru=envoltura (de comida) con hojas. cuidado.
taksu=especie de lora. tanta=delgado; ralo; transparente.
taktak=especie de ave acuática. tapahkaia=irse junto con; guiar; llevar de
tala=sangre. la mano.
tala baiwaia=sangrar; tener hemorra- tapam=sábalo real.
gia. tapukra=hijastro(a).
tala siknis=disentería; cólera (enferme- târ=alquitrán.
dad). tar=completamente.
talent=talento. tar baiki=mitad; medio.
talia=semejante; parecido; la forma de. tar baiwaia=rajarse.
tâlia=la sangre de (de tala). tar baiwan lâka=discordia; división.
tama=oscuridad; la noche. tara=grande; gran; enorme; considerable.
tâma=bastimento. tara takaia=crecer; engrandecerse.
tamaia=hacer pedazos (la carne). tarka=grandeza; más grande o mayor; su-
tamaya=vello; pelo que cubre el cuerpo. perior.
tamayas=sin pelo (vello). tarkika=el mayor o más grande.
tamayira=velludo. tasa=hule.
tamp (stamp)=sello; estampilla. tasapaia=acariciar; mimar.
tangni=flor. tasba=tierra; suelo; terreno; el mundo.
tangni baiwaia=florecer. tasba nikbanka (nikban)=terremoto.
tangnikira=florido; plantado de flores. tasba yuya=polvo (de la tierra).
tanh (tang)=repentinamente. tasbaya=el país; la tierra de; la región.
kupia tanh krawaia=acordarse de re- tâski=sucio; manchado; desaseado.
pente. tâski daukaia=manchar; ensuciar.
tanhta=chato; plano; delgado. tâski iwaia=defecar.
tani=por; hacia; al lado de; referente a. tâski takaia=ensuciarse; mancharse.
lata tani=por el exterior (afuera). tat=tabla; madera.
tanis=tontería; infantil; desarreglado; in- tatahbra=bañador.
6
tatahku=especie de bejuco o enredadera. tayat=fatiga; aburrimiento.
tataibra=el que pisa; opresor. tayat takaia=cansarse; fatigarse; abu-
tatatbaia=sacudir; causar temblor. rrirse.
tatatwaia=temblar; estremecerse; me- tayira=que tiene mucha cáscara o familia.
nearse. tempel=templo.
tataukra=caminante; viajante; peregrino. tengki (tingki)=gracias.
tats (stats)=almidón. tengki (tingki) wiaia=agradecer.
tatukbaia=despertar (al dormido); susci- teps (tips)=grada.
tar. testament=testamento.
tatumra=envidioso; codicioso. tî=té.
taturbra=el que registra cosas. tiala=ubre; teta; los pechos.
tatuskaia=instar; instigar; inducir. tiala dakakaia=dar de mamar; dar le-
tatwa=agudo; puntiagudo. che.
tauhka=mandíbula; quijada; cachete. tiala dakbaia=destetar.
taukaia=andar; pasear; viajar; vagar. tiara=la joven; señorita.
tâura=primero; en primer lugar; al princi- tibang (bangbang)=conejo.
pio; antes. tibil (tebil)=mesa.
tausdi (tausde)=jueves. tihmia=noche; oscuridad.
tausin=mil. tihmia iwaia=anochecer.
tawa=lento; suave; despacio. tihmu=oscuro; oscuridad; tiniebla.
tawa munaia=tratar con cuidado. tihu=hondo; profundo.
tawa tawa=poco a poco; con cuidado. tihuka=la profundidad; parte profunda.
tâwa=pelo; cabello; lana. tikaia=perder; malgastar; gastar.
tâwa aubaia=peinar(se). tikanka=perdición; pérdida.
tâwa mina=hebra del pelo. tikilbaia=hacer cosquillas.
tâwa=batata dulce. tikit=boleto.
tawaia=volverse; darse vuelta; regresar; tikluka=suspiro; gemido.
convertirse. til (stil)=acero.
tawakia (tawahkia)=primogénito; hijo(a) tila=algún; alguno; algunos.
