Кейем

Хәҙерге заманда ир-аттар һәм ҡатын-ҡыҙҙар кейеме: Ҡатын-ҡыҙҙа: эске кейем, пуловер, юбка; Ирҙәрҙә: эске кейем, ойоҡ, күлдәк, куртка, джинсы һәм билбау

Кейем (Оде́жда) — кеше кейгән һәм утилитар, эстетик функциялар йөрөткән тауар йәки продукция йыйылмаһы^[1]. Кеше организмын тирә-яҡ мөхиттең кире йоғонтоһонан һаҡлай һәм эстетик функциялар башҡара — кешенең образын тыуҙыра, уның социаль статусын күрһәтә. Кейемде туҡыманан, трикотаж туҡыманан, тиренән, тиренән һәм башҡа материалдарҙан әҙерләргә , биҙәүестәр һәм аксессуарҙар менән тулыландырылырға мөмкин.

Хәҙерге рус телендә «кейем» һүҙе — сиркәү-славян теленән алынған һәм тәнде ҡапланған объекттарҙың дөйөмлөгөн билдәләй. Праславян һүҙенән *odedja^[2] (иҫке славян сиркәү телендә *dj көнсығыш славяндарҙан айырмалы рәүештә, ждҡа күсә, унда *dj dalo zh: рус. odedzha, украинса одежа). Праславян *odedja *odedja odedj <a ob- һәм тамырҙан -j-a суффиксы ярҙамында барлыҡҡа килә *ded.

• Стиль — теге йәки был образды булдырыу өсөн кейем әйберҙәре, биҙәүестәр, аксессуарҙар комбинацияһы, ситуацияға ярашлы (байрам сараһы), тирә-яҡ мөхит (эш мөхите) һәм социаль статус. Киңерәк мәғәнәлә билдәле бер осор сәнғәтендә визуаль алымдарҙың идеологик һәм художестволы уртаҡлығы. Ғәҙәттә костюмдар тарихында (шулай уҡ сәнғәт тарихында) түбәндәге стилдәр айырыла: готика, рококо, ренессанс, барокко, классицизм,, неоклассицизм, ампир, романтизм^[3].
• Мода — кейемдең айырым стилдәренең (һәм уның материалдарының) тиҙ таралыуы һәм ҡыҫҡа ваҡытлы хакимлыҡ итеү күренеше. Мода тенденцияларын киң мәғлүмәт саралары ҡуя, кейем етештереүселәр йыйынтыҡтар, ҡулланыусылар булдырғанда уларға таяна.
• Юғары мода — алдынғы мода йорттарының алдағы миҙгелгә кейем (материалдар, стиль) һәм аксессуарҙар буйынса айырым йүнәлештәр бурысы. Мода йорттарының продукцияһы ҙур булмаған партиялар менән етештерелә һәм йәмғиәттең льготалы ҡайыштары өсөн тәғәйенләнә; Мода аҙналығында тәҡдим ителә.
• Миҙгел — кейем етештереүселәрҙән алынған коллекциялар әйләнешен билдәләй. Йышыраҡ уларҙың икәүһе — көҙгө-ҡыш һәм яҙ-йәй була.
• Йыйынтыҡ — бер төшөнсә эсендә төрлө декоратив сиселеш менән бер нисә стилдә тәҡдим ителгән кейем моделдәре серияһы.
• Силуэт — тәнгә һылашып тороу дәрәжәһе буйынса кейем формаһы. Тәнгә тейеп тороу, ярым тейеп тороу, трапеция һәм тура мөйөшлө силуэттар бар.
• Кейем моделе — кейемде күпләп етештереү термины; сериялы тегеү өсөн белешмә булып хеҙмәт итә.
• Кейем сифаты — продукцияның ҡулланыу һәм сәнәғәт үҙенсәлектәре йыйылмаһы, уның тәғәйенләнешенә яраҡлылығын һәм дәрәжәһен билдәләй.

Homo sapiens 83-тән алып 170 меңгә тиклем йыл элек кейеп башлаған^[4].

Кешенең тәбиғи йәшәү мөхите булған Африкала кейем Евразияға ҡарағанда күпкә һуңыраҡ барлыҡҡа килә, унда организмды һыуыҡтан һаҡларға кәрәк була. Шулай итеп, неандерталецтар тораҡтарында иң боронғо ҡоралдар һәм кейем эҙҙәре табыла, бер үк ваҡытта Африкала йәшәгән сапиендар кейемдең айырым элементтарын ғына таба (билбау, арҡан), улар биҙәүестәргә нығыраҡ оҡшаған һәм функциональ тәғәйенләнеше булмаған^[5].

