Гісторыя Кітая

Кітайская цывілізацыя  (руск.) (бел. — адна з самых старажытных у свеце. Паводле сцвярджэнняў кітайскіх навукоўцаў, яе ўзрост можа складаць пяць тысяч гадоў, пры гэтым наяўныя пісьмовыя крыніцы ахопліваюць перыяд не менш за 3500 гадоў.

Наяўнасць сістэм адміністрацыйнага кіравання, якія ўдасканальваліся дынастыямі, што змянялі адна адну, ранняе асваенне найбуйнейшых аграрных ачагоў у басейнах рэк Хуанхэ і Янцзы стварала перавагі для кітайскай дзяржавы, эканоміка якой грунтавалася на развітым земляробстве, у параўнанні з суседзямі-качэўнікамі і горцамі. Яшчэ больш умацавала кітайскую цывілізацыю ўвядзенне канфуцыянства ў якасці дзяржаўнай ідэалогіі (I стагоддзе да н. э.) і адзінай сістэмы пісьма.

Расійскі гісторык Віктар Башкееў разглядае сцвярджэнне аб старажытнасці кітайскай дзяржаўнасці ў ліку міфаў, звязаных з пачатковымі этапамі развіцця кітайскай гістарыяграфіі, якая ўвабрала ў сябе мноства легенд, што стваралі адпаведны вобраз^[1]. Сяргей Дзмітрыеў сцвярджае, што дадзены міф паўстаў у кітайскай гістарыяграфіі пад уплывам працы еўрапейскага гісторыка-кітаіста Марціна Марціні  (руск.) (бел.^[1].

Існуе асіметрыя ў колькасці крыніц гістарычных звестак, у той жа час назіраецца адзінства кітайскай цывілізацыі, позняя эпоха яўна суадносіць сябе з папярэднікамі, інтэрпрэтуе традыцыі. Наступны падзел заснаваны на традыцыйнай ханьскай гістарыяграфіі:

• Даімперскі Кітай (Ся, Шан, Чжоу-да 221 да н. э.)
• Імперскі Кітай (Цынь-Цын)
• Новы Кітай (1911-сучаснасць)

Першы перыяд, скупа дакументаваны, займае прыкладна такі ж часовы прамежак, як і другі; другі перыяд, у сваю чаргу, часам дзеляць на ранні (да канца Тан) і позні (да канца Цын). Пры гэтым традыцыйная кітайская гістарыяграфія ўключае суверэнныя дзяржавы іншых народаў (манголаў, маньчжураў, тыбетцаў і інш.) у хранікальна-дынастыйную гісторыю ўласна Кітая, ігнаруючы ўласныя гістарычныя традыцыі гэтых народаў і разглядаючы іх дзяржавы як часткі Кітая.

Храналогія вядзецца з 841 да н.э. Да гэтага перыяду — даты ўмоўныя. Існуюць міфалагізіраваныя перыяды, пачатак іх вядзецца, па некаторых крыніцах, ад часу з’яўлення першага чалавека на тэрыторыі Кітая (сінантрапа), а працягласць міфалагічнага перыяду «самай глыбокай даўніны» складае 2 757 780 год.

Аднастайнасць у храналогіі адсутнічае. Адна з найлепшых (дасканала вывераная):

• Ся [Xia] 2207—1767 да н.э. (традыцыйна-ўмоўныя даты)
• Шан (Інь) [Shang Yin] 1766—1122 да н.э. (традыцыйна-ўмоўныя даты)
• Чжоў [Zhou] 1122—256 до н.э.

Заходняя Чжоў (Сi Чжоў [Xi Zhou]) 1122—771 да н.э. (праблемныя даты)

Усходняя Чжоў (Дун Чжоў [Dong Zhou]) 770—256 да н.э.

Вёсны і восені (Чунь цю [Chun cju]) 722—481 да н.э. (праблемныя даты)

Эпоха Ваюючых царстваў (Чжань го [Zhan guo]) 403 (праблемная дата) —221 да н.э.

• Цынь [Qin] 221—206 да н.э.
• Хань [Han] 206—220 н.э.

Заходняя Хань (Сі Хань [Xi Han]) 206 да н.э. — 8 н.э.

Новая (Сінь [Xin]) 9—23

Імператар Гэн Шы [Geng Shi] 23—25

Усходняя Хань (Дун Хань [Dong Han]) 25—220

• Траяцарства (Сань го [San guo]) 220—280

Вэй [Wei] 220—265

Шу [Shu] 221—263

У [Wu] 229—280

• Цзінь [Jin] 280—420

Заходняя Цзінь (Сі Цзінь [Xi Jin]) 265—316

Усходняя Цзінь (Дун Цзінь [Dong Jin]) 317—420

• Пяць варварскіх народаў і шаснаццаць дзяржаў (Уху шылю го [Wuhu shiliu guo]) (народы цян, дзі, сяньбі, цзе, сюнну) 304—439

Хань [Han] 304—318 і Ранняя Чжао (Цянь Чжао [Qian Zhao]) 318—329

Вялікая Хань (Чэн Хань [Cheng Han]) 304—347

Ранняя Лян (Цянь Лян [Qian Liang]) 314—376

Позняя Чжао (Хоў Чжао [Hou Zhao]) 319—351

Ранняя Янь (Цянь Янь [Qian Yan]) 337—370

Ранняя Цынь (Цянь Цынь [Qian Qin]) 351—394

Позняя Цынь (Хоў Цынь [Hou Qin]) 384—417

Позняя Янь (Хоў Янь [Hou Yan]) 384—409

Заходняя Цынь (Сі Цынь [Xi Qin]) 385—431

Позняя Лян (Хоў Лян [Hou Liang]) 386—403

Паўднёвая Лян (Нань Лян [Nan Liang]) 397—414

Паўднёвая Янь (Нянь Янь [Nan Yan]) 398—410

Заходняя Лян (Сі Лян [Xi Liang]) 400—421

Паўночная Лян (Бэй Лян [Bei Liang]) 401—439

Ся [Xia] 407—431

Паўночная Янь (Бэй Янь [Bei Yan]) 409—436

• Паўднёвыя і паўночныя дынастыі (Нань бэй чао [Nan bei chao]) 420—589

Паўднёвыя дынастыі (Нань чао [Nan chao]):

Сун [Song] 420—479

Цы [Qi] 479—502

Лян [Liang] 502—557

Чэнь [Chen] 557—589

Паўночныя дынастыі (Бэй чао [Bei chao]):

Паўночная Вэй (Бэй Вэй [Bei Wei]) 386—534

Усходняя Вэй (Дун Вэй [Dong Wei]) 534—550

Заходняя Вэй (Сі Вэй [Xi Wei]) 535—557

Паўночная Цы (Бэй Цы [Bei Qi]) 550—577

Паўночная Чжоў (Бэй Чжоў [Bei Zhou]) 557—581

• Суй [Sui] 581—618
• Тан [Тang] 618—907

Чжоў [Zhou] 690—705

• Пяць дынастый (У дай) 907—959:

Позняя Лян (Хоў Лян [Hou Liang]) 907—923

Позняя Тан (Хоў Тан [Hou Tang]) 923—936

Позняя Цзынь (Хоў Цзынь [Hou Jin]) 936—946

Позняя Хань (Хоў Хань [Hou Han]) 947—950

Позняя Чжоу (Хоў Чжоў [Hou Zhou]) 951—959

• Сун [Song] 960—1279

Паўночная Сун (Бэй Сун [Bei Song]) 960—1127

Паўднёвая Сун (Нань Сун [Nan Song]) 1127—1279

• Юань [Yuan] 1280—1368
• Мін [Ming] 1368—1644
• Цын [Qing] 1644—1912
• Кітайская Рэспубліка (Чжунхуа міньго [Zhonghua mingo]) 1911—1949
• Кітайская Народная Рэспубліка (Чжунхуа жэньмінь гунхэго [Zhonghua renmin gongheguo]) з 1949

У апошні час нароўні з дзяржавай Сун (960—1279) раўнапраўнымі ўдзельнікамі гістарычнага працэсу ў Кітаі становяцца дзяржава кіданяў Ляо (907—1125) і дзяржава чжурчжэняў Цзінь (1125—1234). Былі і раней прыклады таго, што ў гісторыю Кітая ўключаліся дзяржавы, створаныя неханьскімі народамі, напрыклад, дзяржава народа тоба — Паўночная Вэй. Але гэта адносілася толькі да тых перыядаў, калі не было адзінай цэнтральнай улады ханьцаў.

Гэтую новую тэндэнцыю трэба разумець у тым сэнсе, што храналогіі пачынаюць аспрэчваць права ханьцаў на выключнае месца ў кітайскай гісторыі, вызваляючы месца ў гістарычным мінулым для іншых народаў сучаснага Кітая. Варта разглядаць гэта ў кантэксце сучаснай палітыкі адносна нацыянальных меншасцей.

Карта	Год	Эпоха
Даімперскі Кітай
	8500 год да н. э. — 2070 год да н. э.	Дагістарычны Кітай  (руск.) (бел.
	2070 год да н. э. — 1600 год да н. э.	Дынастыя Ся
	1600 год да н. э. — 1046 год да н. э.	Дынастыя Шан
	1046 год да н. э. — 256 год да н. э.	Дынастыя Чжоу
	1046 год да н. э. — 771 год да н. э.	Заходняя Чжоу  (руск.) (бел.
	770 год да н. э. — 255 год да н. э.	Усходняя Чжоу  (руск.) (бел.
	771 год да н. э. — 476 год да н. э.	Вёсны і Восені  (руск.) (бел.
	403 год да н. э. — 256 год да н. э.	Царствы, якія ваююць  (укр.) (бел.
Імперскі Кітай, ранні
	221 год да н. э. — 206 год да н. э.	Дынастыя Цынь  (руск.) (бел.
	209 год да н. э. — 202 год да н. э.	Дынастыя Чу  (руск.) (бел.
	206 год да н. э. — 220 год н. э.	Дынастыя Хань
	206 год да н. э. — 9 год н. э.	Заходняя Хань
	9 год н. э. — 23 год	Дынастыя Сінь  (руск.) (бел.
	25 год — 220 год	Усходняя Хань
	220 год — 280 год	Эпоха Трохцарства
	200 год — 266 год	Вэй
	221 год — 263 год	Шу
	222 год — 280 год	У
	265 год — 420 год	Дынастыя Цзінь
	265 год — 316 год	Заходняя Цзінь
	317 год — 420 год	Усходняя Цзінь
	305 год — 439 год	Шаснаццаць варварскіх дзяржаў  (руск.) (бел.
	420 год — 589 год	Паўднёвыя і Паўночныя дынастыі
	581 год — 618 год	Дынастыя Суй
	618 год — 907 год	Дынастыя Тан
	690 год — 705 год	Другая Чжоу  (руск.) (бел.
Імперскі Кітай, позні
	907 год — 960 год	Эпоха пяці дынастый і дзесяці царстваў  (руск.) (бел.
	907 год — 1125 год	Ляа  (руск.) (бел.
	960 год — 1279 год	Дынастыя Сун
	960 год — 1127 год	Паўночная Сун
	1127 год — 1279 год	Паўднёвая Сун
	1115 год — 1234 год	Дынастыя Цзінь
	1038 год — 1227 год	Сі Ся
	1271 год — 1368 год	Дынастыя Юань
	1368 год — 1644 год	Дынастыя Мін
	1644 год — 1912 год	Дынастыя Цын
Новы Кітай
	1912 год — 1949 год	Кітайская рэспублік
	1915 год — 1916 год	Кітайская імперыя  (руск.) (бел.
	1912 год — 1928 год	Бэянскі ўрад  (руск.) (бел.
	1928 год — 1949 год	Нацыяналістычны ўрад  (руск.) (бел.
	1949 год — цяперашні час	Кітайская Народная Рэспубліка

Каменныя прылады  (руск.) (бел. ў Шанчэне  (англ.) (бел. на Лёсавым плато на поўдні Кітая датуюцца ўзростам 2,12 млн гадоў^[2], узрост стаянкі Лунгупо  (ням.) (бел. адносіцца да перыяду ранняга плейстацэну — 2,04 млн гадоў назад^[3].

Да эпохі палеаліту ў Кітаі адносяцца наступныя палеаантрапалагічныя знаходкі: сінантрап з Чжоукаудзянь  (руск.) (бел., юаньмоускі чалавек  (руск.) (бел., ланьцянскі чалавек  (руск.) (бел., нанкінскі чалавек  (руск.) (бел., Homo erectus hexianensis з Лантандуна (правінцыя Аньхой) узростам 415 тыс. гадоў^[4][5], 7 зубоў Homo erectus з пячоры Байлун (Bailongdong) у правінцыі Хубэй (550 тыс. гадоў)^[6], чэрап Далі^[en] узростам 209 000±23 000 гадоў і падобны на яго чэрап з пячоры Хуалун  (англ.) (бел. з фрагментам сківіцы і зубамі з датыроўкай 150—412 тыс. гадоў з правінцыі Аньхой, Homo helmei з Чын'юшан  (англ.) (бел. узростам 200—280 тыс. гадоў, чэрап Мапа^[en] узростам 129—135 тыс. гадоў, чарапы з Сюйчана  (руск.) (бел. узростам 105—125 тыс. гадоў, два зубы і частка ніжняй сківіцы з пячораў Чжыжэнь узростам 100—113 тыс. гадоў, Луна (Luna Cave) у месцазнаходжанні Лунадун (Lunadong) узростам ад 70 да 126 тыс. гадоў і вапняковай пячоры ў Біцзэ  (руск.) (бел. узростам 112—178 тыс. гадоў, чалавечыя астанкі з месцазнаходжання Суйцзіяа^[en] узростам 104—125 тыс. гадоў.

Дзянісаўскі чалавек (Сківіца з Сяхэ^[en]), па дадзеных палеапратэомікі  (руск.) (бел., жыў 160 тыс. гадоў таму ў карставай пячоры Байшыя  (руск.) (бел.^[7].

У правінцыі Хэнань знойдзена сем інструментаў, вырабленых з костак жывёл, узростам ад 105 да 125 тыс. гадоў.

Да позняга палеаліту адносяцца чалавек^[en] з пячоры Цяньюань^[en] узростам 40 тыс. гадоў, у якога была вызначана мітахандрыяльная гаплагрупа B  (руск.) (бел., шаньдзіндунскі чалавек  (руск.) (бел., чалавек з Аленевай пячоры  (руск.) (бел., верхні разец (CV.939.2) з Лунгупо  (ням.) (бел. (ушаньскі чалавек).