mayor. tila taim=a veces.
tawan=pueblo; población. tilam=luciérnaga.
tawan tara=ciudad. tilar=almohada.
tâwan=causa; a causa de; motivo; razón; tilar taya=funda.
por; a favor de. tilara=entre; en medio (de).
tâwan aisaia=hablar en defensa de. tilba=danto; tapir.
tâwan lawaia=celar. tilwaia=sazonarse; engrosarse.
tâwas=sin pelo; pelón; calvo. tilwan=maduro; sazón; sazonado; creci-
tawil (tawel)=toalla. do.
tâwira=peludo; cabelludo. tim=manso; doméstico.
taya=piel; cutis; cuero; vello; escama; tingbaia (tinhbaia)=pisar; patear; hacer
concha; cáscara; tapa; familia; pariente. ruido pisando.
taya daikaia=desplumar. tingni=arroyo; cañada; crique; riachuelo.
taya takbaia=despellejar. tingtingka (tinhtingka)=codo.
6
tininiska=colibrí; gorrión. trahat=sombrero.
tisbaia=pisar; pisotear; picar. trai=prueba; tentativa.
wan mina tisbaia=patalear. trai kaikaia=probar.
tisku=luego; enseguida; más tarde; dentro trai munaia=tantear; tratar de.
de poco. traika kaikanka=tentación; prueba.
titan=la mañana; matutino; de mañana. traka=garrapata.
titan baiwaia=amanecer. trakta=tractor.
titikbaia=estregar; rascar. tranwa (tranhwa)=tieso; erguido.
tiun=tono; tonada; melodía. tras=crédito; deuda.
tiusde (tiusdi, susdi)=martes. tras dimaia=endeudarse.
tiwaia=perderse; perecer; desaparecer; e- tras munaia=dar fiado.
rrar el camino. traus=pantalón.
tiwan=perdido; extraviado. trengsar (tringsar)=extraño; extranjero.
tiwanka=perdición; pérdida; desapari- trik=treta; fraude.
ción. trik munaia=hechizar; hacer maleficio
tmisri (misri)=alacrán. a alguien.
tnata (nata)=término; conclusión; final; trikkira=hechicero; tramposo.
extremo; punta; parte trasera. trimru=tábano negro.
tnata (nata) alkaia=terminar; llegar al trin=basura que trae la creciente.
final. tripas=algo burdo; áspero.
tnata (nata) âpu=sin fin; infinito. trisbaya (trisba)=flecha; dardo.
tnata (nata) lukaia=imitar. tristrisia=langosta (insecto).
tnata (nata) prakaia=concluir. trisu=palometa (pez).
tnata (nata) mana=por la causa; por a- triswaia=torcerse; coquetear; platicar a-
mor de; por. morosamente con alguien.
tnatka (natka)=modo; costumbre; el pro- trit=hilo.
ceder. tritri=halcón pequeño.
tnaukaia (naukaia)=doblar. truh=nombre de un pez; carate.
tnawa (snawa, nawa)=rama; ala; pluma. truhtrua=áspero; tosco.
tnawira (snawira, nawira)=pájaro; el ser truk=carro; camión.
con alas. trumpit=trompeta.
tnaya (snaya, naya)=lado; costado. tûba=mojarra (pez).
tnaya (snaya, naya) mina=costilla. tuba=chavalo; niño.
tnikaia (nikaia)=acostar. tubal=navajuela (hierba cortante).
tniwaia (niwaia)=inclinarse; ladearse. tubani=sobrino (hijo de una hermana).
tnuka (nuka)=pinza de cangrejo. tuburus=guanacaste (árbol).
tokrung (tukrung)=el gualiqueme (ár- tuhaia=tostarse; quemarse demasiado.
bol). tuhbaia=escupir.
trabil=peligro; molestia; dificultad. tuhkaia=tostar; carbonizar.
trabil âpu=no hay problema; de nada. tuhtu=gorgojo.
trabil dimaia=meterse en problemas. tukbaia=empujar; impeler.
trabil takaia=preocuparse. tukbanka=empuje.
trabilkira=peligroso; problemático. tukla=viejo; duro; endurecido.
