Galenos

Galenos (henc'hresianeg : Γαληνός; latinekaet e Galenus) a oa ur mezeg, surjian ha prederour gresian, ganet e 129 e Pergamon (hiziv Bergama e Turkia), ha marvet e 199/217, pe e Pergamon pe e Roma.

Moarvat e voe Galenos ar gwellañ klasker e mezegiezh en Henamzer ; araokadennoù meur a zegasas e meizadur un niver bras a dachennoù skiantel : korfadurezh, bevedouriezh, kleñvedouriezh, apotikerezh, nervennouriezh, prederouriezh ha poelloniezh, hag e-pad ur milved e voe e labourioù o ren war mezegiezh ar C’hornôg.

Galenos e gresianeg (Γαληνός) diwar an anv-gwan γαληνός, "sioul", Claudius Galenus e voe anvet e latin, sur a-walc’h dre dreuzveizañ ar meneg « Cl. », clarissimus, rak n’eus ket eus an anv *Κλαύδιος e gresianeg, nemet war-lerc'h dre amprest, daoust ma'z anavezer Klaudios Ptolemaios da skouer.
Gwelloc’h anavezet dindan an anv Galenos Pergamon (hiziv Bergama, Turkia).

Er bloavezh 129 e voe Galenos ganet da Nikon, un tisavour pinvidik dedennet gant ar brederouriezh, ar matematik, ar boelloniezh, ar steredoniezh, al labour-douar hag al lennegezh. Hervez Galenos e oa e dad un den "hegarat-kenañ, reizh, mat ha madelezhus".
D’ar mare-se e oa Pergamos ur greizenn bouezus a-fed sevenadur ha labour-spered, brudet evit he levraoueg na souble nemet dirak hini Aleksandria, hag a zesache prederourien platonat koulz ha re stoikian ma kejas Galenos outo ken abred ha d’an oad a 14 vloaz. Gant mennozhioù Aristoteles hag Epikouros e vagas e studioù ivez. Un esped henvoazel en devoa Nikon ragaozet evit Galenos, er brederouriezh pe er politikerezh, neuze en devoa lakaet e vab da vont e darempred gant levezonoù lennegel ha prederouriezhel. Hogen Galenos a embann penaos war-dro 145 en devoa bet e dad, dre hunvre, urzh digant an doue Asklepios da gas e vab da studiañ ar vezegiezh. Ur wezh all e voe dispignet kement a oa rekis ha d’an oad a 16 vloaz e krogas Galenos evel θεραπευτής (therapeutes, gwaz d’an doue) gant e gentañ bloavezh-studi diwar pevar en azeuldi gouestlet da Asklepios e Pergamos. Eno e voe levezonet gant tud evel Aisc'hrion Pergamon, Stratonikos ha Satyros. Ospitalioù e oa azeuldioù Asklepios, a yae en-dro evel tiez-yac’haat pe diez-dourhav ma teue ar glañvidi, kalz Romaned en o zouez, da glask beleien da ober war o zro.
Er bloavezh 148, pa oa 19 vloaz, e c’houzañvas Galenos marv e dad, en lezas dizalc’h ha pinvidik. Neuze e heulias an alioù a gavas e kentelioù Hippokrates, hag e studias en ur veajiñ dre gêr Smyrne (Izmir hiziv) ha rannvro Kilikia e Turkia, Korinthos e Gres, enez Kreta, Kiprenez kent tizhout skol-veur ar vezegiezh en Aleksandria, ma kejas ouzh kement soñj a oa a-zivout e arz d’ar mare. E-pad ur predad berr en Aleksandria c’hresian e veze bevskejet tud, hag enrollet e voe an disoc’hoù. Galenos a c’hallas studiañ an arnodennoù-se met dre ma ne ra ket meneg eus e ziagentidi ne c’heller ket gouzout ha pouezus e voe o levezon war e stummadur.