Найстаражытнейшая кераміка (20 000-19 000 гадоў таму) на тэрыторыі Кітая вядомая па знаходках гаршкоў у пячоры Сяньжэньдун^[en] у правінцыі Цзянсу на паўднёвым усходзе КНР. У правінцыі Хунань знойдзены чарапкі ад востраканцовай пасудзіны ў пячоры Юйчаньянь^[en] узростам 18,3—17,5 тыс. гадоў таму. Помнікі Сярэндун (14 610 ± 290 г. н.) і Мяаян (13 710 ± 270 г. н.) знаходзяцца ў Паўднёвым Кітаі.

Неалітычная культура <Сінлунва  (руск.) (бел. (6200-5400 гг. да н.э.) — самая ранняя археалагічная культура Кітая, якая выкарыстоўвала прадметы з жада і малюнкі драконаў. Ганчарныя вырабы Сінлунва былі ў асноўным цыліндрычнымі і абпальваліся пры нізкіх тэмпературах. У некалькіх гарлачах з Цзяху  (руск.) (бел. выяўленыя сляды алкагольных напояў, атрыманых пры ферментацыі рысу, мёду і некаторых мясцовых раслін. Неалітычная культура Бэйсінь  (руск.) (бел., якая культывавала проса, існавала ў 5300-4100 гадах да нашай эры^[8].

Кітайская цывілізацыя (продкі дзяржаваўтваральнага этнасу хань) — група культур (Баньпо  (фр.) (бел. 1, Шыцзяхэ  (руск.) (бел., Баньпо  (фр.) (бел. 2, Мяадзігоу  (кіт.) (бел., Чжуншаньчжай 2, Хоўган 1 і інш.) сярэдняга неаліту (каля 4500-2500 гг. да н. э.) у басейне ракі Хуанхэ, якія традыцыйна аб’ядноўваюцца агульнай назвай Яншаа. Прадстаўнікі гэтых культур вырошчвалі збожжавыя (чуміза і інш.) і займаліся развядзеннем свінняў. Пазней у гэтым раёне распаўсюдзілася культура Луншань: з’явіліся блізкаўсходнія віды злакаў (пшаніца і ячмень) і пароды свойскай жывёлы (каровы, авечкі, козы). Сінхронна Яншаа існавала культура Хуншань  (руск.) (бел., якая сфармавалася на аснове мясцовай культуры Сінлунва. У прадстаўнікоў культуры Хуншань вызначылі Y-храмасомныя гаплагрупы N1 (xN1a, N1c)  (руск.) (бел., C  (руск.) (бел. і O3a (O3a3)  (руск.) (бел.^[9][10].

5 тысяч гадоў таму, у раёнах ракі Хуанхэ, сярэдняй і ніжняй частках ракі Янцзы, а таксама ракі Заходняй Ляахэ з’явілася краіна і наступіла эпоха «старажытнай дзяржавы». У шэрагу руінаў гарадоў, якія адносяцца да 5500-3500 гадоў таму, былі знойдзеныя палацы і пахаванні вышэйшага саслоўя, месцазнаходжанні старажытных гарадоў велізарнымі плошчамі ад 2,8 да 4 млн м², а таксама пахавальны інвентар, які паказвае класавую прыналежнасць. Больш за тое, у месцазнаходжанні Таасы  (англ.) (бел. быў знойдзены рэальны прыклад выкарыстання металургіі, самы ранні медны посуд і матэрыялы, якія вызначаюцца як пісьменнасць. Па словах Ван Вэя, даследчыка Інстытута археалогіі Акадэміі грамадскіх навук КНР, на аснове вышэйзгаданых доказаў можна лічыць, хоць дынастыя яшчэ не сфармавалася ў цэлым у той час, развіццё грамадства павінна было ўвайсці ў стадыю «цывілізацыі старажытнай краіны» перад перыядам дынастыі^[11].

Дзяржава Шан-Інь (商殷) (дынастыя Шан, кіт. спр. 商, піньінь shāng), якая ўзнікла ў канцы XVII стагоддзя да н. э. у сярэднім цячэнні р. Хуанхэ ў сяле Аньян  (руск.) (бел., была першым дзяржаўным утварэннем бронзавага веку на тэрыторыі Кітая, існаванне якога падмацавана паведамленнямі археалагічных, наратыўных і эпіграфічных крыніц. Паводле сучасных уяўленняў, у яе былі папярэднікі ў розных раёнах басейна р. Янцзы Учэн і інш. і ў басейне р. Хуанхэ Эрлітоу, Эрліганг. У эпоху дзяржавы Шан (1600 па 1027 год да нашай эры) тэхналогія вырабу бронзы з’явілася на тэрыторыі Кітая ўжо ў гатовым выглядзе.

З’яўленне бронзавай металургіі і калясніц у Кітаі паслужыла падставай для гіпотэз індаеўрапейскага паходжання дынастыі^[12]. Аднак у шэрагу работ гаворыцца толькі аб пераняцці тэхналогій у суседзяў і аб аўтахтоннасці культуры Шан-Інь^[13].

У выніку войнаў з суседнімі народамі да XI стагоддзя да н. э. уплыў шанскіх кіраўнікоў распаўсюдзіўся на тэрыторыі сучасных правінцый Хэнань і Шаньсі, а таксама частку тэрыторый правінцый Шэньсі і Хэбэй.

Тады існаваў месячны каляндар  (руск.) (бел. і выкарыстоўвалася пісьменнасць-правобраз сучаснага іерагліфічнага кітайскага пісьма. Найважнейшай крыніцай эпохі Шан-Інь з’яўляюцца варажбітныя надпісы на спецыяльна апрацаваных барановых лапатках і панцырах чарапах. Усяго было выяўлена больш за 150 тыс. такіх надпісаў^[14].

Іньцы значна пераўзыходзілі навакольныя іх народы з ваеннага пункту гледжання — у іх было прафесійнае войска, якое выкарыстоўвала бронзавую зброю, лукі, дзіды і баявыя калясніцы  (руск.) (бел.. Іньцы практыкавалі чалавечыя ахвярапрынашэнні  (руск.) (бел. — часцей за ўсё ў ахвяру прыносіліся палонныя.

У XI стагоддзі да н. э. дзяржава Шан было заваявана кааліцыяй народаў на чале з кіраўніком ранняга дзяржаўнага ўтварэння Чжоу — У-ванам.

У перыяд праўлення дынастыі Чжоў (XI—III стст. да н.э.) паскорылася развіццё ірыгацыйнага земляробства, аформіліся асноўныя філасофскія школы (канфуцыянства, даасізм і інш.), вылучылася некалькі самастойных царстваў.

Шырокая тэрыторыя дзяржавы Чжоу (кіт. спр. 周, піньінь Zhōu), якая ахоплівала практычна ўвесь басейн Хуанхэ, з часам распалася на мноства канкуруючых паміж сабой самастойных дзяржаўных утварэнняў — першапачаткова спадчынных надзелаў на тэрыторыях, заселеных рознымі плямёнамі і размешчаных на адлегласці ад сталіц — Цзунчжоу (заходняй — каля г. Сіянь) і Чэнчжоу (усходняй — Лоі, Лаян). Гэтыя надзелы падаваліся ў валоданне сваякам і набліжаным вярхоўнага кіраўніка — звычайна чжоусцам. У міжусобнай барацьбе лік першапачатковых надзелаў паступова скарачаўся, а самі надзелы ўмацоўваліся і станавіліся больш самастойнымі.

Насельніцтва Чжоу было разнастайным, прычым найбольш буйную і развітую яго частку складалі іньцы. У дзяржаве Чжоу значная частка іньцаў была расселена на новых землях на ўсходзе, дзе была пабудавана новая сталіца — Чэнчжоу (сучасная правінцыя Хэнань).

Для перыяду Чжоу ў цэлым характэрна актыўнае засваенне новых зямель, рассяленне і этнічнае змешванне выхадцаў з розных раёнаў, надзелаў (пасля — царстваў), што спрыяла стварэнню падмурка будучай кітайскай супольнасці.

Перыяд Чжоу (XI—III стст. да н. э.) дзеліцца на так званыя Заходнюю  (руск.) (бел. і Усходнюю Чжоу  (руск.) (бел., што звязана з пераездам кіраўніка Чжоу ў 770 годзе да н. э. пад пагрозай нашэсця варварскіх плямёнаў з Цзунчжоу — першапачатковай сталіцы дзяржавы — у Чэнчжоу. Землі ў раёне старой сталіцы былі аддадзены аднаму з саюзнікаў кіраўніка дзяржавы, які стварыў тут новы надзел Цынь. Пасля менавіта гэты надзел стане цэнтрам адзінай кітайскай імперыі.

Перыяд Усходняй Чжоу  (руск.) (бел., у сваю чаргу, падзяляецца на два перыяды:

• Чуньцю  (польск.) (бел. («Перыяд Вёснаў і Восеняў» VIII—V стагоддзі да н. э.);
• Чжаньго  (руск.) (бел. («Перыяд Царстваў, якія б’юцца», V—III стагоддзі да н. э.).

У перыяд Усходняй Чжоу ўлада цэнтральнага кіраўніка — вана, сына Неба  (руск.) (бел., кіруючага Паднябеснай па Мандату Неба  (руск.) (бел., — паступова аслабла — а вядучую палітычную ролю сталі адыгрываць моцныя ўдзелы, узначаленыя ўдзельнымі князямі (чжу хоу  (руск.) (бел.), якія ператвараліся ў буйныя царствы. Большасць з іх (за выключэннем ускраінных) называлі сябе «сярэднімі дзяржавамі» (чжун-го), якія вядуць сваё паходжанне ад раннечжоўскіх надзелаў.

У перыяд Усходняй Чжоу  (руск.) (бел. фарміруюцца асноўныя філасофскія школы Старажытнага Кітая — канфуцыянства (VI—V стст. да н. э.), маізм  (укр.) (бел. (V ст. да н. э.), даасізм (IV ст. да н. э.), легізм  (руск.) (бел..

У V—III стст. да н. э. (перыяд Чжаньго) Кітай уступае ў Жалезны век. Пашыраюцца сельскагаспадарчыя плошчы, павялічваюцца ірыгацыйныя сістэмы, развіваюцца рамёствы, рэвалюцыйныя змены адбываюцца ў ваеннай справе.

У перыяд Чжаньго на тэрыторыі Кітая суіснавала сем найбуйнейшых царстваў — Вэй  (руск.) (бел., Чжаа  (руск.) (бел. і >Хань  (руск.) (бел. (раней усе тры ўваходзілі ў царства  (руск.) (бел. Цзінь  (руск.) (бел.), Цынь, Цы  (укр.) (бел., Янь  (руск.) (бел. і Чу. Паступова ў выніку жорсткага суперніцтва верх стала атрымліваць самае заходняе — Цынь. Далучыўшы адно за адным суседнія царствы, у 221 да н. э. кіраўнік Цынь — будучы імператар Цынь Шыхуан-дзі — аб’яднаў увесь Кітай пад сваёй уладай.

Так у сярэдзіне III стагоддзя да н. э. завяршыўся перыяд Усходняй Чжоў.

Аб’яднаўшы старажытнакітайскія царствы, імператар Цынь Шыхуан-дзі (кіт. спр. 秦始皇, піньінь Qín Shǐ Huáng) канфіскаваў усю зброю ў насельніцтва, перасяліў дзясяткі тысяч сем’яў спадчыннай шляхты з розных царстваў у новую сталіцу — Сяньян  (руск.) (бел. і падзяліў велізарную краіну на 36 новых абласцей, якія ўзначалілі прызначаныя губернатары.

Пры імператары Цынь Шыхуан-дзі былі злучаныя абарончыя сцены (валы) паўночных чжоўскіх царстваў і створана Вялікая Кітайская сцяна. Было збудавана некалькі стратэгічных дарог са сталіцы на ўскраіны імперыі. У выніку паспяховых войнаў на поўначы хунну  (руск.) (бел. (сюнну) былі адціснуты за Вялікую сцяну, гэтак жа былі далучаны значныя тэрыторыі плямёнаў юэ, уключаючы паўночную частку сучаснага В’етнама.

Цынь Шыхуан-дзі, які будаваў усе свае рэформы на асновах легізму  (руск.) (бел. з казарменнай дысцыплінай і жорсткімі пакараннямі тых, хто правініўся, пераследваў канфуцыянцаў, аддаючы іх смяротнаму пакаранню (пахаванне жыўцом  (руск.) (бел.) і спальваючы іх сачыненні — за тое, што яны смелі выступаць супраць жорсткага прыгнёту, які ўсталяваўся ў краіне.

Імперыя Цынь спыніла існаванне неўзабаве пасля смерці Цынь Шыхуан-дзі.

Сыма Цянь і Бань Гу — заснавальнікі традыцыйнай кітайскай гістарыяграфіі.

Другую ў гісторыі Кітая імперыю, якая атрымала назву Хань (кіт. трад. 漢, спр. 汉, піньінь Hàn піньінь Hàn; 206 да н. э. — 220 н. э.) заснаваў выхадзец з сярэдняга чынавенства Лю Бан (Гаа-цзу), адзін з военачальнікаў адроджанага царства Чу, якія ваявалі супраць Цынь пасля смерці імператара Цынь Шыхуан-дзі ў 210 г. да н. э.

Кітай у гэты час перажываў эканамічны і сацыяльны крызіс, выкліканы стратай кіравальнасці і войнамі военачальнікаў цыньскіх армій з элітамі знішчаных ранніх царстваў, якія спрабавалі аднавіць сваю дзяржаўнасць. З-за перасяленняў і войнаў значна скарацілася колькасць сельскага насельніцтва ў асноўных аграрных раёнах.

Важная асаблівасць змены дынастый у Кітаі складалася ў тым, што кожная новая дынастыя прыходзіла на змену папярэдняй у абстаноўцы сацыяльна-эканамічнага крызісу, паслаблення цэнтральнай улады і войнаў паміж военачальнікамі. Заснавальнікам новай дзяржавы станавіўся той з іх, хто мог захапіць сталіцу і гвалтоўна адхіліць імператара, які кіруе, ад улады.

З праўлення Гаа-цзу (206—195 да н. э.) пачынаецца новы перыяд кітайскай гісторыі, які атрымаў назву Заходняя Хань.