6
yauhra tukla=yuca dura y vieja. twaina=pez sierra.
tukrung=palo (árbol) de lagarto. twakmina (twaku mina)=pipa (para fu-
tukta=pequeño; pequeñuelo. mar).
tuktan=niño(a); muchacho(a); cipote; twakni=grueso; espeso; ronco; áspero.
menor de edad. twaknika=lo grueso; la parte espesa; es-
tuktan mairin=niña; muchacha. pesor; densidad.
tuktan waitna=niño; muchacho. twaku=tabaco.
tuktan watla=útero; matriz. twakwaia=engrosar; ponerse espeso.
tukuskaia=tapar; llenar; rellenar; meter twalbaia=plegar; doblar; envolver.
(la camisa por dentro). twalwaia=aremolinarse; inflarse; agitarse
tukwaia=crepitar; chisporrotear. con oleajes turbulentos.
tulu=oropéndola. twara=antiguo.
tumaia=tener envidia de; envidiar; codi- twas=papaya.
ciar. twatwilkra=cargador; portador; carguero.
tuman lâka=envidia; codicia. twi=zacate; hierba; pasto; llano.
tumatis (tomatis)=tomate. twi biara=llano adentro.
tungbaia (tunhbaia)=tocar (tambor); gol- twilhni (twilni)=que mira hacia arriba.
pear ligeramente. twilkaia=llevar; cargar; tutear.
tungki=pez barbudito (del mar). twilwaia=agitarse; arremolinarse.
tunu (tuno)=nombre de un árbol y la cor- twisa=lengua; la mano de banano.
teza del mismo. twisa awa=frenillo (de la lengua).
turbaia=revolver; registrar; desordenar; twisa damnira=zalamero; adulador; el
desarreglar; alborotar. que conquista o convence con pala-
turha=lagarto pequeño; cocodrilo. bras dulces.
turuturu=especie de bambú pequeño. twitwi=pajarito de las costas del mar.
turwaia=dispersarse; esparcirse; despa-
rramarse.
tusban=pedo; mal viento.
U
u (ho)=azadón.
tuskaia=picar; picotear; provocar; moles-
uba=mucho; muy; demasiado.
tar; incitar.
uba pain=muy bien; muy bueno.
kwala tuskaia=lavar ropa.
ubulkaia=remover; revolver; perturbar el
tuskaya=molinillo para batir wabul; wa-
agua.
bulero.
ubulwaia=revolcarse; agitarse el agua.
tuskrana (tuskruna)=pájaro carpintero.
uhbaia=bramar; mugir; gritar.
tuswaia=estar indeciso; tardarse; estar
uhbanka=bramido; rugido.
mal dispuesto.
uhri=nombre de un árbol.
tutni=tarde.
uhum (uhung)=palma parecida al bisco-
tutukwa=lleno; repleto; muy lleno; incó-
yol.
modo.
ukata=espuma.
tutukwaia=amontonarse; apiñarse.
ukatkira=espumoso.
tuyukbaia=apachurrar; aplastar; compri-
ulaia=subir; ascender; montar; trepar.
mir.
aras ulaia=montar a caballo.
twain=manila; cordel.
ulaika=subidero; montura; ascensor.
6
ulak=los zancos; espíritu (malo) de la upam=especie de zopilote con cabeza
montaña (de estatura alta). blanca.
ulang=caldo espeso hecho de maíz moli- upan=carne comestible.
do. upanka=la carne de.
ulbaia=escribir; trazar; dibujar. upankira=que gusta comer mucha carne.
ulbanka=escritura; dibujo. upla=gente; persona; individuo.
ulu=avispa. upla âikra=asesino.
ulukbaia=gargarizar. upla takaia=tener la forma humana.
umaia=enjambrar. urang=nombre de un árbol y su fruta (pa-
umala=barro (que sale en la cara). taste).
umalkira=barroso. urhwaia (urwaia)=brotar; retoñar.
umpira=pobre; necesitado; humilde; des- urkbaia=gruñir.
