Фенікс (міфалогія)

Фенікс
грэч. φοῖνιξ
У іншых культурах	хол[d] і fenghuang[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Фе́нікс (грэч. Φοῖνιξ, перс.: ققنوس, лац.: phoenix; магчыма ад грэч. φοίνιξ, «пурпурны, барвяны») — міфалагічная птушка, якая валодае здольнасцю спальваць сябе, а затым адраджацца. Вядомая ў міфалогіях розных культур^[1], часта звязваецца з сонечным культам. Лічылася, што фенікс мае знешні выгляд, падобны на арла з ярка-чырвоным або залаціста-чырвоным апярэннем. Прадбачачы смерць, спальвае сябе ва ўласным гняздзе, а з попелу з’яўляецца птушаня. Па іншых версіях міфа, з попелу адраджаецца сам Фенікс. Звычайна лічылася, што Фенікс — адзіная, унікальная асобіна свайго віду. У метафарычным тлумачэнні фенікс — сімвал вечнага абнаўлення, неўміручасці.

Першае пісьмовае згадванне міфа пра Фенікса сустракаецца ў Герадота (V стагоддзе да н. э.). Ён паведамляе, што гэта птушка з Аравіі, жыве 500 гадоў разам са сваім бацькам, а калі той памірае, прылятае ў храм бога Сонца ў егіпецкім горадзе Геліопалі і там хавае цела аднаго з бацькоў^[2]. Аб самаспаленні Фенікса і далейшым адраджэнні Герадот не згадвае, а сам міф характарызуе як непраўдападобны. Тацыт таксама лічыць легенду ў цэлым выдумкай, аднак піша, што ў консульства Паўла Фабія і Луцыя Вітэлія (каля 35 года н. э.) у Егіпце бачылі прылёт Фенікса^[3]. У пераказванні Тацыта Фенікс раз у 500 гадоў нараджае птушаня, пасля чаго памірае. Легенда згадваецца і іншымі антычнымі аўтарамі, большасць якіх ужо ўключае ў выклад акт самаспалення Фенікса.

• Лактанцый, паэма «Птушка Фенікс».
• Авідзій. Метамарфозы XV 392—407; Любоўныя элегіі II 6, 54.
• Нон Панапалітанскі. Дзеі Дыяніса XL 406.
• Клаўдзій Клаўдзіян Паэма «Фенікс».
• Гай Юлій Салін 33, 12.

Паводле Плінія, Фенікс жыве «платонаў», або «вялікі год» (Пліній, «Натуральная гісторыя», Х, 2), час, за якое Сонца, Месяц і пяць планет вяртаюцца ў першапачатковае становішча (25 920 гадоў). Клаўдзіян (канец IV ст. н. э.) ужо апісвае ў вершах несмяротную птушку, якая адраджаецца з попелу, спадчынніцу самой сябе і сведку многіх стагоддзяў.

У хрысціянскім свеце фенікс азначае трыумф вечнага жыцця, уваскрашэнне, веру, сталасць; гэта сімвал Хрыста. У раннім хрысціянстве Фенікс пастаянна сустракаецца на пахавальных плітах: тут яго значэнне — перамога над смерцю, уваскрашэнне з мёртвых. На Русі ў Фенікса былі аналагі: Жар-птушка і Фініст.

У іўдзейскай кабале ёсць некаторыя тлумачэння падзей, якія адбыліся ў Ган Эдэн (Райскім Садзе), дзе гаворыцца, што Хава (Ева) накарміла плёнам ад Дрэва спазнанняў дабра і зла мужа Адама і ўсіх жывёл і птушак і звяроў. Не паддалася спакусе толькі птушка Фенікс, якая захавала пасля з-за гэтага сваю адносную неўміручасць. Гэтая птушка жыве вечна, праз кожныя тысячу гадоў згараючы ў полымі, якое выходзіць з яе гнязда, і зноў адраджаецца з попелу. Тут жа згадваецца і аб гіганцкай птушцы Зіз, якая адным сваім крылом здольная закрыць усе сонца. Абедзве гэтыя птушкі, паводле паданняў, былі насельнікамі Ган Эдэна (Райскага Саду) у часы знаходжання там Адама і Евы (Хавы).

