Итәк

Итәк (франц. jupe, ғәрәп. جبة‎ — «джубба» — мамыҡ туҡыманан тегелгән аҫҡы күлдәк) — билдән түбән кейелә торған итәкле ҡатын-ҡыҙ кейеме (ҡайһы бер мәҙәниәттәрҙә ир-ат) . Ул ғәҙәттә аяҡтарҙы ҡаплай һәм төрлө оҙонлоҡта, стилдә һәм материалдарҙан эшләнә^[1]. 20-се быуатҡа тиклем, ғөмүмән, Европалағы бөтә мәҙәниәттәрҙә ҡатын-ҡыҙҙар итәк кейгәндәр. Сәнәғәт революцияһы һәм Донъя һуғыштары осоронда ҡатын-ҡыҙҙар салбар ҙа кейә башлаған.

Итәктәр кешелек тарихының башынан уҡ билдәле булған һәм ҡатын-ҡыҙҙар ҙа, ир-егеттәр ҙә кейгән. Итәктең тарихы бик боронғо замандарға барып тоташа.  Башта ул ябай билбауға кейелә торған туҡыма киҫәге булған.  Ваҡыт үтеү менән итәктәр үҫеште, һәм төрлө мәҙәниәттәрҙә төрлө фасондар барлыҡҡа килде.  Мәҫәлән, Көнсығыш Европала ҡатын-ҡыҙҙар ике туҡыма киҫәгенән торған итәктәр кейгән, ә Норвегияла итәктәр ҡыңғырау формаһында булған.

Итәктәр кешелек тарихының иң тәүге осорҙарынан уҡ билдәле. Боронғо Мысырҙа ир-егеттәр ҙә, ҡатын-ҡыҙҙар ҙа схенти - бил тирәһенә уратып кейелгән туҡыма һыҙатын кейгәндәр. Ассирийҙарҙа оҡшаш кейем элементы булған - канди, ул шулай уҡ кейгән кешенең социаль статусын күрһәткән. Боронғо Греция һәм Римда итәктәр статус символына әйләнгән, йыш ҡына тән силуэтын һыҙыҡ өҫтөнә алған һәм ҡиммәтле туҡымаларҙан тегелгән^[2]

Урта быуаттарҙа итәктәр ҡатмарлыраҡ була башлаған. Европала улар йыш ҡына күп ҡатлы конструкцияларҙан торған, был күләмлелек эффектын тыуҙырған. Ҡатын-ҡыҙҙар ат ҡылы менән тултырылған итәктәр кейгән, был уларҙы ауыр һәм уңайһыҙ иткән. Был ваҡытта каркас менән тотоп торолған итәктәр популяр булған, улар теләгән форманы булдырырға ярҙам иткән.

XVII быуаттан башлап итәктәргә мода үҫешен дауам итә. Был ваҡытта драпировка һәм бөрмәләр менән тура итәктәр популяр була. Күп ҡатлылыҡ үҙенең иң юғары нөктәһенә етә, ҡатын-ҡыҙҙар бер үк ваҡытта ун биш итәккә тиклем кейә ала. XVIII быуатта ҡабаттан көмбәҙле конструкцияларға мода ҡайта, уларҙы кейеү өсөн күп көс талап ителә.

XIX быуат башынан итәктәр тығыҙыраҡ була башлай, һәм модаға ҡәләмле-итәктәр инә. Был осор шулай уҡ яңы туҡымалар һәм технологиялар ҡулланыу менән билдәләнә, был итәктәрҙе арзаныраҡ һәм күп төрлөрәк итә. Быуат аҙағында итәк феминизм символына әйләнә, ҡатын-ҡыҙҙарҙың социаль статусындағы үҙгәрештәрҙе сағылдыра.

Беренсе донъя һуғышынан һуң итәктәрҙең оҙонлоғо ҡыҫҡара, был ҡатын-ҡыҙҙарҙың традицион ролдәрҙән азат ителеүен символлаштыра. 1920-се йылдарҙа мини-итәктәр популяр була, ә 1960-сы йылдарҙа улар тулыһынса модаға инә, йәштәр мәҙәниәтенең символына әйләнә. Хәҙерге заман итәктәре классик моделдәрҙән алып эксперименталь моделдәргә тиклем төрлө, стилдәр һәм өҫтөнлөктәрҙең күп төрлөлөгөн сағылдыра.

Итәктәр төрлө критерийҙар буйынса классификациялана:

Оҙонлоғо буйынса: мини-итәктәр, тубыҡҡа тиклемге итәктәр, миди һәм макси.

Киҫелеше буйынса: ҡәләм-итәк, ҡояш-итәк, ҡыңғырау-итәк һәм башҡалар.

Материал буйынса: мамыҡ, йөн, ебәк, синтетик туҡымалар һ.б. материалдарҙан эшләнергә мөмкин.

Башҡортостанда итәктәрҙең үҙенсәлекле тарихы һәм мәҙәни әһәмиәте бар. Был төбәктә традицион итәктәр йыш ҡына милли кейем һәм мәҙәни йолалар менән бәйле^[3]

Милли кейемдәр: Башҡорт милли кейемендә итәктәр мөһим урын алып тора. Ҡатын-ҡыҙҙар урындағы йолаларҙы һәм символиканы сағылдырған сигеү һәм биҙәктәр менән биҙәлгән итәктәр кейгәндәр. Был итәктәр, ғәҙәттә, тәбиғи туҡымаларҙан тегелгән һәм сағыу төҫтәргә эйә булған.

Байрам һәм йола итәктәре: Башҡортостанда итәктәр төрлө байрамдар һәм йолалар сиктәрендә лә ҡулланыла. Туйҙарҙа һәм башҡа тантаналарҙа ҡатын-ҡыҙҙар махсус итәктәр кейә, улар матурлыҡты һәм именлекте символлаштыра.

Мода үҫеше һәм йәмғиәт нормалары үҙгәреү менән Башҡортостандағы итәктәр ҙә үҙгәрештәр кисерҙе. Хәҙерге заман ҡатын-ҡыҙҙары традицион элементтарҙы заманса стилдәр менән берләштереп, үҙенсәлекле образдар тыуҙыра. Магазиндарҙа классик итәктәрҙе лә, һуңғы мода тенденцияларына яуап биргән заманса моделдәрҙе лә табырға мөмкин.

Төп төрҙәре

• 
  А-силуэт
• 
  Түңәрәк, Ҡояш
• 
  Кюлоттар (йәки киң салбар-итәк)
• 
  Тулы күләмле (хәрәкәттә)
• 
  Бөрмәле, Плиссе
• 
  Ҡәләм итәк

Мода һәм уның үҙгәреүсәнлеге

• 
  Джинса итәк (Деним)
• 
  Тар итәк ("Һыңар аяҡлы" итәк)
• 
  Пудель итәк (йәки аппликациялы итәк)
• 
  Rah-rah итәк (йәки чирлидер итәге)
• 
  T-итәк
• 
  Wrap (урап кейелә торған кейем)

Донъя мәҙәниәте

• 
  Дирндль
• 
  Фустанелла (Грецияның һәм Балкан илдәренең традицион ирҙәр итәге)
• 
  Килт (Шотландияның традицион ирҙәр итәге)
• 
  Сампот (Камбоджаның милли кейеме, ирҙәр һәм ҡатындарҙа кейә)
• 
  Сулу (Фиджиҙың һәм башҡа Тымыҡ океан утрауҙарының традицион кейеме, ирҙәр һәм ҡатындарҙа кейә)
• 
  Шри-Ланка ир-аты саронг кейгән.

Салбар