Qeyri-maddi mədəni irs

Qeyri-maddi mədəni irs (ing. intangible cultural heritage (ICH)) — YUNESKO-nun Ümumdünya irsi layihəsinə bənzər, lakin mədəniyyətin qeyri-maddi sahələrini əsas tutan konsepsiya. YUNESKO-nun 2003-cü il sentyabrın 29-dan oktyabrın 17-dək Parisdə keçirilən 32-ci sessiyasında qəbul edilmiş “Qeyri-maddi mədəni irsin qorunması haqqında” Konvensiya ilə tənzimlənir.

Qeyri-maddi mədəni irs anlayışı son illərdə geniş istifadə olunur. Bu anlayış əsasən mənəvi mədəniyyəti özündə cəmləşdirir. YUNESKO-nun 2003 – cü ilin 17 oktyabrında qəbul etmiş “Qeyri-maddi mədəni irsin qorunması haqqında” Konvensiyada Qeyri-maddi mədəni irsin tərifi, Qeyri-maddi mədəni irs siyahısının tərtib edilmə qaydaları, bu siyahıya daxil edilmə qaydaları öz əksini tapmışdır.

Bu Konvensiyanın qəbulunu şərtləndirən əsas amillər:

- qeyri-maddi mədəni irslə maddi mədəni və təbii irs arasındakı sıx qarşılıqlı asılılıq;

- qloballaşma və sosial dəyişiklik proseslərinin icmalar arasında dialoqun təzələnməsinə şərait yaratması ilə yanaşı, həm də dözümsüzlük təzahürlərinə yol açdığını, xüsusilə də qeyri-maddi mədəni irsin qorunması üçün vəsaitin çatışmamazlığı nəticəsində bu irsin deqradasiyaya uğraması, yox olması və dağıdılması üçün ciddi təhlükə mənbəyinin olması; - bəşəriyyətin qeyri-maddi mədəni irsinin qorunmasının təmin edilməsinə hamılıqla can atması və bununla əlaqədar yaşanan ümumi narahatlıq;

- icmaların, xüsusilə də yerli icmaların, qrupların və bəzi hallarda ayrı-ayrı şəxslərin qeyri-maddi mədəni irsin yaradılması, mühafizəsi, qorunub saxlanması və yenidən bərpasında mühüm rol oynaması;

- YUNESKO-nun mədəni irsin mühafizəsinə yönəldilən normativ aktların, xüsusilə də 1972-ci il Ümumdünya mədəni və təbii irsin mühafizəsi haqqında Konvensiyanın işlənib hazırlanması ilə bağlı fəaliyyətin böyük əhəmiyyəti;

- hal-hazırda qeyri-maddi mədəni irsin qorunması ilə bağlı məcburi qüvvəyə malik heç bir çoxtərəfli hüquqi aktın mövcud olmaması;

- mədəni və təbii irslə bağlı qüvvədə olan beynəlxalq saziş, tövsiyə və qətnamələrin qeyri-maddi mədəni irsə dair yeni müddəalar vasitəsilə səmərəli şəkildə zənginləşməyə və əlavələr edilməyə ehtiyacın olması;

- qeyri-maddi mədəni irsin və onun qorunmasının əhəmiyyətinin xüsusilə də gənc nəsillər arasında daha dərindən qavranılmasının zəruriliyi;

“Qeyri-maddi mədəni irsin qorunması haqqında” Konvensiyanın məqsədləri aşağıdakılardır:

(a) qeyri-maddi mədəni irsin qorunması;

(b) aidiyyəti icmaların, qrupların və ayrı-ayrı şəxslərin qeyri-maddi mədəni irsinə hörmətin təmin edilməsi;

(c) yerli, milli və beynəlxalq səviyyələrdə qeyri-maddi mədəni irsin əhəmiyyəti haqda məlumatlılığın artırılması və onun qarşılıqlı şəkildə qəbul edilməsinə təminat verilməsi;

(d) beynəlxalq əməkdaşlıq və yardım göstərilməsi.

“Qeyri-maddi mədəni irs” xüsusilə aşağıdakı sahələrdə aydın şəkildə üzə çıxır:

(a) qeyri-maddi mədəni irsin daşıyıcısı kimi dil də daxil olmaqla, şifahi ənənələr və ifadələr;

(b) ifaçılıq sənətləri;

(c) sosial təcrübələr, mərasimlər, bayram tədbirləri;

(d) təbiətə və kainata aid bilik və təcrübələr;

(e) ənənəvi sənətkarlığa aid bilik və təcrübələr.

Konvensiyaya qoşulan hər bir dövlət öz ərazisində olan qeyri-maddi mədəni irsin qorunmasını təmin etmək üçün zəruri tədbirlər görməlidir, icmaların, qrupların və müvafiq qeyri-hökumət təşkilatlarının iştirakı ilə öz ərazisində olan qeyri-maddi mədəni irsin müxtəlif elementlərini eyniləşdirməli və müəyyən etməlidir.