Er bloavezh 157, d’an oad a 28 vloaz, e tistroas da Bergamon evel mezeg klezeourien Beleg Meur Azia, unan eus tud pinvidikañ ha galloudusañ ar c’hevandir. Galenos eo a voe dibabet goude m’en devoe disklêriet bezañ divouzellet ur marmouz ha daeet ar vezeien all da gempenn al loen. Pa nac’has ar re-se e reas Galenos al labour-surjian, ha dre se e voe trec’h. E-pad ar pevar bloaz a dremenas gant ar garg e teskas pouezusted ar reol-voued, stuz mat ar c’horf, ar yec’hedouriezh hag an enepkleñvediñ, ha penaos ober war-dro an torroù hag ar gwataloù grevus – ar goulioù anezho anvet prenestroù war ar c’horf gantañ. Pemp den hepken a varvas e-keit ma oa Galenos e karg, da geñveriañ gant 60 da vare e ziagentad ; kement-se a voe lakaet war gont e studiadennoù pizh war ar goulioù. E-keit-se e kendalc’he da studiañ damkanadoù ar vezegiezh hag ar brederouriezh^[1]. Er bloavezh 162 ez eas Galenos da Roma, ma c’hounezas brud evel mezeg war an dachenn. E demz-spered dihabask a zegasas brezel ouzh mezeien all, hag e ziskouezadennoù a enebas outañ ar re ziampartañ ha mirourañ eus mezeien kêr Roma. Un itrikadenn a voe savet a-enep dezhañ, ha kuitaat a reas kêr dre aon ma vije skarzhet anezhi pe bistriet^[2].
Da neuze e oa Roma o kas brezelioù diavaez abaoe bloaz. Marcus Aurelius ha Lucius Verus a oa en Norzh o vrezeliñ ouzh ar boblad Markoman. En diskar-amzer 169, pa oa an armeoù roman o tistreiñ da Akileia, e tarzhas ar Vosenn Veur hag e voe galvet Galenos gant an impalaer da Roma en-dro. Urzh a voe roet dezhañ da vont gant Marcus ha Verus da C'hermania evel mezeg al lez. En nevezamzer da heul e voe kendrec’het Marcus da lezel Galenos en e frankiz dre ma oa Asklepios savet enep ar raktres. Da vezeg Commodus, hêr an impalaer, e voe anvet Galenos neuze. Eno, e lez Roma, eo e skrivas kalz a-zivout ar vezegiezh – tra ma varvas Lucius Verus e 169 ha Marcus Aurelius Antoninus e 180, e Germania, lazhet o-daou gant ar vosenn.
Chom a reas Galenos mezeg da Gommodus e-pad an darn vrasañ eus buhez an impalaer. Goude-se e voe mezeg da Septimius Severus e-pad e ren e Roma.
Dindan an anv a vosenn Antoninus (anv-familh Marcus Aurelius) pe vosenn Galenos eo anavezet bosenn ar bloavezhioù-se, dre ma oa Galenos arroutet war ar c’hleñved-red-se ha dre m’edo e Roma pa skoas e 166. En Akileia edo Galenos ivez pa voe ar vosenn eno e 168-169. Skort ha dibaot avat eo an daveoù d’ar vosenn en e skridoù. Ne glaske ket diskrivañ ar c’hleñved a-benn ma vije anavezet en dazont, kentoc’h e laboure war ar pareañ ha war efedoù ar c’hleñved war korf an den. Krediñ a reer bremañ e voe bosenn Antoninus ur barrad brec’h e gwirionez, rak petra bennak ma’z eo diglok e ziskrivadur gant Galenos e ro trawalc’h a ditouroù da gadarnaat natur ar c’hleñved^[3].
Pa glañvas Eudemus, anezhañ ur prederour eus skol ar bazataourien, e fellas da Galenos ober war-dro e amezeg ha kelenner kozh. Lod vezeien roman a rebechas dezhañ ober gant an erdeb en e labour war Eudemus kentoc’h eget gant an divinouriezh hag ar gevrinegezh evel ma oa ar boaz d’an amzer.
Er vezegiezh a vremañ e tiforc’her etre “anaoudiñ” (lavaret pe gleñved zo gant an den) hag “erdebiñ” (prederiañ war ar pezh a c’hoarvezo gant an den) ; dre ma oa Galenos eus skol Hippokrates ne rae ket. Evitañ e oa an anaoudadur mesket gant an erdeb a-benn gwellaat labour ar mezeg koulz hag e vrud^[4]. En XI^vet kantved e voe embannet er c’heriaoueg holloueziadurel Souda penaos e varvas Galenos d’an oad a 70 vloaz, war-dro ar bloavezh 199 eta. En unan eus e studiadennoù avat e ra Galenos meneg eus darvoudoù er bloavezh 204. Skridoù arabek a embann e varvas Galenos e 217 d’an oad a 87, goude bezañ studiet e-pad 17 bloavezh ha bet war ar vicher a vezeg e-pad 70 vloaz. Diwar ar studiadennoù nevesañ e sav 216 evel ar bloavezh gwirheñvelañ^[5].