Пры імператары У-дзі (140-87 да н.э.) была ўзятая на ўзбраенне іншая філасофія — адноўленае і рэфармаванае канфуцыянства, якое стала пануючай афіцыйнай ідэалогіяй замест легізму, што дыскрэдытаваў сябе, з яго жорсткімі нормамі і бесчалавечнай практыкай. Менавіта з гэтага часу бярэ свой пачатак кітайская канфуцыянская імперыя.

Пры ім тэрыторыя ханьскай імперыі значна пашыраецца. Былі знішчаны в’ецкая дзяржава Намв'ет  (руск.) (бел. (тэрыторыя сучаснай правінцыі Гуандун, Гуансі-Чжуанскага аўтаномнага раёна і поўнач Індакітайскага паўвострава), в’ецкія дзяржавы ў паўднёвых частках сучасных правінцый Чжэцзян і Фуцзянь, карэйская дзяржава Часон  (руск.) (бел..

Кітайскі падарожнік Чжан Цянь пранікае далёка на захад і апісвае многія краіны Сярэдняй Азіі (Сагдыяна, Бактрыя, Парфія і інш.). Уздоўж пройдзенага ім маршруту пракладваецца гандлёвы шлях праз Джунгарыю і Усходні Туркестан  (руск.) (бел. у краіны Сярэдняй Азіі і Блізкага Усхода — так званы «Вялікі шаўковы шлях». Імперыя на некаторы час падпарадкоўвае сабе аазісы-протадзяржавы ўздоўж Шаўковага шляху і распаўсюджвае свой уплыў да Паміра. У I ст. н. э. у Кітай з Індыі пачынае пранікаць будызм.

У перыяд з 8 па 23 гг. н. э. уладу захоплівае Ван Ман, які абвяшчае сябе імператарам і заснавальнікам дзяржавы Сінь  (руск.) (бел.. Пачынаецца шэраг пераўтварэнняў, які перарываецца экалагічнай катастрофай — рака Хуанхэ змяніла рэчышча. З-за трохгадовага голаду цэнтральная ўлада аслабла. У гэтых умовах пачаліся паўстанне чырвонабровых і рух прадстаўнікоў роду Лю за вяртанне стальца. Ван Ман быў забіты, сталіца ўзятая, улада вярнулася дынастыі Лю.

Новы перыяд атрымаў назву Усходняя Хань, ён падоўжыўся да 220 г. н. э.

Усходнюю Хань змяніў перыяд Трохцарства (Вэй (Трохцарства), Шу і У). У ходзе барацьбы за ўладу паміж военачальнікамі была заснавана новая дзяржава Цзінь (кіт. трад. 晉, спр. 晋, піньінь jìn; 265—420).

У пачатку IV стагоддзя Кітай падвергнуўся нашэсцю качэўнікаў — сюнну  (руск.) (бел. (гунаў), сяньбійцаў  (руск.) (бел., цянаў, цзе  (руск.) (бел. увесь Паўночны Кітай быў захоплены качэўнікамі, якія стварылі тут свае царствы, так званыя 16 варварскіх дзяржаў  (руск.) (бел. Кітая. Значная частка кітайскай шляхты бегла на поўдзень і паўднёвы ўсход, заснаваная там дзяржава атрымала назву Усходняя Цзінь.

Качэўнікі прыходзілі хвалямі, адна за адной, і пасля кожнай з гэтых хваль у Паўночным Кітаі ўзнікалі новыя царствы і кіруючыя дынастыі, якія, аднак, прымаюць класічныя кітайскія назвы (Чжаа  (руск.) (бел., Лян  (руск.) (бел., Цынь  (руск.) (бел., Вэй  (руск.) (бел. і інш.).

У гэты час, з аднаго боку, адбываецца варварызация ладу жыцця аселых кітайцаў — разгул жорсткасці, самавольства, масавых забойстваў, нестабільнасці, пакаранняў смерцю і бясконцых пераваротаў. А з іншага боку, прышэльцы-качэўнікі актыўна імкнуцца выкарыстоўваць кітайскі вопыт кіравання і кітайскую культуру для стабілізацыі і ўмацавання сваёй улады — моц кітайскай канфуцыянскіх цывілізацыі ў канчатковым рахунку гасіць хвалі нашэсцяў варварскіх плямёнаў, якія падвяргаюцца кітаізацыі  (руск.) (бел.. Да канца VI стагоддзя нашчадкі качэўнікаў практычна цалкам асімілююцца з кітайцамі.

На поўначы Кітая верх у стогадовай барацьбе паміж некітайскімі царствамі бярэ сяньбійская  (руск.) (бел. дзяржава Тоба Вэй (Паўночная Вэй), якая аб’яднала пад сваёй уладай увесь Паўночны Кітай (басейн Хуанхэ) і да канца V стагоддзя ў барацьбе супраць паўднёвакітайскай дзяржавы Сун  (руск.) (бел. распаўсюдзіла свой уплыў да берагоў Янцзы. Пры гэтым ужо ў VI стагоддзі, як было сказана, захопнікі-сяньбійцы асіміляваліся з пераважнай большасцю мясцовага насельніцтва.

З пачаткам варварскіх уварванняў на поўнач Кітая, якія суправаджаліся масавым знішчэннем і прыгнётам мясцовага насельніцтва, да мільёна мясцовых жыхароў — у першую чаргу шляхетных, багатых і адукаваных, уключаючы імператарскі двор, — перабраліся на поўдзень, у раёны, параўнальна нядаўна далучаныя да імперыі. Прышэльцы з поўначы, засяліўшы рачныя даліны, актыўна заняліся вырошчваннем рысу і паступова ператварылі Паўднёвы Кітай у асноўны земляробчы раён імперыі. Ужо ў V стагоддзі тут сталі збіраць па два ўраджаі рысу ў год. Рэзка паскорылася кітаізацыя і асіміляцыя мясцовага насельніцтва, каланізацыя новых зямель, будаўніцтва новых гарадоў і развіццё старых. На поўдні засяродзіўся цэнтр кітайскай культуры.

Адначасова тут умацоўвае свае пазіцыі будызм — на поўначы і поўдні пабудавана ўжо некалькі дзясяткаў тысяч манастыроў з больш чым 2 млн манахаў. У немалой ступені распаўсюджванню будызму спрыяе паслабленне афіцыйнай рэлігіі — канфуцыянства — у сувязі з варварскімі ўварваннямі і міжусобіцамі. Першымі кітайскімі будыстамі, якія спрыялі папулярызацыі новай рэлігіі, былі прыхільнікі даасізму — менавіта з іх дапамогай перакладаліся з санскрыту на кітайскі старажытныя будыйскія тэксты. Будызм паступова стаў квітнеючай рэлігіяй.

Працэс кітаізацыі варварызаванай поўначы і каланізаванага поўдня стварае перадумовы для новага аб’яднання краіны. У 581 паўночнакітайскі палкаводзец Чжоу Ян Цзянь аб’ядноўвае пад сваёй уладай увесь Паўночны Кітай і абвяшчае новую дынастыю Суй; 581—618), а пасля знішчэння паўднёвакітайскай дзяржавы Чэнь узначальвае аб’яднаны Кітай. У пачатку VII стагоддзя яго сын Ян-дзі вядзе войны супраць карэйскай дзяржавы Кагуро (611—614) і в’етнамскай дзяржавы Вансуан  (в’етн.) (бел., будуе вялікі канал паміж Хуанхэ і Янцзы для транспарціроўкі рысу з поўдня ў сталіцу, стварае раскошныя палацы ў сталіцы Лаяне, аднаўляе і будуе новыя ўчасткі Вялікай кітайскай сцяны, якая прыйшла ў заняпад за тысячу гадоў.

Падданыя не вытрымліваюць нягод і пазбаўленняў і паўстаюць. Ян-дзі забіваюць, а дынастыю Суй змяняе дынастыя Тан (618—907), заснавальнік-шансійскі феадал Лі Юань.

Кіраўнікі з дынастыі Лі пакончылі з выступамі шляхты і правялі шэраг паспяховых пераўтварэнняў. Адбываецца падзел краіны на 10 правінцый, была адноўлена «надзельная сістэма», удасканалена адміністрацыйнае заканадаўства, умацавана вертыкаль улады, ажывіліся гандаль і гарадское жыццё. Значна павялічыліся памеры многіх гарадоў і колькасць гарадскога насельніцтва.

Да канца VII стагоддзя ўзмацнілася ваенная магутнасць Танскай імперыі, што прывяло да пашырэння тэрыторыі Кітая за кошт Усходне-цюркскага  (руск.) (бел. і Заходне-цюркскага  (руск.) (бел. каганатаў. Дзяржавы, размешчаныя ў Джунгарыі і Усходнім Туркестане  (руск.) (бел., на некаторы час становяцца даннікамі Кітая. Карэйская дзяржава Кагуро заваявана і становіцца Аньдунскім намесніцтвам Кітая. Зноў адкрыты Вялікі шаўковы шлях.

У VIII—X стст. у Кітаі атрымліваюць распаўсюджванне новыя сельскагаспадарчыя культуры — у прыватнасці, чай, бавоўна.

Развіваецца марскі гандаль, галоўным чынам праз Гуанчжоу (Кантон), з Індыяй і Іранам, Арабскім халіфатам, карэйскай дзяржавай Сіла і Японіяй.

У VIII стагоддзі імперыю Тан саслабляюць канфлікты паміж цэнтральнай уладай і ваеннымі намеснікамі на перыферыі. Канчаткова панаванне дынастыі Лю падрывае вайна Хуан Чаа  (руск.) (бел. за трон 874—901.

Пяць дынастый і дзесяць царстваў (кіт.: 五代十國, 907—979) — эпоха палітычных пераваротаў у Кітаі, на працягу доўгага часу ў краіне не ўдаецца аднавіць адзіную дзяржаўную ўладу, што звязана з і міжусобнымі войнамі, асабліва на поўначы краіны.

У 960 военачальнік Чжаа Куан'інь  (руск.) (бел. засноўвае дынастыю Сун (кіт. спр. 宋, піньінь Sòng; 960—1279). Усе тры стагоддзі Сун прайшлі пад знакам паспяховага ціску на Унутраны Кітай з боку паўночных стэпавых народаў.

Яшчэ ў пачатку X стагоддзя ўзмацнілася развіццё і кансалідацыя протамангольскай этнічнай супольнасці кіданяў, якая суседнічала з Кітаем на паўночным усходзе. Дзяржава кіданяў, якая была заснаваная ў 916 і існавала па 1125, атрымала назву Ляа  (руск.) (бел.. Актыўна ўмацоўваючыся на паўночных рубяжах, кідані адрынулі частку кітайскіх тэрыторый (частку сучасных правінцый Хэбэй і Шаньсі). Асновы кіравання ў дзяржаве Ляа былі створаны кітайцамі і карэйцамі, на аснове кітайскіх іерогліфаў і з кітайскімі элементамі пісьма была створана пісьменнасць, развіваліся гарады, рамёствы, гандаль. Не здолеўшы справіцца з суседзямі і вярнуць страчаныя тэрыторыі, Сунская імперыя была вымушана пайсці на падпісанне ў 1004 мірнай дамовы і пагадзіцца на выплату даніны. У 1042 даніна была павялічана, а ў 1075 сунская імперыя аддала кіданям яшчэ частку сваёй тэрыторыі.

У той жа час на паўночна-заходніх ускраінах Сунскай імперыі, на захад ад кіданяў, на мяжы X—XI стст. складваецца моцная дзяржава тангутаў  (руск.) (бел. — Заходняе Ся. Тангуты адрынулі ад Кітая частку сучаснай правінцыі Шэньсі, цалкам тэрыторыю сучаснай правінцыі Ганьсу і Нінся-хуэйскага аўтаномнага раёна. З 1047 Сунскай імперыі прыйшлося і тангутам плаціць даніну срэбрам і шоўкам.

Нягледзячы на вымушаныя тэрытарыяльныя саступкі суседзям, перыяд Сун лічыцца эпохай эканамічнага і культурнага росквіту Кітая. Расце колькасць гарадоў, працягваецца рост колькасці гарадскога насельніцтва, кітайскія рамеснікі дасягаюць вышынь у вытворчасці вырабаў з фарфору, шоўку, лаку, дрэва, слановай косці і інш. Вынайдзены порах і компас, распаўсюджваецца кнігадрукаванне, выводзяцца новыя высокаўраджайныя сарты збожжавых, павялічваюцца пасевы бавоўны. Адной з найбольш уражлівых і эфектыўных з дадзеных інавацый было цалкам свядомае, сістэматычнае і добра арганізаванае ўкараненне і распаўсюджванне новых сартоў хуткаспелага рысу з паўднёвага В’етнама (Чампы).

У XII стагоддзі Кітаю даводзіцца аддаць яшчэ большую тэрыторыю новым захопнікам — паўднёваманьчжурскім чжурчжэням, якія стварылі (на базе знішчанай імі ў 1125 імперыі кіданяў Ляа) дзяржаву (пасля — імперыю) Цзінь (1115—1234), межы якой праходзілі па р. Хуайхэ. Пры гэтым частка разбітых кіданяў сышла на захад у Цэнтральную Азію, дзе ў раёне рэк Талас і Чу склалася невялікая дзяржава кара-кітаяў  (руск.) (бел. — Заходняя Ляа  (руск.) (бел. (1124—1211).

У 1127 чжурчжэні захопліваюць сталіцу імперыі Сун — Кайфэн і бяруць у палон імператарскую сям'ю  (англ.) (бел.. Адзін з сыноў  (руск.) (бел. імператара бяжыць на поўдзень, у Ханчжоу, які пасля становіцца сталіцай новай — паўднёвасунскай імперыі (1127—1280). Прасоўванне арміі чжурчжэняў на поўдзень стрымлівае толькі рака Янцзы. Мяжа паміж Цзінь і паўднёвасунскай імперыяй усталёўваецца па міжрэччы Хуанхэ і Янцзы. Паўночны Кітай зноў на доўгі час аказваецца пад панаваннем іншаземных заваёўнікаў.

У 1141 падпісаны мірны дагавор, згодна з якім Сунская імперыя прызнае сябе васалам імперыі Цзінь і абавязваецца плаціць ёй даніну.

У пачатку XIII стагоддзя ў Кітай урываюцца манголы  (руск.) (бел.. Да XIII стагоддзя манголы з’яўляліся часткай вялікай стэпавай супольнасці, якую кітайцы называлі «татарамі  (руск.) (бел.». Іх папярэднікі — протамангольскія і раннемангольскія групы і народы, адным з якіх былі кідані, — прадстаўлялі сабой стэпавых качэўнікаў, што разводзілі коней і рагатую жывёлу, вандравалі ад пашы да пашы і былі арганізаваныя ў невялікія родаплемянныя калектывы, звязаныя агульнасцю паходжання, мовы, культуры і т. п.

