Ҡылыҡ

Ҡылыҡ — тирә-яҡ мөхит менән үҙ-ара тәьҫир итешеүҙең билдәле бер яйға һалынған ысулы^[1]. Тәртип эске һәм тышҡы факторҙар йоғонтоһонда эш-ғәмәлдәрен үҙгәртеү һәләте менән билдәләнә^[2]. Ҡылыҡ хайуандарға тышҡы мөхиттәге кире факторҙарҙан һаҡланырға мөмкинлек бирә^[3]. Иң ябайҙар (бер күҙәнәклеләр) ҙә мөхит ҡуҙғытҡыстарынан ҡаса беләләр^[4]. Күп күҙәнәкле организмдарҙың ҡылығын нерв системаһы контролдә тота.

Үҫемлектәр менән бактериялар ҙа тышҡы факторҙар йоғонтоһонда әүҙем, хатта бер тәртипкә буйһонған хәрәкәттәр яһай ала (таксис). Бактерияларҙың, йәшел-күк һыу үҫемлектәренең фото- һәм хемотаксисын миҫалға килтерергә мөмкин^[5].

Юғары үҫемлектәр шулай уҡ хәрәкткә һәләтле. Үҫемлектәрҙең никтинастияһы — төн менән көн алмашыуына бәйле сәскәләренең асылыуы һәм ябылыуы, япраҡтарҙың фототропизмы, хайуандарға һунар иткәндә үҫемлектәрҙең хәрәкәте, тамырҙарҙың гидро- һәм хемотропизмдары^{[прим. 1][6]}

Әммә уларҙың ҡылығы йәки психикаһы бар тип әйтеп булмай, сөнки үҫемлектәрҙең хәрәкәте бары тик физиологик күренеш. Психологияла үҫемлек хәрәкәтен психикаға тиклемге үҫеш кимәле тип атайҙар. Психиканан айырмалы, ҡылыҡ күҙгә күренеп тора һәм фәндәр, этология, зоопсихология, сағыштырма психологиянан алып ҡылыҡ экологияһына тиклем киң спектрҙа өйрәнер күренеш булып тора^[7].

Тәртип тураһындағы фәндәрҙең тамырҙары боронғо замандарға барып тоташа. Психология һәм кешеләрҙең һәм хайуандарҙың тәртибе мәсьәләләре менән Аристотель, Хрисипп, Сократ һәм Платон шөғөлләнә, әммә эволюция идеяһы барлыҡҡа килеү менән генә тәртипте етди өйрәнеү мөмкин була. Тәртипте өйрәнеү менән шөғөлләнгән хәҙерге фәнни дисциплиналар үҙ-ара тығыҙ бәйләнгән һәм күп осраҡта киҫешә, ә предметтар һәм ысулдар араһындағы айырма төрлө позицияларҙың асылын тулыраҡ асырға булышлыҡ итә. Хәҙерге ваҡытта тәртип фәндәре дисциплина-ара өлкәләргә берләшеүе күҙәтелә.

Психология кеше психикаһын, атап әйткәндә, кешенең психик эшмәкәрлегенең законлылыҡтарын, үҙенсәлектәрен һәм үҫешен өйрәнә. Психологияның бихевиористик йүнәлеше предметы булып кешенең тәртибе тора, әммә психология, дөйөм алғанда, үҙенең күп йыллыҡ үҫеш тарихы дауамында үҙенең тикшеренеүҙәренең предметын бер нисә тапҡыр үҙгәртә. Хәҙерге психология психоанализ, зоопсихология, нейрофизиология, эксперименталь психология һәм ҡайһы бер тәбиғи-техник фәндәр ҡаҙаныштарына нигеҙләнеп үҫешкән фән.

Зоопсихология хайуандарҙың психик эшмәкәрлеген өйрәнеү менән шөғөлләнә. Зоопсихология объекты булып хайуандарҙың тәртибе тора. Зоопсихологияның предметы — хайуандарҙың психик эшмәкәрлеге үҙенсәлектәре һәм законлыҡтары, шулай уҡ уның онтогенезда һәм филогенезда үҫеше. Зоопсихологтарҙың иғтибары хайуандарҙың ҡабул итеүен, хәтерен, фекер йөрөтөүен өйрәнеүгә йүнәлтелгән.

Үҫемлектәр һәм бактериялар тышҡы факторҙар (таксис)^[5] тәьҫирендә хәрәкәт итеү һәләтенә эйә булһалар ҙа, юғары үҫемлектәр ҙә хәрәкәт итеү^{[прим. 2][6]} һәм өйрәнеү һәләтенән^[8] мәхрүм түгел, шуға ҡарамаҫтан, үҫемлектәрҙең хәрәкәт итеү механизмдары тәбиғәттә физиологик характерҙа булғанлыҡтан, уларҙың психикаһы барлығы тураһында әйтеп булмай. Үҫемлектәр хәрәкәте психологияһында уны йыш ҡына «психик сағылыштың психик кимәле» тип атайҙар^[7].