Niverus e voe degasadennoù Galenos da zoare heulierien Hippokrates da veizañ ar gleñvedouriezh.

Hervez damkanad an dourennelezh gant Hippokrates e teu lies imoroù mab-den diwar digempouezioù en unan eus peder dourenn ar c’horf : gwad, bestl velen, bestl du ha kraost. Gant Galenos e voe an damkanad kaset war-raok dre sevel ur rizhouriezh eus temzoù mab-den.
Un digempouez e pep dourenn a glote ouzh un temz resis : gwad > gwadus (tud troet war-du ar re all ha buhez ar gevredigezh), bestl velen > buanek (tud startijenn enno, entanet ha hoalus), bestl du > melkonius (tud hegarat, krouerien ha servijus), kraost > difrom (tud sirius, madelezhus ha karantezus)^[6]
.

Korfadurezh mab-den e oa preder pennañ Galenos, met abaoe ar bloavezh -150 e oa berzet pizhskejañ korfoù tud varv e Roma. En abeg d’ar berz-se e reas Galenos pizhskejadennoù war loened marv pe vev, marmouzed ha pennoù-moc’h an darn vuiañ anezho. Dre ma’z eo korfadurezh al loened-se tost-tre da hini mab-den e c’hallas Galenos sklaeraat framm an treuz-gouzoug ha diskouez splann penaos ez eo dre ar c’harloc’henn e teu mouezh an dud.
E-touez degasadennoù pennañ Galenos emañ e labour a-zivout reizhiad ar gwazhied. Eñ eo ar mezeg kentañ a gadarnaas an diforc’h etre gwad ar gwazhiennoù (teñval) ha gwad an talmerennoù (splann). Petra bennak ma teuas da gompren gwelloc’h reizhiadoù ar gwazhied, an nervennoù hag an anal e fazias a-wezhioù : da skouer, krediñ a rae dezhañ e oa reizhiad ar gwazhied rannet e daou red untuek, ar gwad teñval o tont eus an avu hag ar gwad splann o tont eus ar galon, an daou o vont da vagañ holl organoù ar c’horf gant gwad nevez pourchaset bepred gant an avu hag ar galon.
Ur surjian eus ar re ampartañ e oa Galenos ivez, ha kalz eus e droioù-micher a voe disoñjet e-pad kantvedoù : oberatadennoù war an empenn, hag un doare da bareañ kroc’henenn al lagad a zo par d’an hini a veze arveret c’hoazh kent ma voe ijinet an oberata dre laser.

Meur a gavadenn bouezus a zeuas dre enklaskoù Galenos :

• Ren mel al livenn-gein war meur a gigenn
• Deskrivadur eus seizh rumm nervennoù klopennel
• Ren an empenn war ar vouezh
• Arc’hwen al lounezhi hag ar c’hwezigell
• Deskrivadur eus diabarzh ar galon
• Deskrivadur eus meur a gleñved-red, ar vosenn en o zouez
• Rekipeoù remedoù, anezho diazez an apotikerezh
• Kentañ enklaskoù war ar bredelfennerezh dre e studiadenn De Dignotione ex Insomnis Libellis ("Erdeb diwar an hunvreoù") ma tiogel e c’hall an hunvreoù bezañ un asked eus poanioù ar c’horf^[7].

Petra bennak ma oa Galenos ur mezeg kent pep tra all e skrivas ivez a-zivout prederouriezh ha poelloniezh. Gant prederourien gozh roman ha gresian e oa levezonet, Platon, Aristoteles ha Zenon en o zouez. Meur a skol a oa er vezegiezh da vare Galenos, an div bennañ o vezañ an Arnodelourien hag ar Boellegourien. Skol an Hentennourien a oa ivez, ur strollad bihanoc’h ha kerreishoc’h. War dachenn ar vezegiezh e poueze an Arnodelourien war an arnodennoù war korf an den tra ma kave gwelloc’h ar Boellegourien tennañ splet eus skiant-prenet an henvezeien a-benn krouiñ damkanadoù nevez. Etre an daou e save an Hentennourien, dre ma plije dezho studiañ red naturel ar c’hleñvedoù kentoc’h eget kavout ur pare dezho.
Dedennet-bras e oa Galenos gant kemmeskañ mezegiezh ha prederouriezh, ar pezh a skrivas en e studiadenn verr “Ur Prederour ivez eo ar Mezeg gwellañ”. Nac’hañ a rae bezañ lakaet e skol pe skol, ha dre dennañ e vad eus pep hini anezho kent e veskañ gant e soñjoù dezhañ e krouas e sell dibar war e vicher : un dachenn lieskelennadurel ma oa ret ober gant damkaniezh, enselladennoù hag arnodennoù a-benn kaout an disoc’hoù gwellañ. Diarvar eo e teue ar sell-se eus e gelennadurezh ledan diwar pep skol.