graciado; sencillo. urus (ruskika)=mono; mico.
umpira kaikaia=tener compasión de. usbaia=resoplar (sonarse) la nariz.
umpira lâka=pobreza. usbaika=tataranieto(a).
umukus=avispón. usi=ñame blanco.
un=labio; borde; orilla; ribera; margen; usi wihta=araña; tarántula; pica-caballo.
ruedo. uskaya (uskaika)=espolón (de gallo).
una=los labios de. usnun=planta trepadora.
unamaya (una maya, un maya)=bigote; usra=comején.
barba. usupum=roble (árbol).
unmayas=sin bigote o barba. usus=zopilote.
unmayira=barbudo; bigotudo. utbaia=chupar; mamar; embeber;
unsabaia=reñir; disputar; debatir; pelear. absorber.
unsaban (unsaban lâka)=riña; disputa; utbaika=chupadero.
pleito. utkaia=absorber; remojar; embeber.
unsabanka=contienda; debate. utla=casa; edificio; hogar; morada; habi-
unsasabra=pleitista; pendenciero. tación.
unta=hoyo; abertura; cavidad; utla bahna=el techo.
hueco; a- utla daiwra=animal doméstico.
no; monte; montaña. utla tnaya (snaya)=pared.
unta bika (bita)=tapa; tapón; tapadero. utukbaia=aplastar; apretar; prensar.
unta dadimra=cazador; monteador. utukwaia=doblarse; apachurrarse.
unta disang=monte viejo. utwaia=ampollarse; empaparse; impreg-
unta kraukaia=perforar; traspasar; agu- narse; embeber.
jerear. uya=mucho; muchos; bastante; abundan-
unta saika=hierba medicinal. te.
unta tara=bosque; montaña. uya apia=no mucho.
untra=hueco; con abertura. uya takaia=aumentarse.
unuh (nuh)=mortero (para pilar arroz). uyuk=mono león; miquito de noche.
unuh mihta=el majadero; mano del mor-
tero; manigueta.
upaia=adormecer; dormitar; tener sueño.
V
vinegar (binegar)=vinagre.
6
wakaia=timonear o gobernar (carro, bote,
etc.); conducir; derribar; encorvar; la-
W drar.
wabul=puré de banano, plátano o guineo
wakaika=timón.
cuadrado.
wakambai=espíritu malo (de la monta-
waha=hoja.
ña).
waham=planta con fruta parecida a la u-
wakauka (wakauhka)=especie de pato.
va.
wakbaia=derribar.
wahbaia=recoger; reunir algo; recolectar.
wakia=vena; ligamento; nervio; tendón;
wahma=el joven; hombre joven.
raíz.
wahmuk=algodón.
wakia aubaia=tener calambre.
wahsi (wasi)=chacalín; camarón.
wakia tâ=tendón.
wahsu=inútil; inepto; débil.
wakias=sin vena; sin raíz; débil; inútil.
wahwaia=sentir; aguantar; padecer; so-
wakling=mico (mono) cara blanca.
portar.
waksma=lombriz; especie de ave.
latwan wahwaia=sufrir dolor.
wakwaia=declinarse; desplomarse.
pât wahwaia=sufrir desgracia.
wakwan=desplomado; inclinado.
plun wahwaia=padecer hambre.
wakwanka=declinación; inclinación.
wahwanka=sufrimiento; padecimiento.
wal=con; junto con.
wahia (wahya)=la hoja de.
wal asla=unido con.
waia=ir; irse; andar.
wal baku=semejante; igual.
waihla=enemigo; lo prohibido.
wal prawaia=encontrarse.
waihru=especie de cangrejo de río.
wal waia=acompañar.
waihwan=espíritu malo: cadejo.
wâl=dos; ambos.
waik=apócope de waikat: cuñado.
wâl sut (wâlsut)=ambos; los dos.
wâika=la cola.
wala=otro; siguiente.
wâikas=sin cola.
walaia=oír; escuchar.
waikat (waika)=cuñado (de un varón).
walaika=oído; audiencia.
wâikira=coludo.
walhwal=cuatro.
wail=salvaje; arisco.