Сағыштырма психология төрлө таксономик төркөмдәр вәкилдәренең менталь процестарын сағыштырмаса анализлау менән шөғөлләнә. Сағыштырма психологияның үҙенә генә хас үҙенсәлеге булып сағыштырма анализды төп ысул итеп ҡулланыу тора.

Бихевиоризм — Америка психологияһында быуат башында барлыҡҡа килгән йүнәлеш. Был йүнәлештең үҙенсәлеге булып психиканы танымаҫ күренеш булараҡ өйрәнеүҙән баш тартыу тора. Шул уҡ ваҡытта психик процестар тулыһынса ҡаралмай, ә тәртип дәртләндереүгә реакциялар йыйылмаһына ҡайтып ҡала. Бихевиоризмға Америка психологы Джон Уотсон нигеҙ һала, ул ошо терминды ла тәҡдим итә. Был йүнәлеш вәкилдәре тәртип тураһындағы фәнгә ҙур өлөш индерә, атап әйткәндә, психология предметтарын билдәләй, классик алымдар, ҡиммәтле технологиялар әҙерләне һәм психологияла математик алымдарҙың таралыуына булышлыҡ итә.

Заманса аңлауҙа этология — хайуандарҙың үҙ-үҙен тотошоноң биологик нигеҙҙәре тураһындағы фән. Онтогенезда тәртип акттарының механизмдары, адаптив мәғәнәһе, үҫеш үҙенсәлектәре һәм тәртип эволюцияһы мәсьәләләре этнологияның төп предметы булып тора. Этология «классик этология» — хайуандарҙың тәбиғи йәшәү мөхитендә тирә-яҡ мөхиткә яраҡлашыу тәртибен өйрәнеүсе фәнни йүнәлеш сиктәрендә барлыҡҡа килгән. Этология предметы — тулы, яраштырылған тәртип акттары. Фәнни йүнәлеш булараҡ этологияға нигеҙ һалыусылар булып Конрад Лоренц һәм Николас Тинберген тор^[9].

Чарльз Дарвин заманынан алып фән хайуандарҙың психик эшмәкәрлегенең өс өлөшө идеяһын нығыта. Был компоненттар, Дарвин терминологияһы буйынса, — инстинкт, өйрәнеү һәләте һәм фекерләү һәләте, органик рәүештә хайуандарҙың психик эшмәкәрлегенең ҡатмарлы күренешен барлыҡҡа килтерә.

• Инстинкт — киң мәғәнәлә ҡылыҡ ғәмәленең нәҫелдән килә торған компоненты. Хайуандарҙың тәртибе тураһындағы фәндәр инстинктты организмдың тышҡы йәки эске стимулдарға яуап итеп үҙгәрешһеҙ тиерлек барлыҡҡа килгән тыумыштан килгән ҡатмарлы реакциялар йыйылмаһы тип аңлата.
• Мотлаҡ рефлекс — организмдың тышҡы һәм эске мөхит йоғонтоһона үҙәк нервы системаһы ярҙамында ғәмәлгә ашырылған сағыштырмаса даими стереотип тыумыштан булған реакцияһы. Үҙенең барлыҡҡа килеүе өсөн махсус шарттар (мәҫәлән, бик эҫе предметтарға ҡағылғанда ҡул тотоу) талап итмәй. Терминды И. П.Павлов тәҡдим итә.

• Күнегеү — күп тапҡыр күрһәтеүҙә стимулға реакцияның көсһөҙләнеүенә килтереүсе иң ябай ғилем формаһы.
• Рефлекс күрһәтелә. Павловтың классик рефлексы күп тапҡыр биологик мөһим стимул менән биологик нейтраль стимул күрһәткәндә формалашыуға ҡайтып ҡала, шуға күрә ике стимул да ваҡыт эсендә өлөшләтә ябыла, нейтраль стимулға реакция. ВНД-ның рефлекс теорияһы сиктәрендә кондиционерлы рефлекс индивидуаль тәжрибәнең төп берәмеге булараҡ ҡарала.
• Оперант өйрәнеү — хайуандың үҙ әүҙемлеген нығытыу аша инструменталь рефлекстар булдырыу процесы.
• Эҙләнеү — этологтар асҡан мотлаҡ өйрәнеү формаһы.

Ашау тәртибе бөтә хайуандарға ла хас һәм бик күп төрлө. Эҙләү, аҙыҡ һаҡлау һәм матдәләр алмашыныуы менән бәйле эшмәкәрлектең төрлө төрҙәре менән тығыҙ бәйләнгән. Эҙләү тәртибенә аҙыҡ етмәүҙән һәм баланан килеп сыҡҡан уяныу процестары сәбәпсе була.