Суседства з развітой кітайскай цывілізацыяй спрыяла паскарэнню працэсу стварэння плямёнаў, а затым і магутных племянных саюзаў на чале з уплывовымі правадырамі. У 1206 на ўсемангольскім курултаі правадыром усіх манголаў быў абвешчаны Цемучын, які перамог у жорсткай міжусобнай барацьбе і прыняў імя і тытул Чынгісхана.

Чынгісхан стварыў арганізаваную і баяздольную армію  (руск.) (бел., якая і стала вырашальным фактарам у наступных поспехах параўнальна нешматлікага мангольскага этнасу.

Скарыўшы суседнія народы Паўднёвай Сібіры  (руск.) (бел., Чынгісхан у 1210 пайшоў вайной на чжурчжэняў і ў 1215 узяў Пекін.

У 1219—1221 была спустошана Сярэдняя Азія і заваявана дзяржава Харэзмшахаў. У 1223 — разбітыя рускія князі, у 1226—1227 — знішчана дзяржава тангутаў  (руск.) (бел.. У 1231 асноўныя сілы манголаў вярнуліся ў Паўночны Кітай  (руск.) (бел. і да 1234 завяршылі разгром чжурчжэньскай дзяржавы Цзінь.

Заваёвы ў Паўднёвым Кітаі былі працягнутыя ўжо ў 1250-х, пасля паходу ў Еўропу. Спачатку манголы захапілі краіны, што атачалі Паўднёва-Сунскую імперыю — дзяржаву Далі (1252—1253), Тыбет (1253). У 1258 мангольскія войскі пад правадырствам хана Хубілая з розных бакоў уварваліся ў Паўднёвы Кітай  (укр.) (бел., але ажыццяўленню іх планаў перашкодзіла нечаканая смерць вялікага хана Мункэ (1259). Хан Хубілай, захапіўшы ханскі прастол, у 1260 перанёс сталіцу з Каракарума  (укр.) (бел. на тэрыторыю Кітая (спачатку ў Кайпін  (укр.) (бел., а ў 1264 у Чжунду — сучасны Пекін). Сталіцу паўднёвасунскай дзяржавы Ханчжоу манголам удалося ўзяць толькі ў 1276 годзе. Да 1280 увесь Кітай быў заваяваны, а Сунская імперыя — знішчана.

Пасля заваявання Кітая хан Хубілай абвяшчае дэвіз праўлення Юань (кіт. спр. 元朝, піньінь Yuáncháo, 1271—1368), на службу новай уладзе прыцягваюцца кідані, чжурчжэні, цюркі і нават еўрапейцы — у прыватнасці, у гэты час Кітай наведвае венецыянскі купец Марка Пола.

Надзел Хубілая і яго нашчадкаў, вялікіх ханаў Манголіі — Вялікая Юаньская дзяржава (манг.: Их Юан улс), стаў часткай Вялікай Мангольскай імперыі (манг.: Их Монгол улс). Кітай у гэты перыяд не быў суверэннай дзяржавай і прадстаўляў сабой неад’емную частку імперыі манголаў.

Цяжкі эканамічны, палітычны і нацыянальны прыгнёт, усталяваны мангольскімі феадаламі, стрымліваў развіццё краіны. Мноства кітайцаў было звернута ў рабства  (англ.) (бел.. Земляробства і гандаль былі падарваныя. Не выконваліся неабходныя работы па падтрыманні ірыгацыйных збудаванняў (дамбаў і каналаў), што прывяло ў 1334 да жахлівай паводкі і гібелі некалькіх соцень тысяч чалавек. Вялікі кітайскі канал быў закінуты падчас мангольскага панавання.

Народная незадаволенасць новымі кіраўнікамі вылілася ў магутны патрыятычны рух і паўстанні, якія ўзначалілі кіраўнікі тайнага таварыства «Белы лотас  (руск.) (бел.» (Байляньцзяа).

У выніку працяглай барацьбы ў сярэдзіне XIV стагоддзя манголы былі выгнаныя. Да ўлады прыйшоў адзін з кіраўнікоў паўстання — сын селяніна Чжу Юаньчжан, які заснаваў дзяржаву Міна (кіт. спр. 明, піньінь Míng; 1368—1644). Кітай зноў стаў незалежнай дзяржавай. У 1388 годзе кітайцамі Мін была знішчана старая Мангольская сталіца Каракарум  (руск.) (бел..

Манголы, адціснутыя на поўнач, прыступаюць да актыўнага засваення стэпаў сучаснай Манголіі. Імперыя Мін падпарадкоўвае сабе частку чжурчжэньских плямёнаў, дзяржаву Наньчжаа (сучасныя правінцыі Юньнань і Гуйчжоу), частку сучасных правінцый Цынхай і Сычуань.

Кітайскі флот пад камандай Чжэн Хэ, які складаўся з некалькіх дзясяткаў буйных акіянскіх джонак, за перыяд з 1405 па 1433 здзяйсняе некалькі марскіх экспедыцый у Паўднёва-Усходнюю Азію, Індыю і да ўсходняга ўзбярэжжа Афрыкі. Не прынёсшы Кітаю ніякай эканамічнай выгады, экспедыцыі былі спыненыя, а караблі — разабраны.

У XVI стагоддзі адбываецца першая спроба ўзмацнелай Японіі ўварвацца ў Кітай і Карэю. У гэты ж час у Кітай пранікаюць еўрапейцы — партугальцы, іспанцы, галандцы. У 1557 годзе Партугалія авалодала на правах «арэнды» кітайскай тэрыторыяй Аамынь (Макаа). У Кітаі з’яўляюцца і хрысціянскія місіянеры — езуіты. Яны прывезлі ў Кітай новыя інструменты і механізмы — гадзіннікі, астранамічныя прыборы  (руск.) (бел., наладзілі тут вытворчасць агнястрэльнай зброі. Адначасова яны займаліся дасканалым вывучэннем Кітая.

Да канца XVI стагоддзя паўночныя суседзі імперыі Мін — нашчадкі чжурчжэньскіх плямёнаў, разбітых у свой час Чынгісханам, — аб’ядноўваюцца вакол валодання Маньчжоу пад валадарствам правадыра Нурхацы  (укр.) (бел. (1559—1626). У 1609 Нурхацы перастае плаціць даніну Кітаю, а затым абвяшчае ўласную дынастыю Цзінь. З 1618 маньчжуры ўзмацняюць узброены ціск на Кітай  (руск.) (бел.. За восем гадоў яны выходзяць практычна да Вялікай кітайскай сцяны (на крайнім усходзе).

Пераемнік Нурхацы Абахай  (укр.) (бел. абвяшчае сябе імператарам і змяняе назву дынастыі на Цын. У пачатку XVII стагоддзя маньчжуры заваявалі Паўднёвую (Унутраную) Манголію. На ўсёй тэрыторыі Паўднёвай Маньчжурыі і захопленых ханстваў Паўднёвай Манголіі ўсталёўваецца цэнтралізаваная адміністрацыя.

Маньчжурская конніца, падтрыманая ўнутранымі манголамі, пачынае здзяйсняць рэгулярныя набегі на Кітай, рабуючы і звяртаючы ў рабства сотні тысяч кітайцаў. Імператару Мін даводзіцца накіраваць на паўночныя рубяжы сваю лепшую армію пад камандаваннем У Саньгуя. Тым часам у Кітаі разгараецца чарговае сялянскае паўстанне. У 1644 годзе сялянскія атрады пад правадырствам Лі Цзычэна, разграміўшы ўсе астатнія арміі, займаюць Пекін, а сам Лі Цзычэн абвяшчае сябе імператарам. У Саньгуй прапускае маньчжурскую конніцу на Пекін. Маньчжуры разбіваюць Лі Цзычэна ў Шаньхайгуаньскай бітве  (руск.) (бел.. 6 чэрвеня 1644 маньчжуры захопліваюць сталіцу. Лі Цзычэн неўзабаве гіне, а маньчжуры абвяшчаюць свайго малалетняга імператара Айсиньгёро Фуліна  (руск.) (бел. кіраўніком усяго Кітая. У Саньгуй разам з усёй арміяй пераходзіць на службу да заваёўнікаў.

Барацьба супраць маньчжурскіх захопнікаў працягваецца яшчэ доўга, але аслаблены Кітай не ў сілах супрацьстаяць добра ўзброенаму і арганізаванаму войску. Апошні аплот супраціву — Тайвань захоплены маньчжурамі ў 1683 годзе. Кітай такім чынам страціў дзяржаўны суверэнітэт і стаў неад’емнай часткай іншай дзяржавы — маньчжурскай імперыі Цын.

Маньчжурская дынастыя ў імперыі Цын кіравала з 1645 па 1911 год. У руках маньчжурскай шляхты знаходзіліся вышэйшыя органы ўлады і кіраўніцтва арміяй. Змешаныя шлюбы былі забароненыя, і тым не менш маньчжуры хутка кітаізаваліся  (руск.) (бел., тым больш што, у адрозненне ад манголаў, яны не супрацьпастаўлялі сябе кітайскай культуры.

Пачынаючы з Кансі (гады кіравання 1663—1723), маньчжурскія імператары былі будыстамі, а ў этыцы — канфуцыянцамі, кіруючы краінай па старажытных законах. Кітай пад уладай дынастыі Цын у XVII—XVIII стагоддзях развіваўся досыць інтэнсіўна. Да пачатку XIX стагоддзя ў імперыі Цын налічвалася ўжо каля 300 млн чалавек — прыкладна ў пяць разоў больш, чым на той жа тэрыторыі ў сярэднім на працягу папярэдніх двух тысяч гадоў. Дэмаграфічны ціск прывёў да неабходнасці інтэнсіфікацыі сельскагаспадарчай вытворчасці пры актыўным удзеле дзяржавы. Маньчжуры забяспечылі пакорлівасць кітайскага насельніцтва, але пры гэтым клапаціліся пра росквіт эканомікі краіны і дабрабыт народа.

Кіраўнікі дзяржавы Цын праводзілі палітыку ізаляцыі Кітая ад знешняга свету. Еўрапейская каланізацыя амаль не закранула імперыю. Каталіцкія місіянеры адыгрывалі прыкметную ролю пры імператарскім двары да канца XVII стагоддзя, пасля чаго хрысціянскія цэрквы былі паступова закрыты, а місіянеры — высланы з краіны. У сярэдзіне XVIII стагоддзя быў ліквідаваны гандаль з еўрапейцамі, за выключэннем аднаго порта ў Кантоне (Гуанчжоу). Апорным пунктам замежнага гандлю заставаўся востраў Макаа, які знаходзіўся пад кантролем партугальцаў.

У першыя два стагоддзі цынскай дынастыі Кітай, закрыты ад паўсядзённых кантактаў са знешнім светам, выяўляў сябе як моцная незалежная дзяржава, якая ажыццяўляе экспансію ва ўсіх напрамках.

Васалам імперыі Цын была Карэя. У канцы XVII стагоддзя сюзерэнітэт маньчжурскіх імператараў прызналі князі Знешняй Манголіі. У 1757 годзе было знішчана Джунгарскае ханства  (руск.) (бел., і тэрыторыя яго разам з заваяваным да 1760 годзе Усходнім Туркестанам  (руск.) (бел. была ўключана ў склад Цынскай імперыі пад назвай Сіньцзян («Новая мяжа»). Пасля шэрагу паходаў маньчжура-кітайскай арміі супраць Тыбету гэта дзяржава ў канцы XVIII стагоддзя трапіла ў залежнасць ад Цынскай імперыі. Войны Цынскай імперыі супраць Бірмы (1765—1769) і В’етнама (1788—1789) апынуліся няўдалымі і скончыліся паразай цынскіх войскаў.

Адначасова ажыццяўлялася экспансія на поўнач і паўночны ўсход  (руск.) (бел., што немінуча прывяло да канфлікту з Расіяй у Прыамур’і. На працягу двух стагоддзяў тэрыторыя імперыі Цын павялічылася больш чым удвая. Важна адзначыць пры гэтым, што Цынская імперыя — не Кітай: апошні быў толькі адной з яе частак.

У імперыі Цын любыя афіцыйныя прадстаўнікі замежных дзяржаў разглядаліся выключна як прадстаўнікі васальных дзяржаў — рэальных або патэнцыйных.

Першыя крокі па ўсталяванні руска-кітайскіх адносін  (руск.) (бел. былі зроблены Расіяй у канцы існавання імперыі Мін (місія І. Пятліна  (руск.) (бел. ў 1618—1619), але асноўныя місіі (Фёдара Байкова  (руск.) (бел. ў 1654—1657, Мікалая Спафарыя  (руск.) (бел. ў 1675—1678 і іншыя) рушылі ўслед ужо ў Цынскі перыяд. Паралельна з місіямі ішло прасоўванне на ўсход рускіх казакоў — паходы першапраходцаў Васіля Паяркава  (руск.) (бел. (1643—1646) і Ерафея Хабарава (1649—1653) паклалі пачатак асваенню рускімі людзьмі Прыамур’я і прывялі да далучэння яго да Расіі, у той час як маньчжуры лічылі гэтыя раёны сваёй вотчынай.

У сярэдзіне XVII стагоддзя на абодвух берагах Амура ўжо існавалі рускія крэпасці-астрогі (Албазінскі  (руск.) (бел., Кумарскі  (руск.) (бел. і іншыя), сялянскія слабоды і раллі. У 1656 было ўтворана Даурскае (пазней — Албазінскае  (руск.) (бел.) ваяводства, у якое ўваходзіла даліна Верхняга і Сярэдняга Амура па абодвух берагах.

Хоць мяжа імперыі Цын тады праходзіла крыху паўночней Ляадунскага паўвострава («Вярбовы палісад»), у 1650-я гады і пазней Цынская імперыя паспрабавала ваеннай сілай захапіць  (укр.) (бел. рускія ўладанні ў басейне Амура і прадухіліць прыняцце мясцовымі плямёнамі расійскага падданства. Маньчжурскае войска на нейкі час выцесніла казакоў з крэпасці Албазін  (руск.) (бел.. Услед за місіямі Фёдара Байкова  (руск.) (бел. і Мікалая Спафарыя  (руск.) (бел. Расія накіравала ў 1686 да памежных уладаў на Амуры паўнамоцнае пасольства Фёдара Галавіна  (руск.) (бел. для мірнага ўрэгулявання канфлікту.

