XIX^vet kantved

Kregiñ a ra an XIXvet kantved d'ar 1añ Genver 1801 hag echuiñ a ra d'an 31 Kerzu 1900.

Lavaret a c’haller ez eo an XIX^vet kantved kantved Europa.

• Goude brezelioù an Dispac'h gall 1792-1799 ha, da c’houde, re mare Napoleone Buonaparte 1799-1816, ez eus bet c’hoazh brezelioù niverus all en Europa. Adtreset eo bet d'o heul kartenn douarbolitikel ar c’hevandir gant :
  • Diskar an impalaerezhioù kozh spagnol, portugalat nederlandat, aostrian hag hini an Impalaeriezh otoman.
  • Impalaerezhioù nevez o tont war wel : e Breizh-Veur, Aostria-Hungaria, Frañs hag Alamagn.
  • Savidigezh ur Stad italian unvan ha dieubidigezh ar proviñsoù balkanek.
  • Emskiantegezh ar broadoù ha kresk santadoù brogar kreñv-kenañ.

• Evit Europa ez eo ivez kantved an eil dispac'h greantel zo vont da gemm penn-da-benn gweledva ar c’hevandir ha degas pinvidigezhioù bras met ivez :
  • Terriñ an danframmoù sokial kozh savet en-dro d'ar goueriadelezh, d'an Ilizoù ha d'an noblañs,
  • C’hoari a du gant savidigezh ur renkad proleterel bras-kenañ a labouro warnañ an holl zamkaniourien sokialour hag an holl zispac'hourien,
  • Lakaat ur vourc'hizelezh kreñv-meurbet diazezet war ar greanterezh hag ar c’henwerzh da sevel. Lakaet e vo talvoudoù ar renkad-mañ da dalvezout evit ar gevredigezh a-bezh.
• Bez' eo ivez ar c’hantved ma vo lañset da vat gant Europiz trevadennerezh drastus Afrika hag Azia lusket war-raok gant galloud ar greanterezh hag ar c’henwerzh, gant feiz ar visionerien, startijenn an ergerzhourien hag an avanturourien ha, dreist-holl, dre nerzh an armeoù, ar verdeadurezh kenwerzh hag he c’hanolioù. Ezporzhiet e vo gant Europa dre ar bed a-bezh he zalvoudoù hag he sevenadurezh.
• Ha bez' eo ivez ar c’hantved m'emañ begenn ar gefredourien europat o vont da dreuzfumiñ ar c’hevandir en ur pikol kaoteriad a vervo enni mennozhioù a bep seurt hag holl doareoù an arz. Kaset e vo war-raok, a-drugarez d'ar ouizeien, d'an arzourien ha d'ar gefredourien, an imbourc’h teknologel ha skiantel, an imbourc’h war an arzoù hag ar mennozhioù dre vras betek ul live na oa ket bet tizhet biskoazh betek neuze gant an denelezh.

Evit Afrika ez eo an XIX^vet kantved, kantved an trevadennerezh gant Europiz, kantved ar sujañ hag hini distruj an danframmoù douarbolitikel kozh. Treboulet-mik e vo ar c’hevandir-mañ gant Europa.

Evel evit Afrika, ez eo an XIX^vet kantved kantved an trevadennerezh gant Europiz. Ar pezh zo, en Azia, e talc’ho penn dre vras an danframmoù douarbolitikel ha ne dorrint ket. Peurliesañ e kavo gwelloc’h an drevadennerien mirout ar frammoù-se ha klask ober kevredidi anezho en ur gabestrañ anezho.

Gant dilañs ar Stadoù spagnol ha portugalat en em denn eus c’hoari etrebroadel ar Broadoù meur e vo torret unan hag unan al liammoù tric’hantvedel bet skoulmet etrezo hag o zrevadennoù amerikan. Stadoù nevez niverus a zeuio war wel war an dachenn etrebroadel a-hed an XIX^vet kantved.