Эҙләнеү һәм аҙыҡ табыу тәртибе иҫ китмәле күп төрлөлөгө менән айырыла, төр экологияһы һәм биологияһы үҙенсәлектәренә бәйле. Хайуандар өсөн дөйөм туҡланыу ярһытҡыстарына һиҙгерлекте арттырыу була. Бөжәк балағорттарында ул химик ярһытҡыстарға ҡарата ыңғай таксис рәүешендә күренә.

Хайуандар аҙыҡҡа ҡарата һайлаусанлыҡ күрһәтә. Лайлалы ҡусҡарҙар ашаусы кит кеүек ҡәтғи махсуслашыу рәүешендә йәки аҙыҡҡа өҫтөнлөк биргән ҡәтғи махсуслашыу рәүешендә асылырға мөмкин^{[прим. 3]}. Был осраҡта малдың һайлау мөмкинлеге булһа, ул билдәле бер аҙыҡ-түлек объектына өҫтөнлөк бирә. Йыш ҡына хайуандар аҙыҡ рационының төрлөлөгөн һаҡларға ынтыла^{[прим. 4]}.

Тере аҙыҡ менән туҡланыусы хайуандар араһында (йыртҡыстар^{[прим. 5]}) аҙыҡ табыуҙың ике төп стратегияһы — һунар һәм көтөүлек күҙәтелә.

Һунар — хәрәкәттәге табышты аулау ысулы. Һунар стратегияһы табыштың үҙенсәлектәренә һәм һунарсы биологияһының үҙенсәлектәренә бәйле. Ҡайһы бер йыртҡыстар, мәҫәлән, суфый сиңерткә табышын йәшенеп көтә, икенселәре тоҙаҡтар төҙөй. Үрмәксе ауҙары яҡшы билдәле. Бөжәктәр ҙә тоҙаҡтар төҙөй — ҡырмыҫҡа арыҫланы (муравьиный лев) миҫал булып тора. Тиҙ йыртҡыстар, мәҫәлән, кальмарҙар, махсус стратегияны — эҙәрлекләүҙе ҡуллана. Әҙ хәрәкәтсән һәм йәшерен табышҡа һунар итеү өсөн анализаторҙар һәм уны асыу һәм үлтереү өсөн махсус ҡулайламалар талап ителә (бындай йыртҡыстың ҡабығы йыш ҡына ныҡ була).

Хәрәкәтһеҙ һәм күп һанлы табыш уны күҙәтеү һәм үлтереү зарурлығын бөтөрә. Бындай табыш — мал көтөү — мал аҙығы организмдарының бер өлөшөн йәки айырым ағзаларын ашауға ҡайтып ҡала. Йыртҡыстарҙың көтөүлек тибының классик миҫалы булып һарыҡ һәм кәзәләр кеүек эре умыртҡалы үлән ашаусы хайуандар хеҙмәт итә ала.

Башҡаларҙан табышты тартып алыу — клептопаразитизм — шулай уҡ хайуандар донъяһында таралған һәм ҡайһы бер төрҙәр өсөн насар шарттарҙа ярҙам булып тора. Башҡаларға, мәҫәлән, ул ҡәҙимге туҡланыу сығанағы булып тора. Ундай төрҙәр, табышын тартып алыр өсөн, ҡорбанын эҙәрлекләргә һәләтле. Клептопаразитизм һәр ваҡыт яуап агрессияһын тыуҙырмай, бигерәк тә ул үҙ-ара клептопаразитизмда^[10].

Аҙыҡ-түлек ашағанда физиологик үҙгәрештәр, шулай уҡ ауыҙ, йотҡолоҡ, ашҡаҙан һәм эсәк рецепторҙарынан сигналдар ярҙамында башланған тотҡарлау механизмдары ҡабыҙыла. Юғары ойошҡан хайуандарҙа аҙыҡ ҡулланыу процесы үҙәк нервы системаһы ҡатнашлығында контролдә тотола, аҙ ойошҡандарҙа был процеста периферия нервы системаһы контролдә тотола. Мәҫәлән, себендәрҙә аҙыҡты ҡулланыу кире бәйләнеш принцибы буйынса идара ител — эсәк һуҙылған һайын ашау тәртибен баҫтырыу көсәйә^[11]. Быуынтығаяҡлылар араһында тышҡы аш һеңдереү осрай. Ул үрмәкселәр, себен ҡарышлауыҡтары һәм энәғараҡтарға хас.