wâlka=el segundo.
wailang=huérfano.
walka=el otro.
wain=vino.
walmu=tábano.
wain mâ=la uva.
walpa=piedra; roca; peña.
wainhka=animal macho; infructuoso (ha-
walpaya=la piedra de.
blando de plantas).
walpayira=pedregoso.
waira=reciente; hace poco; antes de; al
wamhka=el mozo o joven (de wahma).
principio.
wamsa=útero; matriz; vientre.
waisku=arpón.
wan=nuestro(a).
waitna (waikna)=hombre; varón.
wangkar=nombre de un ave gallinácea.
waitna lupia=hombrecito.
wangki=grande; enorme; gordo.
waitna wahma=hombre joven.
Wangki=Río Coco.
waka=especie de lechuza.
wangki kla=río arriba.
wakabaia (wakahbaia)=rumiar; masti-
wangki mâya=río abajo.
car.
6
wankaia=darnos. huevo.
wanmuna=especie de tumor en los pies. wataukaia=andar; pasear.
want=necesitado; deseado; querer. watawaia=girar; cambiar la dirección; ha-
want kaia (takaia)=desear; querer. cer lo malo; pecar.
wapaia=caminar; andar; marchar. watawanka=el mal; culpa; pecado; ini-
wapanka=caminada; andadura; peregri- quidad.
nación. watawikira=culpable; malo; impío; peca-
wapni=recto; cabal; honrado. minoso.
wapni lâka=rectitud; honestidad. watla=vasija; el lugar propio para.
wapnika=rectitud; certeza; la parte recta. kalila watla=gallinero.
wapnikira=que es muy recto. watlika ra=en vez de.
war=guerra; combate; lucha. watlis=inútil; incapaz; dejado.
war aiklabaia=combatir. wats=reloj.
war bukaia=hacer (levantar) guerra. watsman=celador; vigilante.
warbaia=torcer; atornillar; enroscar; ha- wauh=nombre de un árbol.
cer girar. wauhaia=mecerse; mecer; agitar; batir;
wan âuya warbaia=tener náusea. revolver; moler.
warban=torcido. bîla wauhaia=mandar razón.
warbanka=torcedura. mihta wauhaia=hacer señal (con la ma-
warbra=raudal; remolino. no).
lî warbra=remolino de agua. wauhkataya=el papel de.
pâsa warbra=remolino de viento. wauhtayka=const. de wauhtaya.
wardia=guardia; soldado; militar. wauhtaya=carta; papel; libro; especie de
wâri=chancho de monte; zahíno. vaina.
wark=trabajo; oficio. wauhtaya aisasara=lector.
wark takaia=trabajar. wauhtaya kakaira=instruído; alguien
wark tatakra=trabajador. que sabe mucho de libros.
waro=ron; licor. wauhtaya ulbaia=escribir; enviar carta.
warwaia=rizarse; ponerse torcido; tener waula=boa.
colochos; crisparse. waupasa=sur.
warwan=torcido. waupasa kati=octubre.
wasaki=manchas en algunas partes del wauya=ave nocturna; lechuza.
cuerpo. wawa=nombre de un árbol.
wasakla=chachalaca. wawahbra=recogedor; colector.
wasang=especie de camarón pequeño. wawakra=timonero; piloto; ladrador.
wasbaia=chiflar; silbar. wawalra=oyente; el que escucha.
wasbaika=pito. wawapra=caminante; peregrino; viajero.
wasbanka=silbido. wawilkra=amarrador.
wasi (wahsi)=chacalín; camarón. wawinra=gritón; el que llama.
wastara (wasi tara)=langosta de mar. wawipra=apaleador; castigador.
watahbri=gallina de monte; gallina coco- wawira=informante; narrador.
tela. wawisbra=raspador; rallador.
watakbaia=cacarear la gallina al poner wayar=alambre.