Боронғо замандарҙан алып бөгөнгө көнгә тиклем кейем тарихы бөтә кешелек тарихын сағылдырылған көҙгө кеүек. Һәр ил, һәр милләт үҙ үҫешенең айырым осорҙарында үҙ эҙен, үҙенсәлекле һыҙаттарын кешеләрҙең кейеменә һала. Мода тарихы костюм тарихы кеүек үк боронғо. Кеше тәбиғәттең насар эҙемтәләренән һаҡланыу сараһы булараҡ кейемдең мәғәнәһен асҡан мәлдән алып, эстетик һәм стилләштереү функцияһы тураһында уйлана башлағанға тиклем күп ваҡыт үтмәй

Борондан кеше яланғас кәүҙәһен ҡапларға тырыша, быны сафлыҡ һәм оялыу тойғоһо менән аңлатырға мөмкин. Әммә был аңлатма бик тар һәм сикләнгән булып күренә, сөнки кейем ҡулланмаған һәм әле лә ҡулланмаған ҡәбиләләр ҙә бар (мәҫәлән, Австралия аборигендары һ.б.). Кейем, моғайын, тышлыҡ ҡына түгел, ә ситтән янаған хәүефтән һаҡланыу символы була. Хатта амулет та үҙ ваҡытында «кейем» булған, сөнки ул яланғас, зәғиф кеше тәне менән тирә-яҡ донъя араһындағы кәртә булған.

Археологик ҡаҙыныуҙар мәғлүмәттәре кейемдең кешелек йәмғиәте үҫешенең иң башланғыс стадияһында уҡ барлыҡҡа килеүен күрһәтә. Һәр ерҙә тәүтормош кейеме өсөн хайуан тиреһе төп материал була. Уларҙы эшкәртеү өсөн кәрәкле ҡоралдар (бысаҡ, бысаҡ, тишкестәр һ.б.) мустье дәүеренә ҡараған тәүтормош кешеләре урындарында (100—40 мең йыл элек) осрай. Кейемдең тәүге төрҙәре, күрәһең, алъяпҡыстар һәм плащтар була. Шунан, аяҡтарын сыбыҡ-сатырҙан һаҡлау өсөн, ике оҙон тирене билбауына бәйләп, кеше ойоҡбаш уйлап таба; унан һуң ҡулдың зарарланыуынан һаҡлаусы еңдәр килә. Һәм, ниһайәт, кейемдең был айырым өлөштәренең барыһы ла бер-береһенә тоташтырыла башлай, уларҙы тарамыш йәки үҫемлек сүстәре ептәре менән берләштерелә.

Археологик мәғлүмәттәргә ҡарағанда, үрге палеолит дәүерендә үк, тегелгән кейем барлыҡҡа килә. Әйтәйек, 1964 йылда О. Н. Бадер экспедицияһы Сунгирь туҡталышында (Владимир янында) 23 мең йыл элек вафат булған оло йәштәге ирҙең ерләнгәнен асыҡлана. Археологтар уның ҡыҫҡа плащтан торған кейемен тергеҙеүгә өлгәшә, оҙон еңле күн йәки замша күлдәк, алғы яғында киҫеүһеҙ, баш өҫтөнә тағылған (ундай күлдәктәр — малицалар, йәки анорактар — һәм уны хәҙер Арктика халыҡтары кейә), һәм оҙон күн салбарҙар, моккацин кеүек күн аяҡ кейеме менән бергә тегелгән. Бөтә кейемдәр мамонттың һуҡҡы тешенән торған мунсаҡтар менән биҙәлгән, дөйөм һаны 3000-дән арта. Ҡатын-ҡыҙҙарҙың уникаль скульптура һүрәттәре, капюшонлы тире «комбинезон» кейгән, Буреть һәм Мальтаның Себер палеолит туҡталҡаларында табыла.