Бөжәктәр араһында балағорттар өсөн аҙыҡ запасы әҙерләү таралған. Мәҫәлән, копрҙар йомортҡаны әҙерләнгән тиреҫ шарҙарына һала. Яры ҡанатлыларҙың күптәре һәм ҡайһы бер ике ҡанатлылар йомортҡаларын башҡа хайуандарҙың (күбеһенсә бөжәктәрҙең) тәненә һала. Аҙыҡ һаҡлауҙың был формаһының үҙсәнлеге уларҙы айырым экологик категорияны — паразитоидтарҙы айырырға мөмкинлек бирә. Ҡайһы бер кимереүселәр ( алйырҙан, ҡапсыҡлы ҡомаҡ һәм әлгәнйәктәр) өсөн аҙыҡ запасы әҙерләү уңайһыҙ миҙгелгә ҡулайлашыу характерын ала. Уларҙа аҙыҡ запасы туплау ҡыяҡлыларҙың өлгөрөү осорона тура килә. Миҙгел эсендә ҡомаҡ 16 килограмға тиклем үҫемлек аҙығы әҙерләй^[12].

Уңайлы тәртип организмды тәрбиәләүгә йүнәлтелгән тәртип ғәмәлдәрен берләштерә. Уңайлы тәртип — сәләмәт хайуан тормошоноң айырылғыһыҙ өлөшө. Уңайлы тәртипте боҙоу хайуандың (ауырыу, аслыҡ йәки социаль хәле түбән) насар булыуын күрһәтә. Хайуандар кәүҙәне аяҡ-ҡулдары менән таҙартырға, тиҙәккә ышҡынырға, һелкенергә, һыуҙа йәки ҡомда йөҙөргә мөмкин.

Йоҡо торошон ҡабул итеү кеүек йүнәлеше булмаған тәртип ғәмәлдәре лә уңайлы тәртипте күҙҙә тота.

Енси һәм енесһеҙ юл менән үрсеүҙең ике төп тибы араһынан беренсеһе партнёр эҙләүгә, парҙар булдырыуға, партнёр таныуға, никах йолаларын башҡарыуға, ҡауышыуға йүнәлтелгән үҙенсәлекле тәртип формалары төрлөлөгө менән билдәләнә. Партогенетик юл менән үрсеүсе организмдар ҙа ҡайһы берҙә ҡатмарлы енси тәртип күрһәтә. Енесһеҙ үрсеү бындай яраҡлашыуҙы талап итмәй.

Миҙгелдәр үҙгәргән тәбиғәт биләмәләрендә йәшәүсе хайуандарҙың йыллыҡ үрсеү циклы бар. Уларҙа енси тәртипкә эске йыллыҡ (түңәрәк) ритмдар сәбәпсе була, шул уҡ ваҡытта тирә-яҡ мөхит факторҙары йоғонто яһай. Мәҫәлән, уртаса бүлкәт һыуҙарында йәшәгән балыҡтарҙың йылына бер тапҡыр (көҙ, йәй йәки яҙ) ыуылдырыҡ сәсеүе бөтөнләй булмауы мөмкин.

Һөтимәрҙәрҙә, түңәрәк менән бер рәттән, физиологик процестар менән билдәләнгән эстраль цикл бар. Был факторҙар парлашырға әҙер булыуҙы билдәләй. Енси гормондар тәьҫирендә хайуандар енси сигналдарға — химик, тауыш һәм күреү һәләтенә һиҙгер була, партнёрҙар табыуға йүнәлтелгән эш-ғәмәлдәр комплексын күрһәтә башлай.

Юғары хайуандарҙың күбеһе бер-береһен наҙлағандан һуң ғына ҡауыша башлай. Наҙлау махсус сигналдар менән алмашыуҙан ғибәрәт. Хайуандарҙа ул йолаға әүерелгән һәм айырыуса төрлөлөгө менән айырылып тора: ул, урҙан кеүек, аҙыҡ менән таныштырыуҙы, ожмах ҡоштарындай ҡауырһын менән таныштырыуҙы, ҡоролмалар төҙөүҙе, тауыш биреп уйнауҙы үҙ эсенә алыуы мөмкин. Һөйөшөү енси һайлап алыу механизмы булараҡ ҡарала. Дөйөм осраҡта, ул иң тап килгән партнёрҙы һайлап алыуға булышлыҡ итә, бынан тыш, төр-ара гибридлаштырыуға ҡамасаулай^[13].

Никах мөнәсәбәттәренең өс төп тибы айырыла — полигамия, моногамия һәм полиандрия.

Полигиния, полигамияның шәхси осрағы, (бында бер ата ҡош берҙән күберәк инә ҡошто аталандыра) ҡауышыу мөнәсәбәттәренең иң таралған формаһы булып тора. Ата селәүсендәрҙең бындай никах мөнәсәбәттәре формаһында продуктлы уңышы бер төрлө түгел. Ул енси һайлап алыу өсөн уңайлы шарттар булдыра, һөҙөмтәлә мауыҡтырғыс биҙәүестәр, ҡарау йолалары һәм турнирҙар барлыҡҡа килә.