6
wayata=pantorrilla; pierna. winsdi (wensde)=miércoles.
wiaia=decir; narrar; comunicar. wipaia=pegar; azotar; castigar.
wihka=lejos; lejano; remoto. wipaika=chilillo; látigo.
wihkika=lejanía; distancia. wipanka=azote; castigo.
wihra (wirha)=pesado. wîri=dije (de wiaia).
wihta=juez; jefe; racimo; cabecera. ¡wiri!=un momento; espere un momento;
wihta kahbaika=almohada. tenga paciencia.
wihta mangkaia=nombrar a un juez. wiria (rîa)=un poco; algo.
tingni wihta=cabecera del arroyo. wirwir=ave del mar.
wangki wihta=cabecera del río. wîs=pájaro güis.
wik=semana; mecha. wîs kati=septiembre.
wîk=débil. wîs yula=especie de pájaro.
wila=cinta; correa; cordón; banda. wisbaia=aspar; arañar; escarbar; rallar.
wilbaia=girar; rodar; voltear; agitar. wisbaika=raspador.
wilbaika=manubrio. wisbi sakaia=raspar.
wilin=dispuesto; listo para; con ganas. wisingban=gavilla atada con cabulla.
wilinka=buena voluntad; disposición. wislu=especie de árbol.
wilinkira=gustosamente; muy dispuesto. wistiting (wistang)=pizote.
wilkaia=amarrar; atar; ligar. wiswis (wis wis)=ave pico de oro.
wilkaika=lazo; atadura; amarradero. witin=él; ella.
wilkanka=nudo; amarre; atadura; liga- witin nani=ellos; ellas.
miento. witkaia=sacar con cuchara; sacar rascan-
wilwaia=girar; rodar; darse vuelta. do; pinchar.
wilwaika=rueda. witkakaya (tawahkia)=primogénito.
wilwanka=giro; rotación. witni=inclinado; escarpado; empinado.
win takaia=ganar. witnis=testigo; testimonio.
wîna=carne; cuerpo. witnis takaia=testificar; servir de testi-
wîna bunhka=músculo. go.
wîna daukra=hechura o forma del witwaia=estar colgado; suspenderse.
cuerpo. wiwi=zompopo.
wîna sauhkaia=herir; lastimar; hacer
daño.
wîna sirpika=parte o miembro del
Y
ya=quien.
cuerpo.
ya ya (yaya)=quienquiera; cualquier(a).
wîna tara=el cuerpo; cuerpo humano.
yabaia (yaia)=dar; ceder; conceder; pro-
wina=de; desde; procedente de; del; de la.
porcionar.
winaia=llamar; gritar; exclamar.
yabakaia=soplar; encantar.
winanka=clamor; llamada; llamamiento;
yabakaika=lo que sirve para encantar.
grito; vocación.
yabakanka=encantamiento.
windar=ventana.
yabal=camino; senda; vía; paso; calle.
wingku=oso hormiguero.
yabal tikaia=perder el camino; desviar-
wingkur=cedro real.
se.
wînira=carnoso; gordo; corpulento.
yabalaya (yabal laya)=saliva.
6
yahal=especie de planta; chaparro. moso.
yahbaia=sacudir; hacer temblar; agitar. yampi=ñame morado.
yahbra=norte. yamsi=sobrina (hija de la hermana de un
yahbra kati=noviembre. varón).
yahma=vapor; humo; aturdimiento; en- yamukla=ave de pico largo; pájaro picón.
fermedad. yamus=ñame.
yahpa=grande; enorme; gordo; amplio; yang=yo.
inmenso. yang duki=mío; mi cosa.
yahpika=grandeza; magnitud; tamaño; yang nani=nosotros(as).
cuantía; dimensión; volumen. yapaia=dormir; estarse descuidado; mo-
bîla yahpika=anchura. rir.
yahpira=que es muy grande. yapaia kwalka=ropa de cama.
yahta=la parte de arriba. yapaika=dormitorio.
yahta param=echado boca arriba. yapan=reposo; sueño; dormido.
yahuk=el brotar; el romper las aguas. yapan daukaia=tener sueño.
yahwaia=agitarse; hacer un ruido loco y yapan sauhkaia=desvelarse.
desenfrenado. yapanka=el dormir; sueño.