Неолит дәүерендә кеше иләүгә, туҡыуға һәм бәйләмгә өйрәнә. Был осорҙа уның төрлө кейемдәр йыйылмаһы була, улар хайуан тиреһенән дә, төрлө туҡымаларҙан да эшләнә. Ҡулланылған материалдарға һәм климат шарттарына ҡарап, кейем организмға төрлөсә беркетелә: уларҙы баш өҫтөнән кейәләр йәки тән тирәләй ураталар. Шул уҡ ваҡытта төймәһеҙ кейем (алғы яғында киҫелгән килеш) барлыҡҡа килә.

Ул ваҡыттағы кешенең гардеробы тураһында фекер йөрөтөү өсөн ғалимдарға 1991 йылда Эцталь Альптарында (Австрия менән Италия сигендә) табылған бронза быуат һунарсыһы Этциҙың мумияланған мәйете ярҙам итә. Уның тышҡы кейеме үлән сүстәренән туҡылған плащ була (бындай плащтарҙы урындағы көтөүселәр беҙҙең эраның XX быуатында ла кейә). Плащ аҫтында кәзә тиреһенән тегелгән кейемдәр — тубыҡҡа тиклем еңһеҙ күлдәк, оҙон гетралар һәм алъяпҡыстар. Этциҙың кейемен эйәк аҫтына ҡайыш менән бәйләнгән тире кәпәс, тиренән һәм замшанан эшләнгән оҙон аяҡ кейеме тулыландыра, эстән бесән ҡатламы (тарихҡаса булған саңғының бер төрө) менән урала. Был табылдыҡтың әһәмиәтен баһаламау мөмкин түгел — археология тарихында тәүге тапҡыр неолит дәүерендәге ябай кешенең шундай тулы кейемдәр йыйылмаһы тикшеренеүселәр ҡулына эләгә, һәм ул кейем һуңғы таш быуат кешеләренең ихтыяждарын, тәмен һәм ғәҙәттәрен сағылдыра.

«Боронғо Көнсығыш» — кешелек тарихында иң боронғо дәүләттәрҙе — Боронғо Мысырҙы, Шумерҙы, Вавилонды, Ассирияны, Боронғо Йәһүҙиәне, Боронғо Ҡытайҙы, Боронғо Һиндостанды һ.б. берләштергән коллектив географик, социаль-иҡтисади һәм мәҙәни-тарихи төшөнсә. Тәбиғи, климат һәм социаль-мәҙәни шарттар айырмаһы төбәктә йәшәгән халыҡтарҙың эстетик идеалдарында, ихтыяждарында һиҙелерлек айырма бардыҡҡа килтерә, шуға күрә тик Боронғо Көнсығыш кейеме тураһында һөйләүе ярайһы уҡ ауыр.

Боронғо Месопотамияла һарыҡ һәм кәзә йөнө туҡыу өсөн төп сеймал була. Төрлө төрҙәге йөн туҡыманың сифатына йәки тышҡы ҡиәфәтенә бәйле тиҫтәләрсә термин беҙгә килеп етә. Туҡымалар төрлө төҫтә буяла. Көрән төҫ менән буялған туҡымалар айырыуса баһалана.

Шумерҙа ир-егеттәрҙең төп кейеме итәкле һәм алъяпҡыслы була. Итәкле күлдәк бик ҡыҫҡа еңле, билдән бейек була. Алъяпҡыстың оҙонлоғо 4—9 терһәк (2—4,5 метр). Күп осраҡта уны тәнгә урағандар һәм билбау менән нығытҡандар. Өҫ кейеме тура дүртмөйөш плащтан торған; уны күкрәккә таҫмалар менән бәйләйҙәр, йәки уң ҡулын буш ҡалдырып, тәнгә ураталар.

Ассирияла һәм Вавилонда ирҙәрҙең төп кейеме ҡыҫҡа, тотош еңле итәк була — канди. Кеше ни тиклем затлыраҡ һәм бай булһа, уның кандиһы ла шул тиклем оҙағыраҡ булған, шул тиклем затлыраҡ биҙәлә. Тик батша ғыга бер үк ваҡытта бер нисә кейем кейергә хоҡуҡлы була. Батша абруйы билдәһе булып алһыу төҫтәге конас — нағыш, суҡлы таҫма һәм алтын менән биҙәлгән плащ була. Һуғышсыларҙың кейеменә, күлдәктән һәм плащтан тыш, костюмдың яңы элементы — салбар инә.

