Púrpura

Púrpura
color y HTML4 named color (en)
bermeyu y azul
añil (es) Púrpura

Púrpura ye'l color o coloraciones que s'atopen ente'l colloráu y l'azul, o más específicamente ye un color magenta escuru que s'atopa ente'l violeta y el carmesí. El términu provién de los cascoxues marinos tamién llamaos púrpures (Stramonita haemastoma, Nucella lapillus), y asina se denominaba tamién al color producíu pola oxidación de la tinta d'estos cascoxos,^[1] (tinta bien apreciada dende antiguu) y a les teles tiñíes con ella.

En colorimetría foi definíu como'l color complementariu de los que se perciben de resultes de la fotorrecepción d'una lluz que la so llonxitú d'onda dominante mide ente 555 y 565 nm. Trátase d'un color estándar, ye dicir que s'atopa normalizáu en catálogos de colores ya inventarios cromáticos. La denominación de color púrpura» inclúi al conxuntu de les coloraciones similares al color estándar, purpúreas.^[2] A la derecha apúrrese una muestra del púrpura estándar.

Popularmente, úsense como sinónimos nomes como moráu, violeta, lila, malva, magenta o cárdenu. Sicasí, estes denominaciones tienen distinta etimoloxía, y anque tamién son coloraciones asitiaes ente'l colloráu y l'azul, desenvolvieron polo xeneral el so propiu significáu específicu.

La pallabra púrpura deriva del llatín purpŭra, 'moluscu que produz un tinte violáceo, tinte llográu del moluscu, tela o vistíu tiñíu con esi tinte', que procede del griegu xónicu πορφύρη (πορφύρα, porphýrā, en koiné), colos mesmos significaos.^[3] El términu griegu, de la mesma, aniciar nuna pallabra semita que designaba al cascoxu marín col que s'ellaboraba'l tinte púrpura.^[4]

Créese que los nomes de les antigües rexones de Canaán y Fenicia pueden ser términos cognados pa designar al color púrpura. Canaán podría derivar del vocablu acadiu kinahhu ('púrpura coloráu'), ente que Fenicia procedería del griegu φοινός (foinós, 'colloráu escuru')^[5] o φοῖνιξ (foinix, 'púrpura, escarlata').

Debaxo danse muestres de coloriar estándar púrpures y purpúreos qu'apaecen nun círculu cromáticu de venticuatro colores, col fin de facilitar la so comparanza ente sigo. La terminoloxía emplegada nel presente artículu correspuende a estos colores.

Nótese que l'azul púrpura equival al violeta, y el colloráu púrpura al magenta.

• Como se dixo, nuna diagrama de colores de siquier venticuatro tonalidad, el púrpura, nun sentíu ampliu, va dende'l coloráu purpúreo hasta'l púrpura azuláu; el violeta atópase de siguío, nel rangu del azul púrpura.^[1]

• A diferencia del púrpura, el violeta sí ye un color espectral: una lluz con una llonxitú d'onda dominante d'ente 420 y 380 nm ye violeta.^[1]

• Una interesante cualidá psicofísica que sirve pa estremar al púrpura del violeta ye que l'apariencia d'esti postreru varia cola intensidá de la lluz o luminancia. El violeta, según aumenta la intensidá de la lluz, paeciera adquirir un matiz más azuláu, como resultancia del denomináu fenómenu Bezold–Brücke, onde les llonxitúes d'onda inferiores a 500 nm tiñir d'azul, ente que les cimeres viren al mariellu. El púrpura, al ser un amiestu de llonxitúes d'onda, nun sufre esti fenómenu.^{[ensin referencies]}

Al ser un púrpura azuláu, el moráu ye téunicamente púrpura. La diferencia ente púrpura y moráu ye semántica, una y bones l'axetivación de color moráu» aniciar na descripción de la pigmentación de les mores, frutos del árbol llamáu moral (Morus nigra).^[2]

Orixinariamente, la pallabra púrpura» aludía a la coloración de ciertos tintes pa tiñir teles, al color qu'aquellos producíen y a les teles tiñíes colos mesmos. Estos tintes ellaborar coles secreciones de delles especies de cascoxos marinos, y en tiempos antiguos producir en distintes rexones del globu, anque'l llinguaxe y los usos occidentales fueron influyíos en particular pola antigua industria del tiñíu con púrpura de la rexón del Mediterraneu.