Моногамия — ғаилә мөнәсәбәттәренең бер төрө, унда көслө парҙар барлыҡҡа килә һәм ике пар ҙа тоҡом ҡарау менән шөғөлләнә. Ҡоштарҙа никах мөнәсәбәттәренең киң таралған төрө булып тора.[15] Әммә ҡоштарҙа моногамия йыш ҡына төр эсендә парлашыуҙың башҡа төрҙәре менән берләштерелә. Мәҫәлән, сөрәкә турғайҙарҙың моногам парҙары йыш ҡына полиандрик, полигиник һәм полинандрик төркөмдәр менән ҡушылып китә^[14].

Үрсеү хайуандарҙан ҙур көс талап итә. Шуға күрә үрсеү осоронда хайуандар тирә-яҡ мөхит факторҙарына айырыуса талапсан була башлай. Һанап үтелгән формаларҙан тыш, репродуктив тәртипкә территорияны һаҡлауҙы һәм тоҡомдо тәрбиәләүҙе индерергә мөмкин.

Ата-әсә тәртибе тоҡом үрсетеү менән бәйле ҡылыҡ-ҡылыҡтарҙы берләштерә. Ата-әсәнең ҡатмарлы тәртибе ҡоштарҙа, имеҙеүселәрҙә, ҡайһы бер балыҡтарҙа һәм ер-һыу хайуандарында күҙәтелә. Ата-әсәләр тәртибе репродуктив тәртип менән тығыҙ бәйле^{[прим. 6]}. Мәҫәлән, ҡоштарҙа оя ҡороу парлашыу миҙгелендә үткәрелә һәм парлашыуҙың бер өлөшө булып тора. Ата-әсә тәртибе бер-бер артлы бер нисә фазаға бүленә.

Ҡоштарҙа ата-инә тәртибенең беренсе фазаһы — йомортҡа һалыу, унан һуң баҫып алырға кәрәк. Йомортҡаларҙы ата һәм инә ҡоштар алмашлап, йылға сарлағы кеүек, тик ата ҡош йәки инә ҡош ҡына баҫа. Ҡоштарҙың күбеһе йомортҡаға ултырып, уларҙы тән йылыһы менән йылыта, әммә ҡайһы берҙәре, мәҫәлән, ҡый тауыҡтары, махсус инкубаторҙар төҙөй.

Баҫырға ултыра күсә башлауҙың кәрәкле шарты булып йомортҡаны таныу тора^{[прим. 7]}. Йомортҡаға ҡарата һайланмалыҡ төрлө төрҙәрҙә бер төрлө түгел. Ҡайһы бер ҡоштар йомортҡаларына оҡшаған муляждарҙы баҫырға әҙер булһа, икенселәре туғандаш төрҙәрҙең, ә ҡайһы берҙә үҙҙәренеке булған йомортҡаларҙы баҫыуҙан баш тарта. Төр эсендә һәм төр-ара оя-ара паразитизмдың таралыуын иҫәпкә алып, ул 230-ҙан ашыу төрҙә һүрәтләнгән — йомортҡаға ҡарата һайлап алыуҙың биологик әһәмиәте аңлашыла^[15].

Бала сығарғандан һуң, ашатыу стадияһы башлана. Тоҡомдо ҡарау характеры буйынса ҡоштарҙың ике төркөмө — бала сығарыусы һәм себеш сығарыусы ҡоштар төркөмдәре айырыла. Бала сығарыусы ҡоштарҙың балалары ярҙамға мохтаж, үҙ аллы аҙыҡ таба алмай һәм ата-әсәһе уларҙы ентекләп ҡарай — ашата, йылыта һәм һаҡлай. Балағорттары әүҙем рәүештә ашарға һорай — был осраҡта релизер сифатында ата-әсәнең суҡышы сығыш яһай. Себеш сығарыусы ҡоштарҙың (гагара һымаҡтар, тауыҡ һымаҡтар, ҡаҙ һымаҡтар һ.б.) ҡошсоҡтары ғүмеренең тәүге сәғәттәрендә үк ата-әсәһе артынан хәрәкәт итергә һәм үҙ аллы ашарға, күреүгә һәләтле булып сыға. Ашатыуҙы тәьмин иткән ата-әсәләрҙең һәм себештәрҙең тәртибе тыумыштан була.