Daoust pegen labourus eo bet sevel ar vro adal 13 Stad vihan eus aod reter ar c’hevandir e teuio war wel tamm-ha-tamm ar Stadoù-Unanet er jeu etrebroadel. Merket e vo an XIX^vet kantved amerikan gant :

• Tachennoù divent akuizitet e Louiziana, gwerzhet gant Frañs (1/4 eus an tiriad amerikan a-vremañ).
• Ar brezel digevrediñ gant e gantmiliadoù a dud lazhet.
• Aloubidigezh an tiriadoù indian ha douaroù norzh Mec’hiko en tu all d'ar Rio Grande.
• Degemer poblañsoù niverus o tont eus Europa a-bezh, hag eus Azia zoken, prest da ouestlañ o holl nerzhioù hag o holl varregehioù en ur vro nevez ma seblante pep tra bezañ diraezus.
• Kresk bras ur boblañs sklaved o tont eus Afrika gant kendalc’h ar gwerzhañ Morianed daoust m'eo berzet en ober abaoe 1807.
• Dizoloidigezh pinvidigezh kondon an douaroù amerikan (ar beilh war an aour) ha pinvidigezh barregezh natur ar vro evit al labour-douar.

War dreuzoù an XX^vet e vo bet treuzfurmet penn-da-benn ar Stadoù-Unanet e-keñver stad ar vro e 1800. N'eo ket c’hoazh, gwir eo, ha pell alese c’hoazh, ar vro greñvañ er bed, met bez' eo dija ar vro ganti ar galloud diorren brasañ.

Dre vloavezh ganedigezh :

• Napoleone Buonaparte, Aiacciu 1769 - Santez-Helena 1821, impalaer ar Frañsizien, diktatour ha den a vrezel.
• Walter Scott, Dinedin 1771 - Abbotsford, barzh ha skrivagner skosat.
• Priñs Klemens von Metternich, Koblenz 1773 - Vienna 1859.
• Simón Bolívar, Caracas 1783 - Santa Marta 1830, jeneral ha den a stad venezuelat
• Giuseppe Garibaldi, Niça 1807 - Caprera 1882, dispac’hour hag artizan unvaniezh Italia.
• Napoleon III, Pariz 1808 - Chislehurst 1873, Impalaer ar Frañsizien.
• Charles Darwin, 1809 - 1882, naturalour breizhveuriat, aozer Orin ar spesadoù dre hent an diuzerezh naturel.
• William Ewart Gladstone, Liverpool 1809 - Penarlâg 1898, den a Stad saoz, kentañ ministr frankizour e-pad 16 vloaz eus 1868 da 1898.
• David Livingstone, Blantyre 1813 - Chitambo, Zambia 1873 - ergerzhour skosat Afrika hag al Lennoù meur.
• Giuseppe Verdi, Roncole 1813 - Milano 1901, sonaozer italian.
• Richard Wagner, Leipzig 1813 - Venezia 1883, sonaozer alaman.
• Priñs Otto von Bismarck, Schönhausen 1815 - Friedrichsruh 1898, diazezer unaniezh Alamagn ha trec’hour meur e brezel 1870. Ren a reas war alamagn etre 1863 ha 1890.
• Karl Marx, Trier 1818 - Londrez 1883, damkanour ar gomunouriezh ha politkour alaman.
• Rouanez Victoria I^añ, Londrez 1819 - Enez Wight 1901, rouanez Breizh-Veur hag Iwerzhon, Impalaerez an Indez.
• Louis Pasteur, Dole 1822 - Marnes-la-Coquette 1895, fizikour ha bevoniour gall, krouer ar vikroviologiezh ha saver meur a vaksin.
• Lyev Tolstoy, 1828 - 1910, skrivagner rusian.
• Henri Dunant, Geneva 1828 - Heiden 1910, dengarour suis, krouer ar Groaz ruz ha kentañ priz Nobel ar Peoc'h
• Jules Verne, Naoned 1828 - Amiens 1905, skrivagner gallek eus Breizh ha diawelour meur.
• Impalaer Frañsez-Jozeb I^añ, Schönnbrunn 1830 - Vienna 1916, impalaer Aostria ha roue Hungaria.
• Thomas Edison, Milan (Ohio) 1847 – West Orange (Jerzenez-Nevez) 1931, ijinour ha den a afer stadunanat
• Sigmund Freud, Freiberg 1856 - Londrez 1939, bredvezeg aostriat diazezer ar bredelfennerezh.

Roll ijinadennoù an XIX^vet kantved

• Ar pil tredan
• Ar bandennoù-rod, drezo ez eus bet gallet diorren an treuzdougen dre hent
• Al luc'hskeudennerezh hag ar sinema
• Al lizherenneg Morse
• Ar pellarouezier

• Lennegezh an XIX^vet kantved