Перамовы вяліся ў асяроддзі шматтысячнай маньчжурскай арміі. З маньчжурскага боку ў перамовах удзельнічалі місіянеры-езуіты, якія супрацівіліся пагадненню Кітая з Расіяй, што яшчэ больш ускладняла абстаноўку. Імперыя Цын адмовілася вызначыць руска-маньчжурскую мяжу па Амуры, запатрабаваўшы сабе ўсе Албазінскае ваяводства  (руск.) (бел., усё Забайкалле, а пасля — наогул усе землі на ўсход ад Лены.

Пагражаючы захапіць Нерчынск штурмам, цынскія прадстаўнікі вымусілі Фёдара Галавіна  (руск.) (бел. пагадзіцца на сыход рускіх з Верхняга і Сярэдняга Амура. Паводле Нерчынскага дагавора  (руск.) (бел. 1689 года Расія была вымушана саступіць Цынскай імперыі свае ўладанні па правым беразе р. Аргунь і на частцы левага і правага берагоў Амура. Казакі былі абавязаны разбурыць і пакінуць Албазін  (руск.) (бел.. З прычыны розначытанняў у тэкстах дагавора, складзеных кожным з бакоў, аднак, вялікая тэрыторыя апынулася неразмежаванай і фактычна ператварылася ў буферную зону паміж дзвюма дзяржавамі. Размежаванне паміж Расіяй і Маньчжурыяй у межах гэтай зоны завяршылася ў XIX стагоддзі. Канчаткова мяжа Расіі з Цынскай імперыяй на Далёкім Усходзе была вызначана Айгунскім (1858)  (руск.) (бел. і Пекінскім (1860)  (руск.) (бел. дагаворамі; яна прайшла па рэках Амур і Усуры праз возера Ханка і горныя хрыбты да р. Туманьцзян; руска-цынскае тэрытарыяльнае размежаванне ў Цэнтральнай Азіі было завершана да сярэдзіны 1890-х.

Да канца XVIII стагоддзя гандаль імперыі Цын са знешнім светам зноў пачаў пашырацца. Кітайскі шоўк, фарфор, чай і іншыя тавары карысталіся вялікім попытам у Еўропе, але кітайцы адмаўляліся што-небудзь купляць у еўрапейцаў, так што тым даводзілася плаціць срэбрам за кітайскія тавары. Тады брытанцы пачалі ўвозіць у Кітай опіум — у асноўным кантрабандай з Індыі — і неўзабаве далучылі да курэння опіуму мясцовае насельніцтва, асабліва ў прыморскіх раёнах. Увоз опіуму пастаянна павялічваўся і стаў сапраўдным бедствам для краіны, што прывяло да серыі Опіумных войнаў  (руск.) (бел. у сярэдзіне XIX стагоддзя. Паражэнне ў гэтых войнах прывяло да паступовага ператварэння Кітая ў фактычную паўкалонію еўрапейскіх дзяржаў. Вынікам першай опіумнай вайны стала перамога Вялікабрытаніі, замацаваная Нанкінскім дагаворам ад 29 жніўня 1842 года, выплата імперыяй Цын кантрыбуцыі  (руск.) (бел. ў памеры 15 000 000 срэбных лян  (руск.) (бел. (21 000 000 долараў), перадача Вялікабрытаніі вострава Ганконг і адкрыццё пяці кітайскіх партоў для брытанскага гандлю, уключаючы опіум. Гэта быў першы з так званых няроўных дагавораў  (руск.) (бел.. ЗША і Францыя таксама навязалі Кітаю дагаворы аб гандлёвых і іншых прывілеях.

Аднак спатрэбіліся 20 гадоў зацятых перамоў і другая «опіумная» вайна (1856—1860), каб Кітай цалкам прыняў патрабаванні заходніх дзяржаў. Яны ўключалі:

• адкрыццё ў Кітаі замежных дыпламатычных прадстаўніцтваў;
• адкрыццё замежнікам для пражывання і гандлю спецыяльна абумоўленых партоў, уключаючы Кантон, Амой, Фучжоў, Нінбо і Шанхай, а таксама поўнае аддзяленне Ганконга;
• устанаўленне спецыяльных сэтльментаў у гэтых партах, якія знаходзяцца пад кіраваннем замежнай адміністрацыі;
• экстэрытарыяльнасць грамадзян заходніх дзяржаў у Кітаі;
• свабода плавання замежных судоў у кітайскіх тэрытарыяльных водах;
• удзел замежных дзяржаў у рэгуляванні кітайскіх мытных тарыфаў, дзейнасць мытняў пад кіраўніцтвам мытных упраўленняў з замежным персаналам, якія знаходзяцца на кітайскай службе;
• доступ хрысціянскіх місіянераў у глыбінныя раёны Кітая^[15].

Рост падаткаў і спад рамеснай вытворчасці з-за наплыву замежных тавараў выклікалі ў сярэдзіне XIX стагоддзя больш за 100 хваляванняў і паўстанняў, у тым ліку Тайпінскае паўстанне сялян.

Тайпінскае паўстанне, якое пачалося ў 1851 годзе, паставіла пад удар само існаванне дынастыі Цын. Лідарам паўстання быў хрысціянін Хун Сюцюань  (руск.) (бел.. Асноўнай мэтай паўстання была зрынуць дынастыю маньчжураў (меркавана, усталяваць сваю), выгнаць замежных каланізатараў і, амаль утапічная, — стварэнне Тайпінскага нябеснага царства, дзе ўсе роўныя паміж сабой (падчас кульмінацыі паўстання ім гэта амаль удалося). Тайпінскае паўстанне ахапіла паўднёвыя рэгіёны Кітая, а насельніцтва «Тайпінскага царства» налічвала, па розных ацэнках, ад 25 да 30 мільёнаў чалавек. Тайпінскае паўстанне выклікала шэраг мясцовых паўстанняў у іншых частках імперыі Цын, якія змагаліся супраць маньчжурскіх уладаў, нярэдка абвяшчаючы ўласныя дзяржавы. У вайну ўвязаліся таксама замежныя дзяржавы. Становішча ў краіне тады стала катастрафічным. Тайпіны занялі буйныя гарады (Нанкін і Ухань), якія паўстанцы, якія спачувалі тайпінам, занялі Шанхай, прадпрымаліся паходы на Пекін і ў іншыя часткі краіны.

Тайпіны былі задушаныя цынскай арміяй пры падтрымцы англічан і французаў толькі ў 1864 годзе. Вайна прывяла да велізарнай колькасці ахвяр-паводле ацэнак, ад 20 да 30 мільёнаў чалавек^[16].

У Паўночным Кітаі ў 1852—1868 гадах адбывалася паўстанне няньцзюняў  (руск.) (бел., якое адцягнула на сябе значныя ўрадавыя сілы, што ў выніку не маглі быць выкарыстаны для барацьбы з тайпінамі. Акрамя таго, у 1856—1873 гадах адбывалася паўстанне ў правінцыі Юнань^[en], у якім удзельнічалі хуэй і іншыя нацыянальныя меншасці, а ў 1862-69 гадах адбывалася Дунганскае паўстанне  (руск.) (бел..

22 жніўня 1861 года імператар Айсіньгёро Ічжу памёр. Трон атрымаў у спадчыну яго пяцігадовы сын Цзайчунь, які кіраваў пад дэвізам «Тунчжы» і быў народжаны ад Каштоўнай наложніцы І. Нябожчык імператар перад смерцю прызначыў для кіравання дзяржавай у перыяд непаўналецця сына рэгенцкі савет з шасці прыдворных і двух князёў, старэйшым у якім быў князь Айсіньгёро Сушунь. У лістападзе 1861 князь Гун увайшоў у змову з Каштоўнай наложніцай І, і ў выніку палацавага перавароту Сушунь быў пакараны, двум князям прыйшлося здзейсніць самагубства, а прыдворных з рэгенцкага савета пазбавілі ўлады. Новымі сарэгентамі сталі Каштоўная наложніца І (якая змяніла тытул на «Удовая імператрыца Цысі») і Удовая імператрыца Цыань  (руск.) (бел., а Гун быў прызначаны Князем-рэгентам.

Гун быў ініцыятарам і правадніком курсу рэформаў, вядомага як «Рух самаўзмацнення  (руск.) (бел.». У прыватнасці, у 1861 годзе ён заснаваў і ўзначаліў Цзунлі ямэнь  (руск.) (бел., які стаў дэ факта цынскім Міністэрствам замежных спраў, а ў 1862 годзе заснаваў Тунвэньгуань  (руск.) (бел., у якім кітайскія студэнты вывучалі замежныя мовы і заходнія навукі.

Публікацыі хрысціянскіх місіянерскіх суполак і пераклады на кітайскую мову заходняй літаратуры дазволілі асвечаным слаям кітайскага грамадства азнаёміцца з новымі галінамі ведаў.

Аднак прывілеі, якімі карысталіся замежнікі ў Кітаі, выклікалі незадаволенасць мясцовага насельніцтва. Нярэдка ўспыхвалі бунты, накіраваныя супраць замежнікаў. Найбольш сур’ёзным з іх стала Цяньцзіньская разня^[en] у 1870 годзе.

У другой палавіне XIX стагоддзя ў Кітаі пачалі ўзнікаць нацыянальныя прадпрыемствы ў ваеннай, горназдабыўной і лёгкай прамысловасці, адзначаны спробы рэформ па капіталістычнай мадэрнізацыі кітайскага грамадства (гл. Кан Ювэй, Лян Цічаа, Тань Сытун).

У студзені 1875 года памёр імператар Цзайчунь. Цысі настаяла на тым, каб імператарам стаў 4-гадовы Цзайцянь, сын князя Чуня  (руск.) (бел. і Ваньчжэнь  (англ.) (бел. — роднай сястры Цысі. Такім чынам яна змацоўвала свой род з імператарскім і працягвала ажыццяўляць фактычную ўладу ў краіне. 25 лютага 1875 Цзайцянь быў абвешчаны імператарам пад імем Гуансюй.

У 1876 годзе ў Кітаі з’явілася першая чыгунка  (англ.) (бел. ад Шанхая да прыморскага гарадка Усун  (англ.) (бел.. У 1883 годзе быў створаны Дэпартамент аховы марскога ўзбярэжжа, які кіраваў ваенным флотам на рацэ Янцзы, а таксама адказваў за машынабудаванне, сучасныя школы, тэлеграфную сувязь, чыгункі, горную справу і іншыя пытанні^[17].

Пасля двух франка-в’етнамскіх войнаў (1858-1862  (руск.) (бел. і 1883-1884  (руск.) (бел.) Францыя авалодала Паўднёвым і Цэнтральным В'етнамам  (руск.) (бел.. Паўночны В’етнам намінальна знаходзіўся ў васальнай залежнасці ад Цынскай дынастыі. Падчас франка-в’етнамскай вайны 1883—1884 гадоў. Францыя захапіла шэраг пунктаў, якія належаць Цынскай імперыі. 11 мая і 9 чэрвеня 1884 года паміж Францыяй і імперыяй Цын была падпісана канвенцыя, якая абавязала яе вывесці з В’етнама войскі, уведзеныя туды ў 1882—1883 гадах. Таксама Кітай абяцаў прызнаваць любыя дагаворы, якія будуць заключаны паміж Францыяй і В’етнамам. 6 чэрвеня 1884 Францыя прымусіла В’етнам заключыць мірны дагавор  (англ.) (бел., па якім яна ўсталёўвала пратэктарат над усім В’етнамам. Але цынскі ўрад адмовіўся прызнаць в’етнама-французскі мірны дагавор. У чэрвені 1884 года цынскія войскі знішчылі французскія атрады, якія прыбылі ў В’етнам для таго, каб яго заняць паводле дагавора. Французскі ўрад гэта выкарыстаў як падставу да вайны. Пачалася франка-кітайская вайна  (руск.) (бел.. Нягледзячы на поспехі цынскіх войскаў імператар прапанаваў Францыі сесці за стол перамоваў. Цяньцзіньскі франка-кітайскі дагавор  (руск.) (бел. быў падпісаны 9 чэрвеня 1885 года. Па гэтай дамове імперыя Цын прызнавала Францыю валадаркай В’етнама, выплачвала кантрыбуцыю і падавала Францыі шэраг гандлёвых прывілеяў у памежных з В’етнамам правінцыях Яньнань і Гуансі.

У 1874 годзе Японія захапіла Фармозу, аднак вымушана была пакінуць яе па патрабаванні Англіі. У 1879 годзе яна звярнула спрабавала захапіць астравы Рукю. Пазней Японія звярнула свае намаганні на Карэю, якая знаходзілася ў васальнай залежнасці ад імперыі Цын, і Маньчжурыю. У чэрвені 1894 па просьбе карэйскага ўрада імперыя Цын накіравала войскі ў Карэю для падаўлення сялянскага паўстання. Скарыстаўшыся гэтай падставай, Японія таксама накіравала сюды свае войскі, пасля чаго запатрабавала ад карэйскага караля правядзення «рэформаў», якія азначалі фактычна ўсталяванне ў Карэі японскага кантролю.

У ноч на 23 ліпеня пры падтрымцы японскіх войскаў у Сеуле быў арганізаваны ўрадавы пераварот. Новы ўрад 27 ліпеня звярнуўся да Японіі з «просьбай» аб выгнанні кітайскіх войскаў з Карэі. Аднак яшчэ 25 ліпеня японскі флот ужо без абвяшчэння вайны пачаў ваенныя дзеянні супраць Кітая; афіцыйная аб’ява вайны рушыла ўслед толькі 1 жніўня 1894.

У ходзе вайны перавага японскай арміі і флоту прывяла да буйных паражэнняў Кітая на сушы і на моры (пад Асанам  (руск.) (бел., ліпень 1894; пад Пхеньянам  (руск.) (бел., верасень 1894; пры Цзюляне  (руск.) (бел., кастрычнік 1894).

З 24 кастрычніка 1894 ваенныя дзеянні перайшлі на тэрыторыю Паўночна-Усходняга Кітая. Да сакавіка 1895 японскія войскі захапілі Ляадунскі паўвостраў, Вэйхайвэй, Інкоу  (руск.) (бел., пад пагрозай знаходзіўся Мукдэн.

17 красавіка 1895 года ў Сіманасэкі прадстаўнікі Японіі і Цынскай імперыі падпісалі зневажальны для апошняй Сіманасекскі дагавор. Паводле дагавора Кітай страціў намінальны суверэнітэт над Карэяй, перадаў пад уладу Японіі Ляадунскі паўвостраў, Тайвань і астравы Пэнхуледаа.