Һөтимәрҙәрҙә ата-әсәләрҙең тәртибенә оя ҡороу, бала табыу, тоҡомдарҙы ашатыу, тоҡомдарҙы тәрбиәләү — ялау, һөйрәү, өйрәтеү инә. Балаларҙы ашатыу улар өсөн айырыуса мөһим әһәмиәткә эйә. Имеҙеүселәрҙең балалары һурыусы рефлекс менән тыуа. Имеҙеүселәрҙә ашатыу — инәһе лә, балалар ҙа әүҙем роль уйнаған яраштырылған процесс. Имеҙеү тамамланғас, инә малдан балаларҙы күкрәктән төрлө ысулдар менән, хатта агрессия ҡулланып айырыуыу талап ителә.

Ата-әсә тәртибе умыртҡаһыҙҙарға хас түгел, әммә бөжәктәр, был төрҙөң иң юғары ойошторолған төркөмө, тоҡомдар тураһында хәстәрлек күрә. Тоҡом тураһында хәстәрлек күреү — йәмәғәтсел бөжәктәрҙең үҙенә генә хас үҙенсәлеге. Йәмәғәтсел тормош эволюцияһын хатта ата-әсә тәртибе менән бәйләйҙәр ҙә.

Belostomatidae ғаиләһенән булған ир-ат ҡандаланың ҡылығы үҙенсәлекле күренеш булып тора, унда инә заттар ата заттарҙың арҡаһына йомортҡа һала. Һуңғыһының тоҡом ҡарауында ҡатнашыуы йомортҡалар йөрөтөү менән генә сикләнмәй: аяҡ-ҡулдары ярҙамында һыу ағымын барлыҡҡа килтерәләр, ваҡыт-ваҡыт йомортҡаға атмосфера һауаһына сығыу мөмкинлеге биреү өсөн өҫкә йөҙөп сығалар, нимфаларға йомортҡанан сығырға ярҙам итәләр^[16].

Һаҡланыу тәртибе хәүефтән һаҡланыуға йүнәлтелгән ғәмәлдәрҙе үҙ эсенә ала. Һаҡланыу реакциялары тышҡы стимулдарға яуап итеп барлыҡҡа килә һәм һөжүмгә тиклем һәм шул иҫәптән әүҙем, йә пассив булырға мөмкин. Йыртҡыстың силуэтына яуап итеп үрсетеү ҡоштарында күҙәтелгән ҡасып китеү реакцияһы ҡурғау реакцияһының классик миҫалы булып тора.

Икенсе шәхескә йүнәлтелгән янаусы тәртипте агрессив тәртип тип атайҙар. Уға янаусы демонстрациялар, һөжүм итеү һәм йәрәхәтләүҙәр ҡарай. Агрессия социаль хайуандарҙа иерархия мөнәсәбәттәре урынлаштырыуға, биләмәне һәм башҡа ресурстарҙы бүлеүгә хеҙмәт итә. Йыртҡыс менән ҡорбан араһындағы мөнәсәбәттәрҙе һүрәтләү өсөн агрессия терминын ҡулланыу мөмкинлеге тураһында һорау асыҡ ҡала.

Үҙенсәлекле ҡуҙғытҡыс (релизер) ҡабул иткәндә агрессив тәртип башлана, уның сифатында ғәҙәттә еҫ, тауыш сигналдары һәм башҡа берәмектең төҫ элементтары сығыш яһай. Агрессив ҡылыҡтың сағылышы организмдың эске торошона бәйле. Күпселек хайуандарҙа агрессия үрсеү осоронда күҙәтелә. Был күренеш ҡоштар һәм территориаль балыҡтар миҫалында яҡшы өйрәнелгән. Үрсеү осоронда уларҙа (ата йән эйәләрендә) агрессияны участка сигенә яҡынлашҡан көндәш тыуҙыра.

Үҙенсәлекле ҡуҙғытҡыстар булмаһа, агрессияның тупланыуы мөмкин. Был процестың һөҙөмтәһе булып релизерҙарға һиҙгерлек сигенең (һәм һайлап алыусанлыҡтың) кәмеүе тора.

Социаль тәртип психик эшмәкәрлектең айырым кешеләрҙең һәм уларҙың төркөмдәренең үҙ-ара бәйләнеше менән туранан-тура бәйле булыуын үҙ эсенә ала. Социаль тәртиптең ике төп тибы айырыла — төркөмлө, уға заттар араһында үҙ-ара мауығыу хас Һәм бындай мауығыу булмаған территориаль үҙәктәр. Биләмә тәртибе тибын айырым тип атарға мөмкин. Шул уҡ ваҡытта социаль мөнәсәбәттәр тибында, үҙ төрөнөң вәкилдәре, билдәле бер осорҙан тыш, агрессия тыуҙыра.

