Llên gwerin Cymru

Y Celtiaid
Pair Gundestrup
Brythoniaid Cymru Brythoniaid Silures Ordovices Demetae Deceangli Gangani
Llwythau eraill Rhestr o lwythau
Rhanbarthau hynafol Celtiaid Gâl Galatia Celtiberiaid Cynhanes yr Alban Cynhanes Cymru Pictiaid
Diwylliannau hynafol Hallstatt La Tène
Crefydd hynafol Derwyddiaeth Derwydd Bardi Vates Crefydd y Brythoniaid Crefydd yn y Brydain Rufeinig Crefydd Alo-Rufeinig Amldduwiaeth Rhestr Duwiau
Mytholeg y Brythoniaid Mytholeg Gymreig Mabinogi Hanes Taliesin Culhwch ac Olwen Pedair Cainc y Mabinogi Llên gwerin Cymru Mater Prydain Cylch Arthur
Mytholeg Oidelig Táin Bó Cúailnge Cylch Wlster Cylch y Ffeniaid Immram Echtrae
Ieithoedd Celtiaid Ieithoedd Brythonaidd Cymraeg Brythoneg Hen Gymraeg Cymraeg Canol Cernyweg Llydaweg Gwyddeleg Gaeleg yr Alban Manaweg
Celtiaid modern Cymry Albanwyr Gwyddelod Llydawyr Cernywiaid Manawiaid
Gwledydd Celtaidd Cymru Yr Alban Iwerddon Cernyw Llydaw Ynys Manaw
Prif fudiadau gwleidyddol Annibyniaeth i Gymru Datganoli Cymru Annibyniaeth yr Alban Iwerddon Unedig Llydaw Unedig Datganoli Cernyw Undod Celtaidd
v t e

Llenyddiaeth Gymraeg
Rhestr llenorion 550-1600 1600-heddiw
Cyfnodau Canu cynnar Oesoedd Canol 16eg ganrif 17eg ganrif 18fed ganrif 19eg ganrif 20fed ganrif
Rhestr llenorion Yr Hengerdd Canu'r Bwlch Beirdd y Tywysogion Beirdd yr Uchelwyr Blodeugerddi Mesurau Hen Benillion Canu Rhydd Drama Anterliwt
Rhyddiath Rhyddiaith Cymraeg Canol Mabinogi Y Tair Rhamant Trioedd Ynys Prydain Nofelau
Erthyglau eraill Llawysgrifau Llên gwerin Mynegai i erthyglau cysylltiedig
WiciBrosiect Cymru
v t e

Mae llên gwerin Cymru yn enw cyfleus am y corff amrywiol o chwedlau, traddodiadau, coelion ac arferion poblogaidd sy'n rhan bwysig o etifeddiaeth ddiwylliannol y wlad. Mae Cymru yn un o'r gwledydd Celtaidd a cheir elfennau yn ei llên gwerin sy'n gyffredin i'r gwledydd hynny. Ceir yn ogystal nifer o elfennau a elwir yn 'fotifau llên gwerin rhyngwladol' ac sydd i'w gweld mewn sawl diwylliant arall. Yn ogystal wrth gwrs mae digon o nodweddion cynhenid Gymreig yn y gwaddol diwylliannol a elwir heddiw yn 'llên gwerin Cymru' (mae'r cysyniad o 'lên gwerin', a'r enw ei hun, yn rhywbeth cymharol newydd).

Ceir sawl enghraifft o draddodiadau llên gwerin gan Nennius yn ei lyfr Historia Brittonum, a ysgrifenwyd tua dechrau'r 9g. Mae motifau llên gwerin yn britho rhyddiaith Cymraeg Canol a cheir sawl cyfeiriad yng ngwaith y beirdd yn ogystal, e.e. mewn rhai o'r cerddi yn Llyfr Taliesin ac yng ngwaith Beirdd yr Uchelwyr.

Dim ond yn gymharol ddiweddar yr aethpwyd ati i gasglu a chyhoeddi chwedlau gwerin Cymru. Yn Saesneg cafwyd cyfrolau fel The Cambrian Popular Antiquities gan Peter Roberts (1815). Un o'r llyfrau cyntaf yn y Gymraeg yw Ystên Sioned (1882), ond cyn hynny cafwyd nifer o erthyglau yn y cylchgronau Cymraeg. Sefydlwyd Y Genhinen i hyrwyddo astudiaethau llên gwerin a diogelu traddodiadau Cymru.

• Arglwyddes Llyn y Fan
• Cantre'r Gwaelod
• Dreigiau Dinas Emrys
• Hanes Taliesin
• Tyno Helig

• Y Diafol
• Rhita Gawr
• Tylwyth Teg

Ceir sawl chwedl a thraddodiad am wrachod yn llên gwerin Cymru. Y ffigwr enwocaf efallai yw Ceridwen yn Hanes Taliesin, sy'n berwi pair llawn o berlysiau'r maes i gael hylif gwybodaeth ac Awen i'w rhoi i'w fab Afagddu (ond mae'n debyg mai duwies oedd Ceridwen yn wreiddiol ac nid yw manylion eraill ei phortread yn cyfateb i'r darlun o'r wrach draddodiadol). Yn chwedl Peredur fab Efrog, un o'r Tair Rhamant, ceir Naw Widdon Caerloyw (mae gwiddon yn hen air am 'wrach').

Diddorol hefyd yw hanes Gwrachod Llanddona, criw o wrachod maleisus ym Môn. Math o ddrychiolaeth a gysylltir â chorsydd a lleoedd tebyg oedd Gwrach y Rhibyn.

• Marged uch Ifan

• J. Ceredig Davies, Folk-lore of West and Mid-Wales (1911)
• D. Silvan Evans (gol.), Ystên Sioned (1882)
• Hugh Evans : Y Tylwyth Teg (Lerpwl 1935; sawl argraffiad ar ôl hynny)
• Glasynys : Straeon Glasynys, gol. Saunders Lewis (Clwb Llyfrau Cymreig, 1943). Gyda rhagymadrodd defnyddiol.
• Evan Isaac, Coelion Cymru (Clwb Llyfrau Cymreig, 1938)
• E. Wyn James a Tecwyn Vaughan Jones (gol.), Gwerin Gwlad: Ysgrifau ar Ddiwylliant Gwerin Cymru, Cyfrol 1 (Gwasg Carreg Gwalch, 2008)
• John Jones (Myrddin Fardd), Llên Gwerin Sir Gaernarfon (Caernarfon, 1908). Casgliad arloesol.
• T. Gwynn Jones, Welsh Folklore and Folk-custom (Caergrawnt, 1930 ; adargraffiad diwygiedig, 1979). Arolwg cynhwysfawr ac awdurdodol.
• Trefor M. Owen, Welsh Folk Customs (Caerdydd, 1959)
• William Rowland, Straeon y Cymry (Gwasg Aberystwyth, 1962)
• William Rowlands, Chwedlau Gwerin Cymru (Rhydychen, 1923)

• Cymeriadau chwedlonol Cymreig
• Llên gwerin