Gallus eo e vije Galenos an aozer strujusañ en Henamzer : ken fonnus eo e labour ma’z eo niver ar skridoù deuet betek ennomp tost d’an hanter eus ar skridoù o tont eus Hellaz kozh. Lavaret ez eus bet e veze ugent den implijet gant Galenos a-benn skrivañ e soñjoù. Kement ha 600 studiadenn a vije bet embannet dindan e anv, da lavaret eo war-dro 10 milion a c’herioù, 3 milion anezho a chom en amzer a vremañ. Kalz eus e labour a yeas da get en tangwall a zistrujas Azeuldi ar Peoc’h e Roma e 191, studiadennoù prederouriezhel an darn vrasañ anezho.
Dre ma ne voe ket labourioù Galenos troet e latin en Henamzer, hag en abeg da ziskar Impalaeriezh roman ar C'hornôg e steuzias ar studioù a-zivout Galenos hag ar vezegiezh hengounel c’hresian dre vras en Europa ar C’hornôg e-kerzh deroù ar Grennamzer, pa voe nebeut-tre a ouizieien latin o c’houzout lenn gresianeg. Neoazh e kendalc’hed da studiañ ha da heuliañ kentelioù Galenos ha mezegiezh an Henc'hresianed en Impalaeriezh Roman ar Reter, anavezet gwelloc’h dindan an anv a Impalaeriezh Bizantion. Holl skridoù gresianek Galenos a voe eilskrivet gant gouizieien Bizantion. Da vare an Abbasided (goude ar bloaz 750), Arabed vuzulman a grogas da vout dedennet gant skridoù skiantel an Henc’hresianed hag a lakaas treiñ lod eus skridoù Galenos, alies gant gouizieien gristen e Siria. En arabeg hepken neuze e kaver lod eus oberennoù Galenos hiziv an deiz, tra ma’z eus lod all e latin ar Grennamzer hepken, bet troet diwar an arabeg. Lod gouizieien o deus klasket adtreiñ e gresianeg diwar an arabeg pe al latin pa oa bet kollet ar skrid gresianek orin. Eus lod skridoù henc’hresianek ne gaver nemet tenorioù bet savet gant Galenos.
Zoken en e amzer e rankas Galenos stourm ouzh drevezadurioù eus e labour hag ouzh embannadurioù fazius eus e skridoù, kement ha ma rankas skrivañ A-zivout ma levrioù. Betek an Azginivelezh e voe embannet falsadurioù e latin, gresianeg pe arabeg. Lod eus e studiadennoù a voe embannet dindan meur a dalbenn e red ar bloavezhioù. Diaes eo tizhout an andonioù, rak petra bennak ma vez al labourioù skrivet e gresianeg e vez o zalbennoù e latin, ha berraet alies. N’eus listenn glok ebet eus labourioù Galenos, ha tabut zo c’hoazh war gwirionder lod anezho.