Биләмәне шәхси участкаларға бүлеү менән бәйле тәртип территориаль тип атала. Ул шәхси участка бүлеүҙе, уның сиктәрен билдәләүҙе һәм башҡа заттарҙан һаҡлауҙы үҙ эсенә ала. Биләмәне ҡоштарҙыҡы кеүек тауыш сигналдары, бесәйҙеке кеүек еҫле билдәләр, шулай уҡ күҙгә күренерлек тамғалар менән билдәләүҙәре мөмкин. Күҙгә күренгән тамғалар бәүел-тиҙәктәрҙән, тапалған участкаларҙан, сыйылған (тырналған) эҙҙәрҙән һәм ағас ҡайырындағы кимеректәрҙән йәки күп осраҡта төрлө тамғаларҙың берләшмәһенән ғибәрәт. Мәҫәлән, айыуҙар ағастар араһында бәүел итә, уға ышҡына, тырнай һәм ҡайырын кимерә, шулай уҡ ерҙә соҡорҙар яһай^[17].

Тикшеренеү тәртибенә аҙыҡ йәки енси партнёр эҙләүгә бәйле булмаған тирә-яҡ мөхитте өйрәнеүгә йүнәлтелгән әүҙемлек инә. Йәнлектәр таныш булмаған шарттарға эләккәс, әүҙем хәрәкәт итә, ентекләп ҡарай, һәрмәп ҡарай һәм тирә-яҡтағы әйберҙәрҙе еҫкәргә тотона. Тикшереү тәртибе аслыҡ, ҡурҡыу тойғоһо һәм енси ярһыу менән баҫыла. Яҡынса реакцияларҙа хайуан хәрәкәтһеҙ ҡала, әүҙем тикшереү үткәргәндә, хайуан тикшерелгән объектҡа йәки территорияға ҡарата күсә.

Тоҡомдоң иҫән ҡалыуын һәм иҫән ҡалыу ихтималлығын тәьмин итеп, ваҡыт эсендә билдәле бер тәртип моделдәренең нисек үҫешеүен аңлатыу менән эволюцион психология шөғөлләнә.

Джоффри Миллер фекеренсә, тәбиғи һайланыштың сағыштырмаса яй тәьҫире кеше мейеһенең интенсив эволюцияһын һәм үҙ — үҙен тотошоноң ҡатмарлашыуын аңлата алмай. Быны «юҡ итеү өсөн енси һайлап алыу» менән аңлатырға мөмкин, тип иҫәпләй ул. Уның фекеренсә, енси партнер һайлағанда телмәр һәм интеллектуаль мөмкинлектәр өҫтөнлөклө һыҙатҡа әйләнә, сөнки бындай һәләттәргә эйә булған кешеләр менән парлашыу йәшәүгә булышлыҡ итә. Боҙлоҡ осороноң ауыр осорҙарында нәҡ ҙур интеллектҡа эйә булған шәхестәр адаптация мәсьәләләрен яҡшыраҡ хәл итә. Никах партнёрҙарында был сифаттарға өҫтөнлөк биреүҙе дауам иткән кешеләрҙең йылыныуҙан һуңғы һалҡын дәүерҙәрҙә гендарының «иҫән ҡалыу» мөмкинлеге юғарыраҡ була. Ни өсөн тел һәм психик мөмкинлектәр, хатта бөгөнгө көндә лә булған иң ябай йыйыусылар һәм һунарсылар берләшмәһендә лә, уларҙың эшләүе һәм аралашыуы өсөн кәрәк булғандан күпкә артығыраҡ булыуын аңлатырға мөмкин^[18][19].

Енси партнёрҙың өҫтөнлөктәре менән бер рәттән, кешенең тәртибе эволюцияһына ирҙәр араһындағы конкуренция йоғонто яһай. Гоминидтарҙың интеллектуаль һәләттәре үҫеү менән улар был һәләттәрҙе үҙ-ара низағтарҙа ҡуллана башлай. Бындай низағтарҙа иң уйлап сығарылған һәм тиҙ фекер йөрөтөүсе етәксе етәкселегендәге төркөмдәр йышыраҡ еңеп сыға.

Эволюция барышында барлыҡҡа килгән ҡатын-ҡыҙҙарҙың һәм ирҙәрҙең тәртибе айырмаһы ҡатын-ҡыҙҙарҙа һәм ирҙәрҙә төрлө репродуктив стратегияларҙың туранан-тура эҙемтәһе булып тора.

Ҡатын-ҡыҙҙарҙа эмпатия һәм юғары эмоциональ интеллект уларҙың бойондороҡло тоҡомдарҙың йәшәүе өсөн бик мөһим. Ҡатын-ҡыҙҙарҙың телмәр оҫталығы һәм эмоциональ интеллекты уларға әсәлек бурыстарын бүлешеү өсөн берләшергә хеҙмәттәшлек итергә лә ярҙам итә. Ҡатын-ҡыҙҙарҙың хеҙмәттәшлек итеү тенденцияһы күп приматтарҙың общиналарында күҙәтелә, был уны тик боронғо үҙенсәлек тип һанарға мөмкинлек бирә.