Qoruma məqsədilə eyniləşdirmənin təmin edilməsi üçün hər bir İştirakçı Dövlət, özünün mövcud vəziyyəti nəzərə alınmaqla, öz ərazisində olan qeyri-maddi mədəni irsin bir və ya bir neçə siyahısını tərtib edir. Belə siyahılar müntəzəm olaraq yeniləşdirilməlidir.

Öz ərazisində olan qeyri-maddi mədəni irsin qorunmasını, inkişaf etdirilməsini və onun rolunun yüksəldilməsini təmin etmək məqsədilə hər bir İştirakçı Dövlət aşağıdakıların həyata keçirilməsinə səy göstərir:

(a) cəmiyyətdə qeyri-maddi mədəni irsin rolunun yüksəldilməsinə yönəldilən ümumi siyasətin qəbul edilməsi və bu irsin qorunmasının planlaşdırma proqramlarına daxil edilməsi;

(b) öz ərazisində olan qeyri-maddi mədəni irsin qorunması üçün bir və ya bir neçə səlahiyyətli orqanın təyin edilməsi və yaxud yaradılması;

(c) qeyri-maddi mədəni irsin, xüsusilə də təhlükədə olan qeyri-maddi mədəni irsin səmərəli şəkildə qorunması məqsədilə elmi, texniki və sənətşünaslıq tədqiqatlarına, həmçinin elmi tədqiqat metodologiyalarının işlənib hazırlanmasına yardım göstərilməsi;

(d) məqsədi aşağıdakılardan ibarət olan müvafiq hüquqi, texniki, inzibati və maliyyə tədbirlərinin qəbul edilməsi:

I - qeyri-maddi mədəni irsin idarə olunması, habelə bu irsin təqdimi və ifadə edilməsi üçün nəzərdə tutulan forumlar və məkanlar vasitəsilə onun sonrakı nəsillərə ötürülməsi sahəsində kadrların hazırlığı üzrə müəssisələrin yaradılmasına və ya möhkəmləndirilməsinə yardım göstərilməsi;

II - qeyri-maddi mədəni irsin bu və ya digər aspektlərinə yol tapılmasını müəyyən edən qəbul olunmuş təcrübəyə riayət edərkən bu irsdən faydalanmanın təmin edilməsi;

III - qeyri-maddi mədəni irsin sənədləşdirilməsi ilə məşğul olan təsisatların yaradılması və onlardan istifadənin asanlaşdırılması.

Konvensiyanın məqsədləri naminə İştirakçı Dövlət öz sərəncamında olan bütün müvafiq vasitələrdən istifadə etməklə aşağıdakı istiqamətlərdə səy göstərir:

(a) cəmiyyətdə qeyri-maddi mədəni irsin rolunun qəbul edilməsi, ona hörmətlə yanaşılması və bu rolun yüksəldilməsinin, xüsusilə aşağıdakılar vasitəsilə təmin edilməsi:

I - ictimaiyyətin, xüsusilə də gənclərin təhsili, məlumatlılığı və informasiyalılığının yüksəldilməsi sahəsində proqramlar;

II - aidiyyəti icmalar və qruplar daxilində xüsusi təhsil və təlim proqramları;

III - qeyri-maddi mədəni irsin qorunması sahəsində potensialın möhkəmləndirilməsi, xüsusilə də idarəetmə və elmi tədqiqat məsələləri ilə bağlı tədbirlər;

IV - biliklərin qeyri-formal ötürülməsi üsulları;

(b) belə bir irsə olan təhlükələr barədə, habelə bu Konvensiyanın yerinə yetirilməsi istiqamətində həyata keçirilən tədbirlər haqqında ictimaiyyətə məlumat verilməsi;

(c) qeyri-maddi mədəni irsin ifadə edilməsi üçün zəruri olan təbii məkanların və xatirə yerlərinin mühafizəsi məsələləri ilə bağlı təhsilə yardım göstərilməsi.

Hər bir İştirakçı Dövlət qeyri-maddi mədəni irsin qorunması ilə bağlı öz fəaliyyəti çərçivəsində belə bir irsin yaradılması, saxlanılması və gələcək nəsillərə ötürülməsi ilə məşğul olan icmaların, qrupların və müvafiq hallarda ayrı-ayrı şəxslərin imkan daxilində ən geniş iştirakının təmin olunmasına çalışır, həmçinin onları fəal sürətdə bu irsin idarə olunmasına cəlb edir.

Qeyri-maddi mədəni irsin qorunması üzrə Hökumətlərarası Komitə təsis edilir. Komitə İştirakçı Dövlətin nümayəndələrindən ibarət olur. Qeyri-maddi mədəni irsin geniş əyaniliyini təmin etmək, onun əhəmiyyətinin dərindən dərk edilməsinə kömək göstərmək və mədəni rəngarəngliyə hörmət əsasında dialoqu təşviq etmək üçün Komitə, müvafiq İştirakçı Dövlətlərin təkliflərinə əsasən, bəşəriyyətin qeyri-maddi mədəni irsinin Reprezentativ Siyahısını tərtib edir, yeniləşdirir və dərc edir.