Brudet-kenañ e oa Galenos en e amzer, koulz evel mezeg hag evel prederour : “pennañ a-douez ar vezeien ha dibar a-douez ar brederourien”, a lavaras an impalaer Marcus Aurelius diwar e benn. Betek kreiz ar XVII^vet kantved e talc’has levezon Galenos war ar vezegiezh en Europa hag e bedoù bizantion hag arabek. Hippokrates ha Galenos eo an daou vaen-bonn a verkas 600 bloavezh a vezegiezh : da lavaras ur gouizieg e deroù ar Grennamzer a-zivout ar vezegiezh, “Hadet gant Hippokrates hag eostet gant Galenos”.
Diverraet ha kenaozet e voe labour e ziagentidi gant Galenos neuze, ha dre c’herioù Galenos an hini eo e voe treuzkaset ar vezegiezh c’hresian d’ar remziadoù goude. Alies e voe dre zoare Galenos ma voe anavezet ar vezegiezh c’hresian er bed a-bezh : adskrivet hag adprederiet, evel e labour Magnus Nisibis diwar-benn an troazh er IV^e kantved, a voe troet en arabeg da c’houde.
Met pouezusted labour Galenos ne voe ket meizet a-raok pell goude e varv. Ken galloudus ha fonnus e oa labourioù Galenos mar kredas an dud ne chome nemet nebeut-tre da zeskiñ, ha diwezhatoc’h e talvezas “doare Galenos” kement hag unan a gas an traoù war-raok en ur vougañ an araokadennoù war e lerc’h^[8].
Kevret gant Impalaeriezh ar C’hornôg ez eas ar studi eus Galenos hag eus an Henc’hresianed da get ivez er bed latin. Er c’hontrol e kendalc’hed da skignañ labourioù Galenos er Reter (Bizantion) ma veze komzet gresianeg dreist-holl. E diwezh an Henamzer e voe mui-ouzh-mui a skridoù damkaniezhel e-tal nebeut-tre a skridoù pleustrek : kalz aozerien ne raen nemet breutaat diwar-benn doare Galenos ; ken pouezus e teuas an doare ma krogad da sellet ouzh Hippokrates dre zaoulagad Galenos, ha da get ez eas ar skolioù all tamm-ha-tamm.
Kristenien Siria a reas anaoudegezh gant doare Galenos pa voe Bizantion o ren war Siria ha Mezopotamia ar C’hornôg, kent ma voe ar broioù-se aloubet gant Arabed vuzulman er VII^vet kantved. Goude 750 e voe lakaet ar gristenien sirian gant ar vuzulmaned da dreiñ Galenos en arabeg evit ar wezh kentañ. Adal ar mare-se e voe Galenos ha mezegiezh hengounel ar C’hresianed un tamm eus ar Reter-kreiz muzulman er Grennamzer hag e deroù hor mare.

Gant Hunayn ibn Ishaq, ur c’hristen sirian, e voe troet skridoù Galenos en arabeg evit ar wezh kentañ. Etre ar bloavezhioù 830 ha 870 e troas 129 labour eus Jalinos^[9].
Unan eus an troidigezhioù-se zo ur bennoberenn en holl labourioù lennegel Galenos. Bez’ ez eus anezhi un tamm eus diverradur labour Galenos en Aleksandria. Div rann zo er dornskrid-se eus an X^vet kantved, enno munudoù diwar-benn meur a derzhienn ha lies tanijennoù. Pouezusoc’h c’hoazh eo al listennad drammoù-pareañ, enni tremen 150 rekipe diwar plant ha tammoù loened. Dre al levr e taoler ur sell war ar vicher a vezeg er mareoù gresian ha roman.
Hentenn Galenos a ziazezas ar vezegiezh islamek, a voe skignet buan dre an impalaeriezh arabek. Dre labourioù arabek, evel re Muhammad ibn Zakarīya Rāzi (865-925), e kendalc’her da zizoleiñ skridoù gant Galenos a oa dianav pe re ziaes da dizhout. Evel ma komprener dre an talbenn Diskredoù diwar-benn Galenos gant Rāzi, koulz ha dre skridoù gant mezeien evel Ibn Zuhr (Avenzoar) hag Ibn al-Nafis, e voe burutellet hag arveret labourioù Galenos evel un diazez da gas an enselladennoù pelloc’h : diwar arnodennoù Galenos e voe savet arnodennoù all, a gasas Rāzi hag Avenzoar da vont a-enep damkanad Galenos a-zivout an dourennoù tra ma tizoloas Ibn al-Nafis reizhiad an anal, ar pezh er c’hasas da zislavaret damkanad Galenos diwar-benn ar galon.