Умовы, навязаныя Японіяй імперыі Цын, прывялі да так званай «траістай інтэрвенцыі  (руск.) (бел.» Расіі, Германіі і Францыі — дзяржаў, якія да гэтага часу ўжо падтрымлівалі шырокія кантакты з Кітаем і таму ўспрынялі падпісаны дагавор як той, што наносіць шкоду іх інтарэсам. 23 красавіка 1895 года Расія, Германія і Францыя адначасова, але паасобку звярнуліся да японскага ўрада з патрабаваннем адмовы ад анексіі Ляадунскага паўвострава, якая магла б прывесці да ўсталявання японскага кантролю над Порт-Артурам  (руск.) (бел., пакуль Мікалай II, які падтрымліваўся заходнімі саюзнікамі, меў уласныя віды на Порт-Артур як незамярзаючы порт для Расіі. Германская нота была найбольш жорсткай, нават абразлівай для Японіі.

Японіі прыйшлося саступіць. 10 мая 1895 года японскі ўрад заявіў аб вяртанні Кітаю Ляадунскага паўвострава, праўда, дабіўшыся павелічэння сумы кітайскай кантрыбуцыі на 30 мільёнаў таэляў  (руск.) (бел..

У 1895 годзе Расія прадаставіла Пекіну пазыку ў 150 мільёнаў рублёў пад 4 % гадавых. Дагавор утрымліваў абавязацельства Кітая не згаджацца на замежны кантроль над сваімі фінансамі, калі ў ім не будзе ўдзельнічаць Расія. У канцы 1895 года па ініцыятыве Вітэ быў заснаваны Руска-Кітайскі банк  (руск.) (бел.. 3 чэрвеня 1896 года ў Маскве быў падпісаны руска-кітайскі дагавор аб абарончым саюзе супраць Японіі. 8 верасня 1896 года паміж кітайскім урадам і Руска-Кітайскім банкам быў падпісаны канцэсійны дагавор аб будаўніцтве Кітайска-Усходняй чыгункі. Таварыства Кітайска-Усходняй чыгункі атрымлівала паласу зямлі ўздоўж дарогі, якая пераходзіла пад яго юрысдыкцыю. У сакавіку 1898 года быў падпісаны руска-кітайскі дагавор  (руск.) (бел. аб арэндзе Расіяй Порт-Артура і Ляадунскага паўвострава.

У жніўні 1897 года Вільгельм II наведаў Мікалая II у Пецяргофе і дамогся згоды на ўладкаванне нямецкай ваенна-марской базы ў Цзяа-Чжоу  (руск.) (бел. (у тагачасным варыянце транскрыпцыі «Кіаа-Чаа»), на паўднёвым узбярэжжы Шаньдуна. У пачатку лістапада ў Шаньдуне кітайцамі былі забітыя германскія місіянеры. 14 лістапада 1897 года немцы высадзілі дэсант на ўзбярэжжы Цзяа-Чжоу  (руск.) (бел. і захапілі яго. 6 сакавіка 1898 года было падпісана германа-кітайскае пагадненне, па якім Кітай арандаваў Германіі Цзяа-Чжоу тэрмінам на 99 гадоў. Адначасова кітайскі ўрад прадаставіў Германіі канцэсію на пабудову двух чыгунак у Шаньдуне і шэраг горных канцэсій у гэтай правінцыі.

У канцы XIX стагоддзя павялічылася эканамічнае пранікненне ў Кітай ЗША, якія абвясцілі палітыку «адчыненых дзвярэй».

Уплывовы мысляр Кан Ювэй  (укр.) (бел. прапанаваў праект рэформаў, якія ўключалі стварэнне ўсенародна абіранага парламента, які дзейнічае ў рамках канстытуцыйнай манархіі, стымуляванне тэхнічнага і эканамічнага развіцця, стварэнне сістэмы адукацыі для ўсіх слаёў грамадства, рэформу сістэмы судаводства і забарону бінтавання ног  (руск.) (бел.. Кан і яго паплечнікі змаглі данесці сваі ідэі да маладога імператара Цзайцяня (назва гадоў кіравання — Гуансюй).

Непрацяглы перыяд рэформаў, вядомы як «Сто дзён рэформаў  (руск.) (бел.», пачаўся 11 чэрвеня 1898 года з выдання імператарам указа «Аб устанаўленні асноўнай лініі дзяржаўнай палітыкі». Цзайцянь прыцягнуў групу маладых рэфарматараў-вучняў і аднадумцаў Кан Ювэя для распрацоўкі серыі ўказаў аб рэформах. У агульнай складанасці было выдадзена звыш 60 указаў, якія тычыліся сістэмы адукацыі, будаўніцтва чыгунак, заводаў і фабрык, мадэрнізацыі сельскай гаспадаркі, развіцця ўнутранага і знешняга гандлю, рэарганізацыі Узброеных Сіл, чысткі дзяржаўнага апарату і г. д.

Перыяд радыкальных рэформаў скончыўся 21 верасня таго ж года, калі ўдовая Імператрыца Цысі вырабіла палацавы пераварот і адмяніла рэформы.

Ва ўмовах падзелу краіны на сферы ўплыву паміж вядучымі дзяржавамі свету і абвастрэння сацыяльна-эканамічных праблем, сярод кітайцаў узмацніліся антыіншаземныя настроі, што стала адной з прычынтак званага баксёрскага паўстання.

У маі 1900 года ў Кітаі пачалося вялікае паўстанне, якое атрымала назву баксёрскага або Іхэтуаньскага паўстання. 20 чэрвеня ў Пекіне быў забіты германскі пасланнік Кетлер. Услед за гэтым паўстанцамі былі абложаныя дыпламатычныя місіі, якія знаходзіліся ў адмысловым квартале Пекіна. Быў абложаны таксама будынак каталіцкага кафедральнага сабора Петанг (Бейтанг). Пачаліся масавыя забойствы «іхэтуанямі» кітайцаў-хрысціян, у тым ліку было забіта 222 праваслаўных кітайца. 21 чэрвеня 1900 года Імператрыца Цысі абвясціла вайну Вялікабрытаніі, Германіі, Аўстра-Венгрыі, Францыі, Італіі, Японіі, ЗША і Расіі. Вялікія дзяржавы пагадзіліся аб сумесных дзеяннях супраць паўстанцаў. Галоўнакамандуючым экспедыцыйнымі сіламі быў прызначаны германскі генерал Альфрэд фон Вальдэрзее  (руск.) (бел.. Аднак, калі ён прыбыў у Кітай, Пекін ужо быў захоплены невялікім перадавым атрадам пад камандаваннем рускага генерала Ліневіча  (руск.) (бел.. Руская армія заняла патрэбную пазіцыю — Маньчжурыю.

Пасля здушэння Іхэтуаньскага паўстання Кітай канчаткова быў ператвораны ў паўкалонію (паводле «Заключнага дагавора» 1901 года іншаземцы маглі трымаць у Кітаі свае войскі, флот і г. д.).

8 лютага 1904 года пачалася руска-японская вайна за кантроль над Маньчжурыяй і Карэяй. Вайна, якая ішла на тэрыторыі Кітая, была для Расіі няўдалай: па яе выніках Расія была вымушана саступіць Японіі Порт-Артур  (руск.) (бел. і Ляадунскі паўвостраў з часткай пабудаванай да таго часу Паўднёва-Маньчжурскай чыгункі  (руск.) (бел.. У 1910 годзе Японія анексавала Карэю  (руск.) (бел..

14 лістапада 1908 года памёр Імператар Гуансюй, якога Імператрыца Цысі раней адхіліла ад улады. Гуансюй быў атручаны, бо Цысі не хацела, каб ён яе перажыў. На наступны дзень памерла і сама Імператрыца. На пасад узышоў Імператар Пу І, якому было два гады. Рэгентам быў прызначаны яго бацька князь Чунь  (руск.) (бел..

У 1911 годзе ў Кітаі пачалося Учанскае паўстанне  (руск.) (бел.. Яно стала пачаткам Сіньхайскай рэвалюцыі  (руск.) (бел. (1911—1913), у выніку якой была звергнута маньчжурская дынастыя. Імперыя Цын развалілася і было абвешчана стварэнне Кітайскай Рэспублікі.

Пасля падзення манархіі Богда-хан кіраўнік Манголіі адмовіўся падпарадкоўвацца Рэспубліцы і абвясціў, што яго краіна прызнавала суверэнітэт маньчжурскай дынастыі, а не Кітайскай рэспублікі. 3 лістапада 1912 года было заключана пагадненне Манголіі з Расіяй  (манг.) (бел.. Вялікабрытанія скарысталася ўнутранай барацьбой у Кітаі для ўзмацнення свайго ўплыву ў Тыбет. Тыбет падняўся на нацыянальна-вызваленчую барацьбу і прымусіў кітайскі гарнізон пакінуць краіну. З тых часоў аж да акупацыі Кітаем Тыбет заставаўся незалежнай дзяржавай. Расія пагадзілася лічыць Тыбет англійскай сферай уплыву, а Англія прызнала рускія інтарэсы ў незалежнай (Знешняй) Манголіі. 12 лютага 1912 года Імператар Пу І адрокся ад улады. На змену яму прыйшоў генерал Юань Шыкай — прэм’ер-міністр і галоўнакамандуючы арміяй. Неўзабаве ён быў абвешчаны прэзідэнтам Кітая.

У 1913 годзе адбылася «Другая рэвалюцыя  (руск.) (бел.» пад правадырствам Сунь Ятсена. Юань Шыкай здушыў разрозненыя выступы ў цэнтральных і паўднёвых правінцыях. У краіне ўсталёўваецца ваенная дыктатура Юань Шыкая, заснавальніка групоўкі бэянскіх (паўночных) мілітарыстаў. Сунь Ятсен вымушаны быў эміграваць за мяжу.

Пасля пачатку Першай сусветнай вайны кітайскі ўрад абвясціў аб сваім нейтралітэце і папрасіў ваюючыя дзяржавы не пераносіць ваенныя дзеянні на тэрыторыю Кітая, у тым ліку і на «арандаваныя» дзяржавамі кітайскія зямлі. Аднак 22 жніўня 1914 года Японія абвясціла аб сваім стане вайны з Германіяй і высадзіла 30-тысячную армію на поўнач ад Ціндаа — цэнтра нямецкай калоніі ў правінцыі Шаньдун. Пасля двухмесячнай ваеннай кампаніі Японія захапіла германскія ўладанні ў Шаньдуне, а таксама распаўсюдзіла свой кантроль на ўсю тэрыторыю правінцыі.

У 1915 годзе кітайскія прынцы галасуюць за ўсталяванне ў Кітаі манархіі з Юанем Шыкаем на імператарскім троне. Распускаецца парламент. Абвяшчаецца аб стварэнні Кітайскай імперыі  (руск.) (бел.. Гэта выклікае шэраг паўстанняў  (руск.) (бел. у правінцыях Кітая. Незалежнасць ад Пекіна абвяшчаюць правінцыі Юньнань, Гуйчжоу і Гуансі. Потым адлучаюцца Гуандун, Чжэцзян, Сычуань і Хунань.

22 сакавіка 1916 года рэспубліка была адноўлена. Юань Шыкай быў вымушаны адмовіцца ад тытула.

Пасля смерці Юань Шыкая ў 1916 годзе ў Кітаі пачалі афармляцца  (руск.) (бел. шматлікія ваенна-феадальныя вотчыны розных мілітарысцкіх груповак. Найбольш буйной была бэянская групоўка  (руск.) (бел., якая распалася пасля на фэнцянскую  (руск.) (бел. на чале з былым верхаводам шайкі хунхузаў  (руск.) (бел., Чжан Цзалінем  (руск.) (бел., Чжылійскую  (руск.) (бел. на чале з генералам Фэн Гачжанам і аньхойскую  (руск.) (бел. на чале з генералам Дуань Ціжуем  (руск.) (бел.. У правінцыі Шаньсі панаваў мілітарыст Янь Сішаня  (руск.) (бел., які падлашчваўся з бэянскай групоўкай, а ў правінцыі Шэньсі — генерал Чэнь Шуфань  (англ.) (бел.. Лагер паўднёва-заходніх мілітарыстаў складаўся з двух буйных груповак: юньнаньскай на чале з генералам Тан Цзыяа  (руск.) (бел., і гуансійскай на чале з генералам Лу Жунцінам  (руск.) (бел..

Пад кантролем фэнцяньскай групоўкі знаходзіліся правінцыі Хэйлунцзян, Гірын і Фэнцянь, пад кантролем чжылійскай — Шаньдун, Цзянсу, Чжэцзян, Фуцзянь, Цзянсу, Хунань, Хубэй і частка Чжылі  (руск.) (бел.. Фэнцяньская і аньхойская клікі фінансаваліся Японіяй, чжылійская — Англіяй і ЗША. Прэзідэнт Лі Юаньхун  (руск.) (бел. быў стаўленікам паўднёва-заходніх мілітарыстаў. Віцэ-прэзідэнт генерал Фэн Гачжан арыентаваўся на Вялікабрытанію і ЗША, а прэм’ер-міністр генерал Дуань Ціжуй  (руск.) (бел. трымаўся праяпонскага напрамку. У 1917 годзе Японія пачала прадастаўляць Дуань Цыжую буйныя пазыкі, атрымліваючы за іх усё новыя і новыя саступкі, у тым ліку канцэсіі ў Маньчжурыі.

У перыяд 1912—1928 гадоў краінай фармальна кіраваў Бэянскі ўрад  (руск.) (бел. у Пекіне. Аднак ён не кантраляваў паўнавартасна большасць правінцый.

У адказ на рашэнне Парыжскай мірнай канферэнцыі не вяртаць Кітаю захопленыя Японіяй былыя германскія канцэсіі ў правінцыі Шаньдун 4 мая 1919  (руск.) (бел. года прайшла дэманстрацыя пратэсту супраць гэтага рашэння, а таксама супраць здрады нацыянальных інтарэсаў Кітая прадажнымі дзеячамі Пекінскага ўрада. Затым пачаліся забастоўкі пратэсту. Пад націскам народных мас Пекінскі ўрад быў вымушаны заявіць аб непрызнанні Версальскага мірнага дагавора і зняць з пастоў дзяржаўных дзеячаў, якія найбольш скампраметавалі сябе. «Рух 4 мая  (руск.) (бел.» паскорыў распаўсюджванне марксізму ў Кітаі, адзначыўся распаўсюджваннем гутарковай мовы байхуа  (руск.) (бел., пераглядам канфуцыянскіх этычных нормаў, крытыкай традыцыйнай гістарыяграфіі, новымі патрабаваннямі да адукацыі.