Існуе і іншае паданне аб несмяротнай птушцы. Падчас 12-месячнага знаходжання праведнага Ноя ў Каўчэгу падчас патопу ён карміў жывёл, якія там знаходзіліся. З усіх насельнікаў каўчэга толькі фенікс ляжаў, сціпла прыкарнуўшы ў кутку, і на пытанне Ноя: «Чаго ты не патрабуеш сабе ежы?» — адказваў: «— Я бачыў, як шмат у цябе клопатаў з іншымі, і не адважыўся турбаваць цябе.» — Крануты гэтымі словамі, Ной сказаў: «—Ты пашкадаваў маёй працы, спачуваючы маім засмучэнням. Ды пашле табе Усявышні жыццё вечнае!»

Варта адзначыць, што разам з феніксам дадзеная птушка ў некаторых месцах згадваецца як «Холь» — назва фенікса на іўрыце — «Афхоль» (עופחול) (з іўрыту — «оф» עוף — «птушка» і «холь» חול- пясок, пыл, попел) і Аршына^{[заўв 1]}.

У геральдыцы фенікса заўсёды малююць такім, што падымаецца з полымя; як Лізавета I, так і Марыя, каралева шатландцаў, выбралі фенікса ў якасці сваёй эмблемы.

• У рамане Рэя Брэдберы «451 градус па Фарэнгейце» (апошняя глава) адзін з галоўных герояў звяртаецца да легенды пра Фенікса, параўноўваючы з ім людзей.
• У зборніку ўсходне-славянскіх народных духоўных вершаў канца XV — пачатку XVI стагоддзя «Галубіная кніга» фенікс прыводзіцца ў якасці маці ўсіх птушак.
• У цыкле Ю. Брайдэра і Н. Чадовіча «Сцежка» несмяротныя Феніксы (Спрадвечныя) — уладары часу, адны са стваральнікаў чалавека. Супрацьпастаўляюцца Нябачным (Інасучым) валадарам прасторы.
• У трактаце «Гоетыя» 37-ы дух апраметнай, маркіз Фенекс, з’яўляецца перад заклікацелем у выглядзе птушкі Фенікс з чорным пер’ем.

• У кнізе «Гары Потэр і Таемная зала» і аднайменнай экранізацыі фенікс Фоўкс дапамагае галоўнаму герою справіцца з васіліскам Салазара Слізэрына.

• Клан феніксаў з’яўляецца ў 3-м сезоне мультсерыяла «Легенды Чымы».
• У карэйскай дараме «Легенда аб чатырох вартавых» нябеснага Уладара.
• У тэлесерыяле «Звышнатуральнае» (6-ы сезон 18-я серыя «Заходняя зямля») фенікс Элай Фінч можа спальваць дакрананнем. Яго попел — адзінае, што можа забіць Маці ўсіх монстраў.
• У мультсерыяле «Сяброўства — гэта цуд» (1-ы сезон 22-я серыя «Птушка Фенікс») фенікс Філаміна — гадаванец прынцэсы Селеста, які прыкідваўся хворым. У цмока Спайка быў гадаванец-фенікс Піві (2-й сезон 21-я серыя «Пошукі цмока»).
• У мультсерыяле «Клуб Вінкс — Школа Чараўніц» (2 сезон) галоўны вораг шасці фей Лорд Даркар — цёмны фенікс, паўсталы пасля доўгага сну з мэтай завалодаць абсалютнай сілай і адпомсціць за паражэнне 16-гадовай даўніны.
• У тэлесерыяле «Грым» (4-ы сезон, 13 серыя «Выпрабаванне агнём») істота-фенікс з’яўляецца адмоўным персанажам. Здольнасць да гарэння тлумачыцца выпрацоўкай у вялікай канцэнтрацыі белага фосфару.
• У «Людзях Ікс» Джына Грэй мае псіянічную форму Фенікса.

• 
  Геральдычны фенікс
• 
  Герб пгт. Вербілкі (Расія)

• Жар-птушка

• Максимович К. А. Птица Феникс в древнерусской литературе (К проблеме интерпретации образа) // Герменевтика древнерусской литературы. XI—XIV вв. Т. 5. М., 1992. С. 316—334.
• Зибаев А. В. Ὄρνις vel Пτερόν, AVIS vel VOLUCRIS? О понимании природы феникса в античном мире // Scholia studiorum II: пространство исторического нарратива. Екатеринбург, 2018.

	Фенікс (міфалогія) на Вікісховішчы

• Dragon’s Nest / Гласарый
• Фенікс на Symbolarium`е Архівавана 29 сакавіка 2015.
• Пра феніксаў, дыскусія 1999 года ў Фіда-канферэнцыі