Ҡатын-ҡыҙ кейеме ирҙәр кейеменән сағыштырмаса аҙ айырылып торған. Ҡатын-ҡыҙ туникаһы, ҡағиҙә булараҡ, ирҙәрҙекенә ҡарағанда оҙонораҡ була, өҫкө өлөшө тығыҙ итеп тегелә, ҡайһы берҙә ян-яғында өҙөктәр була. Шулай уҡ бер нисә горизонталь туҡыманан тегелгән итәк (юбка) билдәле, уларҙың һәр береһенең киңлеге 0,5 метр була, һәм өҫкө яҡтан бәйләнә, ул билбауҙы алмаштыра. Вавилонда һәм Ассирияла ҡатын-ҡыҙҙар оҙон, тар еңле оҙон тура күлдәктәр кейә.

Боронғо Грецияла кейем тегеү өсөн төп сеймал булып етен (дөрөҫ, Мысыр йөнөнән күпкә насарыраҡ сифатлы) һәм һарыҡ йөнө хеҙмәт иткән. Иләү һәм туҡыу тик ҡатын-ҡыҙҙар шөғөлө генә булған. Әҙер туҡыма ағартыла йәки буяла. Бөтә көньяҡтар кешеләре кеүек үк, гректар ҙа сағыу төҫтәр (йәшел, ҡыҙыл, ҡыҙғылт һары һ. б.) ярата. Матәм төҫтәре ҡара, ҡара-йәшел һәм һоро төҫтәр тип һанала. Иң ҡупшыһы аҡ туҡыма һаналған, ә иң ҡиммәте — ҡуйы ҡыҙыл. Был ҡуйы ҡыҙыл буяуҙың ҡиммәт булыуына бәйләнгән, сөнки күп көс талап итә. Кейем сигеү (ҡайһы берҙә — тулыһынса, йышыраҡ ситтәрен, ҡайма рәүешендә) менән биҙәлә; сигеүҙе алтын пластинкалар йәки төйөрсөктәр менән тулыландырып булған.

Крит-микен дәүерендә (беҙҙең эраға тиклем XVI—XIII быуаттар) ир-егеттәрҙең көндәлек кейеме алъяпҡыстан, байрам осоронда оҙон төҫлө итәктән тора. Уның өҫтөнән сеткаға оҡшаған кейем һалына. Һунарсылар һәм яугирҙәр ҡыҫҡа күн ыштан кейә. Ҡатын-ҡыҙҙарға килгәндә, уларҙың кейемдәренең төп детале оҙон, аҫҡа ҡарай киңәйә барған юбка була (мода тарихсылары йыш ҡына бындай итәктәрҙе «кринолиндар» тип атай). Һалҡын көндә яурындарына оҙон шәл һәм суҡлы шарф һалалар. Кейем әйберҙәре бер-береһенә бау йәки төймә ярҙамында беркетелә. Ҡатын-ҡыҙ кейеменең был уникаль төрө нисек барлыҡҡа килгәне, унан алда нимә булғаны, ни өсөн ҡулланылыштан сыҡҡаны һәм ни өсөн артабанғы дәүерҙәрҙәге грек костюмына йоғонто яһамауы әлегә тиклем билдәһеҙ.

• Тегенсе
• Тегеү сәнәғәте

Донъя йөҙөндәге бөтә халыҡтарҙа ла ҡатын-ҡыҙ һәм ирҙәр күлдәге, баш кейеме, өҫ һәм аяҡ кейеме төшөнсәләре бар. Башҡорт милли кейеме, Рус милли кейеме, Белорус милли кейеме, Сыуаш милли кейеме һ. б.

• 17037-85 ГОСТ (СТ СЭВ 4827-87) һәм трикотаж әйберҙәр тегә. Һәм терминҡ билдәләмәләре
• Анучин Д. Н. Одежда // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Гессен Ю. Одежда // Еврейская энциклопедия Брокгауза и Ефрона. — СПб., 1908—1913.
• С. Слоневский. Одежда // Большая советская энциклопедия. В 65 томах / гл. ред. О. Ю. Шмидт. — 1-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1939. — Т. 42 (Нидерланды — Оклагома). — С. 720—726. — 832 с. — 45 500 экз.
• Одежда // Ҙур совет энциклопедияһы : [һ 30] / гл. ред. Прохоров А. М.. — 3-изд. — М. Совет энциклопедияһы : 1969—1978.

• • Моделирование и конструирование одежды (фильм)

Иҫкәрмәләр