У 1919—1921 гадах кітайскія войскі акупавалі Манголію  (руск.) (бел..

Партыя Гаміньдан была створана ў 1912 годзе ў правінцыі Гуанчжоу. Амаль праз 10 гадоў, у 1921 годзе, была створана і Камуністычная партыя Кітая, яна была малалікай і не карысталася ў той перыяд асаблівай папулярнасцю. 8 верасня 1923 года ў Кітай па просьбе Сунь Ятсена, што прасіў даслаць яму чалавека, з якім ён мог бы размаўляць па-англійску без перакладчыка, прыбыў агент камінтэрна М. М. Барадзін. Ён стаў палітычным дарадцам ЦВК Гаміньдана і асабіста Сунь Ятсена. М. Барадзін арганізаваў супрацоўніцтва паміж Гаміньданам і КПК. 20 студзеня 1924 года праходзіць I Усекітайскі з’езд Гаміньдана ў Гуанчжоу (Кантоне). На з’ездзе быў прыняты курс на саюз з кітайскімі камуністамі і СССР. 16 чэрвеня заснавана Ваенная акадэмія Вампу пад кіраўніцтвам Чан Кайшы. У першы набор было залічана 400, у другі — 500, у трэці — 800 і чацвёрты — каля 2600 слухачоў; пры школе было створана два навучальных палкі. У Акадэмію Вампу прыбыла вялікая група савецкіх ваенных дарадцаў. У кастрычніку 1924 года ў Гуанчжоу на пасаду галоўнага ваеннага саветніка прыбыў Васіль Канстанцінавіч Блюхер. У тым жа годзе была прынятая канстытуцыя Кітая — заканадаўчым органам станавіўся парламент, што складаўся з Сената, які выбіраецца органамі мясцовага самакіравання тэрмінам на 6 гадоў, і Палаты дэпутатаў, якая выбіраецца народам тэрмінам на 3 гады, кіраўніком дзяржавы — прэзідэнт, які выбіраецца парламентам тэрмінам на 5 гадоў, выканаўчым органам — кабінет, які складаецца з прэм’ер-міністра і міністра, прызначаных прэзідэнтам са згоды Палаты дэпутатаў, вышэйшай судовай інстанцыяй — Вярхоўны суд, старшыня якога прызначаўся 4 гады. Такім чынам, быў створаны Нацыянальны ўрад Кітайскай рэспублікі  (руск.) (бел..

30 мая 1925 года ў Шанхайскім міжнародным сетлменце быў адкрыты агонь па дэманстрантах. Пасля гэтага пачаліся хваляванні, накіраваныя супраць замежнікаў. Рух 30 мая  (руск.) (бел. прывёў да істотнага паслаблення пазіцый замежных дзяржаў у Кітаі і пачатку адмены так званых нераўнапраўных дагавораў  (руск.) (бел..

У сакавіку 1926 Чан Кайшы ажыццявіў у Кантоне ваенны пераварот, выгнаў з горада камуністаў, а праз тры месяцы быў абраны старшынёй Гаміньдана і галоўнакамандуючым узброенымі войскамі. Дабіўшыся высокай улады, Чан Кайшы запрасіў нямецкіх дарадцаў  (руск.) (бел. на чале з былым генералам рэйхсвера фон Сектам  (руск.) (бел..

У якасці дарадцаў у Чан Кайшы дзейнічалі афіцэры Германіі:

• палкоўнік М. Баўэр  (руск.) (бел. (пратэжэ Людэндорфа)
• падпалкоўнік Крыбель  (укр.) (бел. (пазней займаў пасаду германскага пасла ў Шанхаі)
• генерал-лейтэнант Ветцэль  (руск.) (бел.
• генерал Фалькенхаузен  (руск.) (бел.

Гаміньданаўцы старанна пераймалі вопыт немцаў па навядзенні парадку ў краіне. Кітайскія афіцэры ў арганізаваным парадку накіроўваліся на навучанне ў Германію.

У 1926 годзе нацыянальна-рэвалюцыйная армія Кітая Чан Кайшы распачала так званы Паўночны паход. На працягу шасці месяцаў бесперапынных баёў ад улады мясцовых ваенных кіраўнікоў былі вызваленыя цэнтральныя раёны Кітая.

У пачатку 1927 Чан Кайшы пайшоў на адкрыты развал адзінага фронту ГМД і КПК: яго войскі пачалі раззбраенне шанхайскіх атрадаў і дружын, у красавіку 1927 года пачаліся масавыя арышты і расстрэлы прафсаюзных дзеячаў і камуністаў  (руск.) (бел.. У адказ на гэта камуністы арганізавалі 1 жніўня ў горадзе Наньчан паўстанне часткі гаміньданаўскіх войскаў, якое ўвайшло ў гісторыю Кітая як «Наньчанскае паўстанне  (руск.) (бел.». Аднак пасля некалькіх ваенных аперацый да 1927 год у войскі Гаміньдана кантралявалі большую частку тэрыторыі Кітая.

У снежні 1927 года было паднята камуністычнае паўстанне ў Кантоне, якое гаміньданаўцы задушылі пасля чатырох дзён кровапралітных баёў.

Чжан Цзалінь  (руск.) (бел. у чэрвені 1927 года атрымаў тытул генералісімуса сухапутных і марскіх сіл Кітайскай Рэспублікі (гэта значыць, фактычна, прэзідэнта краіны) і абвясціў сваёй мэтай «разгром чырвоных дзеля выратавання традыцыйных кітайскіх каштоўнасцяў і культуры». Пачалося аднаўленне дзяржаўных структур. Аднак гаміньданаўскія сілы дасягалі ўсё большых поспехаў, у чэрвені 1928 годзе на іх бок перайшоў Янь Сішань  (руск.) (бел. з правінцыі Шаньсі і стварыў непасрэдную пагрозу Пекіну. Чжан Цзалінь вырашыў пакінуць Пекін і адправіцца ў Маньчжурыю, але загінуў на станцыі Хуангутунь  (руск.) (бел.. Яго сын, Чжан Сюэлян  (руск.) (бел., прызнаў уладу Гаміньдана  (руск.) (бел..

У маі 1928 года ў Цзінані адбылося сутыкненне войскаў Чан Кайшы з японскімі войскамі^be_en, пасля якога японцы пачалі наступ у правінцыі Шаньдун. У выніку было падпісана япона-кітайскае пагадненне аб перамір’і, згодна з якім войскі Чан Кайшы павінны былі быць выведзеныя з Цзінань і зоны Шаньдунскай чыгункі.

Гаміньданаўскі ўрад павёў варожую палітыку ў адносінах да СССР. У ліпені 1929 года кітайскія ўлады захапілі Кітайска-Усходнюю чыгунку, якая сумесна кіравалася СССР і Кітаем, і арыштавалі тысячы савецкіх грамадзян. У адказ у кастрычніку—лістападзе 1929 года савецкія войскі ажыццявілі паспяховую ваенную аперацыю на кітайскай тэрыторыі  (руск.) (бел., пасля якой быў падпісаны Хабараўскі пратакол  (руск.) (бел. аб аднаўленні на Кітайска-Усходняй чыгунцы і на савецка-кітайскай мяжы стану, прадугледжанага савецка-кітайскім пагадненнем 1924 года.

З лістапада 1930 года па восень 1932 года гаміньданаўскія ўлады распачалі чатыры беспаспяховыя паходы супраць раёнаў, якія кантраляваліся КПК. На гэтай тэрыторыі 11 верасня 1931 года была абвешчана Кітайская Савецкая Рэспубліка  (руск.) (бел..

Увосень 1931 года Японія напала на Кітай. 18 верасня пасля серыі правакацый японцы перайшлі ў наступ, за кароткі час акупаваўшы ўсю Маньчжурыю.

У сакавіку 1932 года тут была абвешчана дзяржава Маньчжоу-го, якую ўзначаліў Айсіньгёро Пу І — апошні імператар маньчжурскай імперыі Цын, зрынутай у гады Сіньхайскай рэвалюцыі  (руск.) (бел..

У гэтых складаных умовах Чан Кайшы быў вымушаны змагацца адначасова з трыма ворагамі: знешняй японскай агрэсіяй, спарадычнымі бунтамі асобных мілітарыстаў на месцах і ўзброенымі сіламі КПК, якія прэтэндавалі на захоп улады ў краіне. Ён абраў палітыку кампрамісу з японцамі, з мілітарыстамі вёў справы ў залежнасці ад канкрэтных абставінаў, з камуністамі ж ніякі кампраміс не быў магчымы. У 1934 годзе асноўныя сілы КПК былі блакаваныя ў правінцыі Цзянсу. У гэтых складаных умовах кіраўніцтва КПК здолела арганізаваць прарыў і пасля шматмесячнага маршу прывяло войскі на паўночны захад краіны ў т. зв. «асаблівы раён» з цэнтрам у горадзе Яньань  (руск.) (бел.; гэтыя падзеі ўвайшлі ў гісторыю КПК як «Вялікі паход  (руск.) (бел.». Чан Кайшы планаваў працягваць барацьбу з камуністамі і там, але тут узбунтаваўся шэраг яго генералаў, якія лічылі больш прыярытэтнай задачай прымірэнне з камуністамі і сумесную барацьбу з японскай агрэсіяй. У выніку «Сіяньскага інцыдэнту  (руск.) (бел.» было падпісана пагадненне аб стварэнні адзінага фронту паміж КПК і Гаміньданам.

Урад Чан Кайшы яшчэ ў часы Веймарскай рэспублікі атрымліваў ваенную дапамогу ад Германіі  (руск.) (бел.. З прыходам да ўлады Гітлера дапамога была павялічана ў мэтах барацьбы з камуністамі. У Кітаі былі створаны заводы па вытворчасці ліцэнзаванага нямецкага ўзбраення, германскія дарадцы праводзілі навучанне асабістага складу, у Кітай экспартаваліся шлемы, вінтоўкі Gewehr 88  (руск.) (бел. і 98  (руск.) (бел., пісталеты Mauser  (руск.) (бел.. Кітай таксама атрымліваў невялікую колькасць самалётаў Henschel  (руск.) (бел., Junkers  (руск.) (бел., Heinkel  (руск.) (бел. і Messerschmitt, гаўбіц Rheinmetall і Krupp  (руск.) (бел., супрацьтанкавыя і горныя гарматы, напрыклад, Pak 35/36  (руск.) (бел., пастаўляліся таксама лёгкія танкі PzKpfw I.

25 лістапада 1936 года Японія і Германія заключылі Антыкамінтэрнаўскі пакт, накіраваны супраць СССР і камуністычнага руху. 12 снежня 1936 года адбыўся Сіяньскі інцыдэнт  (руск.) (бел., які прымусіў Чан Кайшы аб’яднацца з камуністамі.

7 ліпеня 1937 года канфліктам ля моста Лугоуцяа  (руск.) (бел. недалёка ад Пекіна пачалася «вялікая» вайна паміж Японіяй і Кітаем. З гэтага моманту, на думку кітайскіх гісторыкаў, пачынаецца Другая сусветная вайна. 21 жніўня 1937 года быў падпісаны савецка-кітайскі дагавор аб ненападзе  (руск.) (бел., пасля чаго СССР стаў аказваць ваенную і эканамічную дапамогу ўраду Чан Кайшы (Кітаю пастаўляліся самалёты І-16 і іншая ваенная тэхніка, у першы час на баку Кітая ваявалі савецкія лётчыкі  (руск.) (бел.). Германская ваенная дапамога Кітаю была спыненая.

13 снежня 1937 года пачалася Нанкінская разня, якая доўжылася на працягу шасці тыдняў.

У верасні 1937 года кіраўніцтва Гаміньдана заявіла пра гатоўнасць супрацоўнічаць з КПК у барацьбе з японцамі. На тэрыторыі, якая знаходзілася пад кантролем КПК, быў створаны Шэньсі-Ганьсу-Нінсяскі савецкі раён  (руск.) (бел..

Да канца 1938 японская армія заняла значную частку найбольш населеных правінцый Кітая.

З вясны 1939 года па меры абвастрэння адносін паміж КПК і Гаміньданам гаміньданаўскія войскі пачалі блакаваць Шэньсі-Ганьсу-Нінсяскі савецкі раён.

З канца 1940 года японцы актывізавалі наступальныя аперацыі. Толькі ў жніўні 1943 года сілы КПК змаглі перайсці ў контрнаступ.

Але вырашальнае значэнне для вызвалення Кітая ад японскай акупацыі мела савецка-японская вайна у жніўні 1945 года. 2 верасня 1945 Японія капітулявала.

Пасля паразы Японіі ў 1945 годзе вайна паміж Гаміньданам і КПК аднавілася, пасля некалькіх няўдалых спробаў прымірэння і ўрэгулявання шляхам перамоваў. Да 1949 году армія КПК устанавіла кантроль над большай часткай краіны. Вайна суправаджалася масавымі парушэннямі правоў чалавека з абодвух бакоў, мільёны людзей, якія не ўдзельнічалі ў баявых дзеяннях, былі забітыя^[18]. Войскі Гаміньдана, абяскроўленыя ў вайне з Японіяй^[19], пацярпелі паражэнне ад войскаў КПК у 1949 годзе, пасля чаго ўрад Кітайскай Рэспублікі разам з узброенымі сіламі адступіў на Тайвань, у выніку чаго дэ-факта утварылася дзве кітайскія дзяржавы.

1 кастрычніка 1949 года ў Пекіне была абвешчана Кітайская Народная Рэспубліка. На наступны дзень Савецкі Саюз першым прызнаў КНР і заключыў з ёй Дагавор аб дружбе, саюзе і ўзаемнай дапамозе  (руск.) (бел..

Кітай удзельнічаў (пасылка «добраахвотнікаў») у Карэйскай вайне 1950—53 гадоў на баку Паўночнай Карэі.

У кастрычніку 1950 кітайскія войскі ўвайшлі на тэрыторыю Тыбету, які абвясціў у лістападзе 1949 года сваю незалежнасць. 23 мая 1951 года паміж урадамі Тыбету і КНР было падпісана «Пагадненне аб мирным вызваленні Тыбета  (руск.) (бел.». Гэта вымусіла Далай-ламу XIV эмігрыраваць у Індыю.

Ідучы паводле савецкай мадэлі, КПК прынялася за стварэнне планавай эканомікі. Аднак, у адрозненне ад СССР, спачатку Кітай не спяшаўся з правядзеннем жорсткай аграрнай калектывізацыі і паспешнай індустрыялізацыі.