Adal an XI^vet kantved, troidigezhioù latin eus skridoù-mezeg muzulman a grogas da zont war-wel er C’hornôg hag a voe buan kelennet e skolioù-meur Napoli (Italia) ha Montpellier (Bro-C’hall). A-nevez e voe doare Galenos o ren war ar vezegiezh, kement ha ma voe lesanvet “pab-mezeg ar Grennamzer”. Konstantin an Afrikan a voe e-touez ar re a droas Hippokrates ha Galenos diwar an arabeg. Lod labourioù a voe troet war-eeun diwar ar gresianeg, evel De complexionibus gant Burgundio de Pisa.
Dont a reas labourioù Galenos war ar gorfadurezh hag ar vezegiezh da vezañ un diazez er skolioù-meur ar Grennamzer, kevret gant Reolioù ar vezegiezh Ibn Sina, a oa savet diwar oberennoù Galenos. Dre ziforc’h diouzh Roma an Henamzer ne veze ket en Europa gristen lakaet berz war pizhskejañ ha tarskejañ eus korf un den, hag hevelep enselladennoù a veze kaset ingal adal ken abred hag an XIII^vet kantved. Ken kreñv e oa levezon Galenos koulskoude, evel er bed arabek, ma klaske ar vezeien a gave disoc’hoù disheñvel diouzh re ar mestr o rediañ da glotañ ouzh skridoù Galenos : da skouer, Mondino de Liuzzi o teskrivañ red ar gwad en un doare reizh en e skridoù, met o kendelc’her da ziogeliñ e rankje kentez an tu kleiz bezañ leun a aer. Lod vezeien a gemeras disoc’hoù an arnodennoù-se da brouenn a-benn kadarnaat ar fed ma oa bet kemmoù e korf an den abaoe amzer Galenos.

Gant an Azginivelezh ha diskar Impalaeriezh Bizantion (1453) e teuas gouizieien c’hresian hag o skridoù d’ar C’hornôg, ar pezh a roas tu da geñveriañ an displegoù arabek gant skridoù orin Galenos. Dre an Deskadurezh Nevez ha lusk an denelourien e voe ebarzhet Galenos en deskadurezh latin, De Naturalibus Facultatibus o vezañ embannet e London er bloavezh 1523.
Daou hengoun a oa neuze er breutadegoù a-zivout ar vezegiezh, an hini mirour arabek hag an hini araokour gresianek. Dreistaraokourien a grogas da stourm ouzh pennadurezhioù ar vezegiezh, evel ma reas Theophrast Bombas von Hohenheim (lesanvet Paracelsus, ca.1493-1541) pa bulluc’has oberennoù Avisenna ha Galenos en e skol-vezegiezh e skol-veur Basel. Koulskoude e chomas Galenos unan eus prederien bennañ ar milved, evel m’en diskouez un daolenn-voger eus ar XVI^vet kantved e sal-debriñ manati al Lavra Veur e Menez Athos, ma weler furien bagan ouzh troad Gwezenn Isai, gant Galenos etre Sibulla hag Aristoteles.
Echu e voe gant levezon Galenos dre nac’hadennoù Paracelsus mesket gant savusted korfadurezhourien italian an Azginivelezh er XVI^vet kantved. Er bloavezhioù 1530, ar mezeg ha korfadurezhour flandrezat Andries Van Wesel (lesanvet Vesalius, 1514-1564) a voulc’has treiñ meur a skrid gresianek eus Galenos e latin. Labour brudetañ Vesalius, De humani corporis fabrica (1543) a voe levezonet-bras gant doare Galenos. A-benn gwiriañ ha burutellañ labourioù Galenos e troas Vesalius war-du pizhskejañ tud varv – ar pezh a oa berzet da vare Galenos ; prouiñ a reas e oa e skridoù Galenos munudoù a gaver er marmouzed ha ket en dud, ha dre levrioù ha diskuliadennoù pleustrek e tiskouezas bevennoù gouiziegezh Galenos, a-zivout ar galon ha red ar gwad da skouer.

Pelloc’h avat e padas damkanad Galenos a-zivout bevedouriezh reizhiad ar gwad : betek 1628, pa voe embannet Exercitatio Anatomica de Motu Cordis et Sanguinis in Animalibus gant William Harvey^[10], ma voe staliet ar galon o vont en-dro evel ur vangounell da gas red ar gwad.

Lod eus kentelioù Galenos, evel ar pouez a lakae war an diwad evel remed da galz kleñvedoù, a badas pelloc'h c'hoazh: boulc’het-mat e oa an XIX^vet kantved pa veze c’hoazh studiet skridoù Galenos er skolioù mezegiezh.

• [2] Bibliothèque Inter-Universitaire de Médecine (BIUM), Pariz (Bro-C'hall)
  

Muioc'h a restroù diwar-benn

Galenos

a vo kavet e Wikimedia Commons.