yahwanka=pasado mañana. yaprisauhkan (yapisauhkan)=sueño.
yakabaia=botar; tirar; regar; esparcir; a- yaprisauhkan kaikaia=soñar.
rrojar. yapti=madre; mamá.
yakal=águila. yapti diura=tía (hermana de la madre de
yakan=solo; sin compañía; único. uno).
yakawaia=regarse; esparcirse; desparra- yar=yarda.
marse. yari=alto; largo.
yakit=saco (ropa de vestir). yari daukaia=alargar.
yakura (yakra)=algo alto; alto (de estatu- yarika (yarka)=altura; el largo; la longi-
ra). tud; estatura; talle.
yalam=cedro blanco. yarira (yarikira)=que es muy largo o al-
yamalkaia=aventar. to; altote.
yamalwaia=flamear; soplar lentamente. yaslam=ventarrón con trueno y lluvia (en
yamari=nombre de un árbol (San Juan). el mar).
yamhpus (yampus)=ceniza; polvo. yaslama=aleta de los peces.
yami=garza. yauhbaia=fregar; limpiar fregando; ace-
yamni=bueno; perfecto; útil; agradable; pillar; raspar; limar; pulir.
amable; cariñoso. yauhka=mañana (el día).
yamni kaikaia=estimar; aprobar. yauhra=yuca.
yamni mamunra=bienhechor. yauhrus=caña brava; cañuela.
yamni munaia=tratar bien; bendecir. yauhrus kati=mes de junio.
yamni pali=muy bien (bueno). yauma=especie de mangle.
yamni takaia=mejorarse; componerse; yauya=nombre de un ave.
aliviarse. yawaia=nadar.
yamnika=la bondad de. yawan=nosotros (todos); nosotros mis-
yamnikira=bondadoso; muy bueno; her- mos.
6
yawanaiska (yawan aiska)=veinte. yulu=caoba.
yawanka=natación. yumhpa=tres.
yayahbra=el que sacude. yumhpika=tercero.
yayapra=dormilón. yumuh (yumu)=dolor estomacal causado
yayawra (yayaura)=nadador. por un espíritu (en la creencia indígena).
yayura=distribuidor; dador. yus=uso.
yu (wan yu)=día; el sol. yus munaia=usar.
yu baiwaia=salir el sol. yus takaia=ser útil.
yu baiwanka=salida del sol. yuskas=inútil; sin uso.
yu ingnika=luz del sol. yuskaya=espolón del gallo.
yu mina=rayo del sol; el este. yuskira=útil; de mucho uso.
yu wan lal kat=el mediodía. yuswaia=andar doblado el cuerpo.
yua=const. de yu: el sol o día de. yutawa=escoba lisa (planta medicinal).
yuaia=dar; repartir; compartir; distribuir yuya=grano; fragmento; partícula; miga-
(gratuitamente). ja; chingaste; los bienes (riqueza).
yuaika=distribuidor. yuyaka=la riqueza; los recursos naturales.
yuanka=distribución; repartición; regalo. yuyakira (yuykira)=rico; acaudalado; el
yuhbru=haragán; cobarde; el que no sirve que tiene abundancia de riqueza o bie-
para nada; miedoso. nes.
yukaia=untar; engrasar.
yukaika=untador.
yukata=especie de pez.
yukbaia=amarrar fuertemente; cubrir con
un paño; traspasar.
yukri=divieso; tumor; úlcera.
yûkri=unte; untamos (de yukaia).
yukukaia=esconder; ocultar; encubrir.
yukukanka=ocultación; encubrimiento.
yukut prawaia=encontrarse con alguien
inesperadamente.
yukuwaia=esconderse; ocultarse.
yukuwaika=escondite; refugio.
yukuwanka=ocultación.
yukuwikira=de manera oculta.
yukwaia=agitarse; temblar el cuerpo y los
nervios.
yul=perro.
yul tapahkaia=cazar o montear con pe-
rros.
yula=const. de yul: el perro de.
yula kahbaia=acompañar.
yula=polilla; hongo; parásito.
yula piaia=comer la polilla.

También podría gustarte