Супрацьстаянне паміж КНР і гаміньданаўскім рэжымам на Тайвані неаднаразова прыводзіла да ўзброеных сутыкненняў (гл. Першы крызіс у Тайваньскім праліве  (руск.) (бел., Другі крызіс у тайваньскім праліве  (руск.) (бел.), уключаючы артылерыйскія абстрэлы тэрыторыі.

У лютым 1957 года Маа рашыўся на ўзмацненне галоснасці і крытыкі ў краіне  (руск.) (бел., каб задзейнічаць гарадскую інтэлігенцыю ў сацыялістычным будаўніцтве. Але ў ліпені 1957 года гэтая кампанія была рэзка згорнутая. Пачатковы перыяд галоснасці апынуўся пасткай: вынікам кампаніі стала масавая траўля інтэлігенцыі  (руск.) (бел..

У лістападзе 1957 года адносіны КНР і СССР пагоршыліся.

У маі 1958 года ў закрытым рэжыме адбылася другая сесія VIII з’езда КПК  (руск.) (бел., якая адзначыла адмову КПК ад выкарыстання савецкага вопыту. Было абвешчана аб пераходзе да «курсу трох чырвоных сцягоў  (руск.) (бел.» (новая «генеральная лінія» на пабудову ў КНР сацыялізму па прынцыпе «больш, хутчэй, лепш, эканомней», палітыка «вялікага скачка  (руск.) (бел.», стварэнне «народных камун»), закліканаму забяспечыць паскоранае развіццё КНР, вывесці яе ў разрад вядучых сусветных дзяржаў і забяспечыць ёй лідарства ў міжнародным камуністычным руху. Аднак спроба ўзмацніць эканамічны рост шляхам рэзкай калектывізацыі і падмяніць прафесіяналізм энтузіязмам, а таксама няслушныя рашэнні ў галіне сельскай гаспадаркі абярнуліся катастрофай — у выніку масавага голаду 1959-1961 гадоў  (руск.) (бел. памерлі, па розных звестках, да 15 мільёнаў чалавек.

«Вялікі скачок» падмяніў сабой другі пяцігадовы план 1958—1962, прапанаваны Чжоу Эньлаем.

Ва ўмовах «вялікага скачка» радыкалізаваўся знешнепалітычны курс кіраўніцтва КНР. 23 жніўня 1958 НВАК пачала артылерыйскія абстрэлы  (руск.) (бел. прыбярэжных астравоў у Тайваньскім праліве, на якіх была сканцэнтравана 100-тысячная групоўка гаміньданаўскіх войскаў.

У сакавіку 1959 года адбылося Тыбецкае паўстанне  (руск.) (бел..

Увосень 1962 года адбылася китайска-індыйская пагранічная вайна  (руск.) (бел..

У 1966 годзе старшынёй КПК Маа Цзэдунам была пачата масавая кампанія пад лозунгам барацьбы з «рэвізіянізмам» і «рэшткамі буржуазіі ў партыі, урадзе і арміі», вядомая як «Культурная рэвалюцыя». Яе фактычнай задачай было зацвярджэнне мааізму ў якасці адзінай дзяржаўнай ідэалогіі і знішчэнне палітычнай апазіцыі. Масавая мабілізацыя моладзі, якая атрымала назву «чырвонагвардзейцаў», была пазбаўленая выразнай арганізацыі, па прычыне раптоўнасці дзеянняў старшыні і адсутнасці адзінства ў асяроддзі лідараў КПК. Фанатычна адданыя «вобразу Старшыні» студэнты, рабочыя і школьнікі заняліся пошукам і выкрыццём «класавых ворагаў», падбухтораныя радыкальнай клікай  (руск.) (бел. да нападаў на больш умераных лідараў партыі.

У верасні 1971 года была раскрыта змова Лінь Бяа  (руск.) (бел. супраць Маа.

Намецілася змена курсу ў краіне, якая характарызуецца як паварот на захад. Савецка-кітайскі раскол, які пачаўся ў 1957 годзе, дасягнуў максімальнай вастрыні ў памежных сутыкненнях 1969 года (Пагранічны канфлікт на востраве Даманскі і Пагранічны канфлікт ля возера Жаланашколь).

У 1972 годзе з прычыны «пінг-понгавай дыпламатыі  (руск.) (бел.» адбылася сустрэча  (руск.) (бел. Маа Цзэдуна і Рычарда Ніксана.

У сакавіку 1973 Дэн Сяапін становіцца віцэ-прэм’ерам ва ўрадзе Чжоу Эньлая, на X з’ездзе КПК  (руск.) (бел. абіраецца членам ЦК, у снежні па прапанове Маа Цзэдуна ўводзіцца ў склад палітбюро ЦК КПК.

Пасля смерці Маа ў 1976 годзе рушыла ўслед звяржэнне «банды чатырох  (руск.) (бел.», затым «Малой банды чатырох  (руск.) (бел.» і паступовае адхіленне прамога пераемніка Маа Хуа Гафэна  (руск.) (бел.. Уладу ў краіне ўзялі рэфарматары на чале з Дэн Сяапінам, якія ў 1977 годзе заявілі аб неабходнасці выпраўлення памылак  (руск.) (бел., дапушчаных у ходзе Культурнай рэвалюцыі, а ў канцы 1978 года абвясцілі на 3-м пленуме ЦК КПК 11-га склікання палітыку «рэформаў і адкрытасці»  (руск.) (бел.. У палітычнай сферы ў 1978—1979 гадах адбылася кароткачасовая лібералізацыя, якая атрымала назву «Пекінская вясна  (руск.) (бел.». У эканоміцы прагматычнае і рэфарматарскае крыло КПК на чале з Дэн Сяапінам у 1978 годзе пачало курс на рыначныя пераўтварэнні, у тым ліку шляхам стварэння сумесных прадпрыемстваў і спецыяльных эканамічных зон, што дазволіла вырашыць або змякчыць харчовыя і іншыя сацыяльныя праблемы. У ходзе трэцяга пленуму была вылучана прапанова аб зняцці працоўнага цэнтра Партыі і дзяржавы да эканамічнага будаўніцтва, а таксама аб ажыццяўленні гістарычнага рашэння аб палітыцы рэформаў і адкрытасці. Менавіта тады быў зроблены вялікі паваротны крок, які валодае велізарным значэннем, з моманту станаўлення новага Кітая^[20].

У лютым-сакавіку 1979 года адбылася кітайска-в’етнамская вайна — першая ў гісторыі вайна паміж сацыялістычнымі краінамі^[21]. Кітайска-в’етнамскія ўзброеныя сутыкненні  (руск.) (бел. працягваліся да 1990 года.

Рэальны старт эканамічнай рэформе быў дадзены на XII з’ездзе КПК  (руск.) (бел. (1982 г.). На XIII з’ездзе КПК  (руск.) (бел. (1987) было дадзена падрабязнае тлумачэнне тэорыі пачатковага этапу сацыялізму, згодна з якой сацыялістычны лад і сацыялістычная эканамічная сістэма — розныя рэчы, г. зн. сацыялістычны палітычны рэжым не мае на ўвазе безумоўнай планавай цэнтралізацыі ўсёй эканомікі, а дазваляе выкарыстоўваць і рынкавыя механізмы, асабліва ў пары «дзяржава-прадпрыемства». На XIV з’ездзе КПК (1992) быў абвешчаны курс на пабудову сацыялістычнай рынкавай эканамічнай сістэмы з кітайскай спецыфікай.

Практычна ўсе 800 млн сялян атрымалі права на свабодную сельскагаспадарчую вытворчасць. У асноўным была адменена сістэма дзяржзагатовак, вызваленыя цэны на большасць відаў сельскагаспадарчай прадукцыі. Вынікам гэтых мер стаў выхад аграрнага сектара з застою, уступленне сялянскіх гаспадарак на шлях спецыялізацыі і павышэння таварнасці. Арганізаваныя ў вёсцы па ініцыятыве сялян валасна-пасялковыя прадпрыемствы дазволілі забяспечыць рост занятасці (120 млн чал.) і павысіць жыццёвы ўзровень сялян. Задача забеспячэння краіны збожжам была ў асноўным вырашана ў 1980-х. Паступова ў вёсцы сфарміравалася двухслаёвая гаспадарчая сістэма на аснове спалучэння калектыўнай уласнасці і сямейнага падраду.

Кітай — член ААН (з 1971), Азіяцка-Ціхаакіянскай эканамічнай кааперацыі.

У галіне прамысловай палітыкі ўрад Кітая, пачынаючы з 1984 года зрабіў упор на канцэпцыю планавай таварнай эканомікі. На практыцы гэта азначала пераклад часткі асобных гарадскіх прадпрыемстваў на самаакупнасць. Актыўна прыцягваліся замежныя інвестыцыі.

2 жніўня 1984 года заключаны кітайска-брытанскі дагавор аб вяртанні Кітаю Ганконга (з 1 ліпеня 1997 года).

Паспяховае правядзенне палітыкі лібералізацыі ў спалучэнні з жорсткай палітыкай абмежавання нараджальнасці  (руск.) (бел. (зніжэнне нараджальнасці за 20 гадоў склала не менш за 200 млн чалавек) дазволіла стварыць дынамічную эканоміку.

У красавіку 1989 смерць былога генеральнага сакратара ЦК КПК Ху Яабана  (руск.) (бел., які лічыўся прыхільнікам дэмакратызацыі, выклікала хваляванні ў многіх гарадах КНР. Асаблівую актыўнасць праявілі студэнты Пекіна. 16 красавіка 1989 года група студэнтаў зладзіла на плошчы Цяньаньмэнь акцыю ў памяць аб Ху Яабане. Публікацыя фотарэпартажу пра гэта была ўспрынятая як адабрэнне акцыі партыйным кіраўніцтвам. У Пекіне пачаліся дэманстрацыі, у якіх прыняло ўдзел да 2 млн чалавек, на плошчы Цяньаньмэнь адбываўся бесперапынны мітынг.

Удзельнікаў дэманстрацый падбадзёрыла заява Генеральнага сакратара ЦК КПК Чжаа Цзыяна пра тое, што тэндэнцыя процідзеяння рэформам гэтак жа небяспечная, як і «уржуазная лібералізацыя».

Аднак у партыйным кіраўніцтве ўзялі верх прыхільнікі прымянення сілавых метадаў супраць дэманстрантаў. 3 чэрвеня 1989 года войскам быў дадзены загад здушыць «контррэвалюцыйны мяцеж». У ходзе расправы над удзельнікамі пратэстаў у Пекіне і іншых гарадах загінула да некалькіх тысяч чалавек, былі праведзены масавыя арышты. Ваеннае становішча ў Пекіне было адменена толькі ў студзені 1990 года.

Скліканы 23-24 чэрвеня 1989 года пленум ЦК КПК замяніў Чжаа Цзыяна на пасадзе генеральнага сакратара ЦК КПК Цзян Цзэмінем. Аж да сваёй смерці ў 2005 годзе Чжаа Цзыян знаходзіўся пад хатнім арыштам.

У 1980-я гады нармалізаваны кітайска-савецкія адносіны, у 1997—98 гадах дэмаркіравана граніца Кітая з Расійскай Федэрацыяй (правапераемніца СССР).

Дыпламатычныя адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены ў студзені 1992 года.

З 1993 г. кіраўнік дзяржавы (старшыня КНР) — Цзян Цзэмінь. Кітай пачаў перагаворны працэс па ўрэгуляванні спрэчных пытанняў з Тайванем (вакол яго статуса, красавік 1993), Індыяй (аб пагранічным канфлікце ў Гімалаях, верасень 1993), В’етнамам (пагадненне аб мірным урэгуляванні пагранічнага канфлікту, кастрычнік 1993).

У 1997 годзе Вялікабрытанія вярнула КНР Сянган (Ганконг), а ў 1999 годзе Партугалія вярнула КНР Аамынь (Макаа). Гэтыя тэрыторыі атрымалі асаблівы статус у складзе КНР.

У пачатку XXI стагоддзя Кітай ператварыўся ў «сусветную фабрыку», куды пераводзіўся шэраг вытворчасцяў з развітых краін Еўропы, Паўночнай Амерыкі і Японіі. Аднак бурны эканамічны рост шмат у чым быў звязаны з таннасцю працоўнай сілы, слабым узроўнем тэхнікі бяспекі і дрэнным кантролем за экалогіяй.

• Калаткоў У. Я. Кітай. Гісторыя // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 8: Канто — Кулі / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 8. С. 299—301.
• Богословский В. А., Москалёв А. А. Национальный вопрос в Китае (1911—1949). М.: Наука  (руск.) (бел., 1984.
• Владимиров П. П. Особый район Китая. 1942—1945. М.: Издательство Агентства печати Новости  (руск.) (бел., 1973. 714 с.
• Васильев К. В. Истоки китайской цивилизации. М., 1998.
• Васильев Л. С.  (руск.) (бел. Древний Китай: в 3 т. Т. 3. Архівавана 4 мая 2018. Период Чжаньго (V—III вв. до н. э.) Архівавана 4 мая 2018.. М.: Восточная литература  (руск.) (бел., 2006. ISBN 5-02-018103-X
• Дмитриев С. В., Кузьмин С. Л. Что такое Китай? Срединное государство в историческом мифе и реальной политике // Восток (Oriens), № 3, 2012, с. 5-19.
• Дмитриев С. В., Кузьмин С. Л. Империя Цин как Китай: анатомия исторического мифа // Восток (Oriens), № 1, 2014, с. 5-17.
• Непомнин О. Е. Социально-экономическая история Китая 1894—1914. М.: Наука, 1980.
• Непомнин О. Е.  (руск.) (бел. История Китая: Эпоха Цин. XVII — начало XX века Архівавана 3 сакавіка 2008.. М.: Восточная литература  (руск.) (бел., 2005. ISBN 5-02-018400

• История Китая // Институт стратегического анализа и прогноза /вебархив/
• История Китая: библиогр. указатель (1818—2005 гг.) Архівавана 31 сакавіка 2022. // АлтГУ  (руск.) (бел.; сост. О. А. Трухина. — Барнаул, 2012. — 89 с.
• Опиумные войны — История // Эксперт
• Возрождение Поднебесной. Какой КНР пришла к своему 70-летию // Коммерсантъ, 5.10.2019
• Стафеев С. К., Гусев Д. A. Древний «Китай» находился в Западной Африке
• http://pervokarta.ru/china1.jpg