Müvafiq mühafizə tədbirlərinin qəbul edilməsi məqsədilə Komitə, təcili qorunmaya ehtiyacı olan qeyri-maddi mədəni irsin Siyahısını tərtib edir, yeniləşdirir və dərc edir və belə irsi müvafiq iştirakçı dövlətlərin xahişi ilə bu Siyahıya daxil edir.

Beynəlxalq yardım aşağıdakı məqsədlərlə ayrıla bilər:

(a) təcili müdafiəyə ehtiyacı olan qeyri-maddi mədəni irs Siyahısına daxil edilən irsin qorunması;

(b) qeyri-maddi mədəni irsin qorunması məqsədi olan milli, subregional, regional səviyyələrdə həyata keçirilən proqramların, layihələrin və tədbirlərin dəstəklənməsi;

(c) Komitənin zəruri hesab edə biləcəyi istənilən digər məqsəd.

Konvensiyaya müvafiq “Qeyri-maddi mədəni irsin qorunması Fondu” təsis edilir. Bu Fond YUNESKO-nun Maliyyə məsələləri haqqında Əsasnaməsinə müvafiq olaraq yaradılan məqsədli fonddur. Fondun vəsaitləri aşağıdakılardan ibarətdir:

(a) İştirakçı Dövlətlər tərəfindən ödənilən üzvlük haqları;

(b) YUNESKO-nun Baş konfransının bu məqsəd üçün ayırdığı vəsaitlər;

(c) aşağıdakılar tərəfindən təqdim oluna bilən ödəmələr, ianələr və ya vəsiyyət edilmiş əmlaklar:

I - digər dövlətlər;

II - Birləşmiş Millətlər Təşkilatı sisteminin təşkilatları və proqramları, xüsusilə də Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramı və digər beynəlxalq təşkilatlar;

III - dövlət və ya xüsusi orqanlar və yaxud ayrı-ayrı şəxslər; və s.

Konvensiyada qeyri-maddi mədəni irsə belə tərif verilir:^[1]

İcmalar, qruplar və bəzi hallarda ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən onların mədəni irsinin bir hissəsi kimi qəbul edilən təcrübələri, təqdimatları, ifadələri, bilik və bacarıqları, eləcə də bunlarla bağlı alətləri, əşyaları, maddi mədəniyyət abidələrini və mədəni məkanları bildirir. Nəsildən-nəsilə ötürülən belə qeyri-maddi mədəni irs daim icmalar və qruplar tərəfindən, onları əhatə edən mühitə cavab olaraq, onların təbiətlə və öz tarixləri ilə qarşılıqlı təsirindən asılı olaraq yaradılır və onlarda özünəməxsusluq və irsilik hissi formalaşdırır və bununla da mədəni müxtəlifliyə və insan yaradıcılığına hörmət edilməsinə yardım göstərir. Bu Konvensiyanın məqsədləri üzrə yalnız o qeyri-maddi mədəni irs diqqətə alınır ki, həmin irs insan hüquqları haqqında mövcud beynəlxalq hüquqi aktlara, eləcə də icmalar, qruplar və ayrı-ayrı şəxslər arasında qarşılıqlı hörmət və sabit inkişaf tələblərinə uyğun gəlmiş olsun.

Əsas məqalə: Azərbaycanda YUNESKO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısı

Azərbaycan 2006-cı il 2 oktyabr tarixində "Qeyri-maddi mədəni irsin qorunması haqqında" Konvensiyaya qoşulmuşdur.^[2]

Hal-hazırda "Qeyri-maddi mədəni irs siyahısında" Azərbaycana aid 13 qeyri-maddi mədəniyyət nümunəsi vardır:^[3]

• Azərbaycan muğamı (2008)^[4]
• Azərbaycan aşıq sənəti (2009)^[5]
• Azərbaycanda xalçaçılıq sənəti (2010)^[6]
• Tarın hazırlanması və onun ifa edilməsi (2012)^[7]
• Şəbəkə sənəti^[8]
• Çövkan — Azərbaycanda Qarabağ atı ilə oynanılan ənənəvi oyun (2013)^[9]
• Azərbaycan kəlağayısı (2014)^[10]
• Lahıc misgərlik sənəti (2015)^[11]
• Lavaş (2016)^[12]
• Novruz bayramı (2016)^[13]
• Kamançanın hazırlanması və onun ifa edilməsi (2017)^[14]
• Dolma hazırlama və paylaşma ənənəsi (2017)^[15]
• Kitabi-Dədə Qorqud (2018)^[16]
• Naxçıvanın ənənəvi qrup rəqsləri — yallı (köçəri, tənzərə) (2018)^[17]

• YUNESKO
• Ümumdünya irsi
• Azərbaycanda YUNESKO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısı

• YUNESKO-nun saytında "Qeyri-maddi mədəni irs" bölməsi