Ирҙәргә килгәндә, уларҙың агрессивлығы һәм уларҙа эмпатия булмауы, моғайын, ир заттар араһында ҡатын-ҡыҙҙарға эйә булыу өсөн конкуренция талап итеүе менән бәйле. Был тенденциялар һунарсылыҡ менән бәйле эшмәкәрлеккә лә индерелгән.

Бөтә кешелек мәҙәниәттәренә ғорурлыҡ һәм оялыу хистәре хас. Килеп сығышы хакимлыҡ иерархиялары менән бәйле. Хакимлыҡ (ғорурлыҡ, үҙ-үҙеңде хөрмәт итеү) кешеләр кисерергә тырышҡан ыңғай эмоция (ыңғай көс) булараҡ ҡарала, ә буйһоноу (оят) — улар өсөн ҡасырға тырышыуҙың күңелһеҙ шарты (кире көсәйтеү). Матди тауар алыуға өлгәшһәләр йәки енси партнерҙың таныуын яулаһалар, кешеләр ғорурлана. Матди байлыҡ табыуҙа уңыштарға өлгәшкән йәки енси партнер булараҡ танылыу яулаған кешеләр ғорурлыҡ кисерә. Әгәр улар ресурстар өсөн конкуренцияла еңелһә йәки үҙҙәре теләгән енси партнер тип иҫәпләгән кешеләр кире ҡаҡһа, улар оятҡа ҡала.

Туғандарын һайлап алыу теорияһы раҫлауынса, ата-әсәләрҙең балаларға ҡарата күрһәткән альтруизмы башҡа милләттәштәренә лә еңел күсә алған. Шунан һуң альтруистик эштәрҙе туғандарына ла йүнәлтмәҫкә мөмкин була, сөнки ярҙам алыусыларҙың да ярҙам көтөүе билдәле булып китә. Күпселекте тәшкил иткән боронғо иерархия системаһы һуңынан кешеләрҙең үҙ-ара альтруизмға әүәҫлегенең нигеҙе була ала. Кешеләрҙең телмәр һәләте үҫешеүе уларҙың юғары абстракт һәм символик кимәлдә социаль аралашыуына булышлыҡ итә. Килеп тыуған үҙ-ара альтруизм системаһында ғәҙеллекте тотоу өсөн телдән янауҙар, ғәфү үтенеүҙәр һәм вәғәҙәләр ҡулланыла башлай. Бындай ҡатмарлы социаль система иерархияларҙың өҫтөнлөк итеү эволюцияһы барышында барлыҡҡа килгән эмоциональ хәлдәр арҡаһында мөмкин була. Тел һәм мәҙәниәт кешеләргә эволюция барышында барлыҡҡа килгән яраҡлашыу механизмдарын кооперация өсөн, шулай уҡ эгоизмды асыҡлау һәм язалау, кооперацияға ҡамасаулау өсөн файҙаланырға мөмкинлек бирә. Рәхмәтле, мөхәббәтле, ышаныслы һәм ғәйеп тойғоһон кешеләрҙә юғары үҫешкән үҙ-ара альтруизм системаһы булыуға булышлыҡ итеүсе адаптив механизмдар тип иҫәпләргә мөмкин^[20].

• Лоренц Конрад. Агрессия (так называемое «зло»).
• Лоренц Конрад. Человек находит друга.
• Лоренц Конрад. Кольцо царя Соломона.
• Н. Тинберген. Социальное поведение животных.

• Фабр Жан Анри. Инстинкт и нравы насекомых. — в двух томах.
• Дольник В. Р. Непослушное дитя биосферы. Беседы о поведении человека в компании птиц, зверей и детей. — СПб: Петроглиф, 2007.
• Жуков Борис. Введение в поведение. История наук о том, что движет животными и как их правильно понимать. — М.: Corpus, 2016.

• Чарльз Дарвин. Выражение эмоций у животных и человека.
• Н.Н. Ладыгина-Котс. Дитя шимпанзе и дитя человека.

• Д. Мак-Фарленд. Поведение животных. Психобиология, этология и эволюция. — Москва: "Мир", 1988.
• Ю.К. Рощевский. Особенности группового поведения животных. — учебное пособие. — Куйбышев: обл. типография им. Мяги, 1978. — 1000 экз экз.

• Graham Scott. Essential Animal Behavior. — Blackwell Science Ltd, 2005.

• Бихевиоризм
• Поведенческая психотерапия
• Инстинкт
• Мотивация

Был тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып Википедия проектына ярҙам итә алаһығыҙ.