Como los tintes yeren difíciles de llograr, les teles tiñíes de púrpura yeren desaxeradamente costoses y el so usu taba acutáu a quien podíen pagales. Eventualmente les prendes púrpures adquirieron un valor simbólicu, denotando nobleza: en tiempos de la Roma imperial, por casu, solo l'emperador tenía dexáu llevales.^[6]

Vitruvio, nel sieglu I a. C., rellata que la coloración del tinte púrpura variaba ente azulada y acoloratada, y atribúi esa variación al llugar de coleuta de los moluscos con que lo ellaboraba; sicasí, güei considérase que la variación podía debese al usu de distintes especies de cascoxos (caúna de les cuales produz un color daqué distintu), al amiestu de los tintes col propósitu de llograr variantes de color^[7] o a otres particularidaes del procedimientu de tiñíu.^[6]

Mientres la Edá Media la téunica pa ellaborar el tinte púrpura clásicu perdióse, y este foi reemplazáu pol colloráu carmín que se llograba del quermes,^[6][8] una especie de cochinilla. Les onerosas prindes de gala usaes por emperadores, nobles y altos funcionarios camudaron asina de color, pero non de nome. Entá güei, una de les acepciones de «púrpura» ye «prenda de vistir, d'esti color o colorada, que forma parte del traxe carauterísticu d'emperadores, reis, cardenales, etc.»^[9]

Acordies con Philip Ball, mientres tola Antigüedá y la Edá Media'l términu llatín purpure podía denotar tanto'l color púrpura como un colloráu escuru.^[6]

Michel Pastoureau, nel so llibru Une histoire symbolique du Moyen Âge occidental, alvierte a los historiadores alrodiu de les traducciones de los términos de color en testos antiguos:

Ellí onde'l hebréu diz «ricu», el llatín con frecuencia traduz por purpureus y les llingües vulgares por púrpura».^[10]

Per otra parte, según l'historiador d'arte anglosaxón antiguu Charles Reginald Dodwell, el términu llatín púrpura faía referencia a una variedá de tela de seda gruesa, llamativa y cara, de más d'un color. Dodwell consideraba qu'esti texíu pudo ser similar al tafetán, colos filos de la urdimbre d'un color y los filos de la trama d'otru, de manera que col movimientu, al incidir la lluz sobre les sos plegues, camudaba de color. Esti tipu de tela, a pesar del so nome, podía ser de cualesquier color: les fontes históriques testuales estudiaes por Dodwell mentaben teles de púrpura que yeren de color predominante colloráu, blancu, negru y verde.^[11]

Desque foi afayáu'l modelu tricromáticu de coloración nel sieglu XVII, el púrpura foi consideráu'l color secundariu que puede producise entemeciendo los primarios colloráu y azul. Tal ye'l casu del sistema de coloración de D'Aguilon, qu'en 1613 escribió en llatín el términu "purpureus".^[12] Un tratáu de pintura en francés de 1708 ye más específicu, asitiando al púrpura (pourpre) ente'l violeta y el colloráu carmesí.^[13] Nel sistema de color n'inglés de Moses Harris (1776), figura'l círculu cromáticu col púrpura (purple) ente l'azul púrpura y el colloráu púrpura;^[14] y na teoría del color n'alemán de Wilhelm von Bezold (1874), figura'l púrpura (purpur) ente'l colloráu y el violeta.^[15]

N'otros modelos tradicionales, el violeta figura como color secundariu en llugar del púrpura. Por esta razón considérase por casu que'l colloráu violeta ye equivalente del colloráu púrpura, y el términu purpúreo resulta sinónimu de violáceo o violáu.

La definición del color púrpura puede variar según l'idioma. Non solo los traductores de testos antiguos tienen d'exercer prudencia, sinón tamién aquellos qu'interpreten y traducen llingües vives.

En idioma alemán, el color púrpura (purpur) definir a nivel popular como un colloráu intensu, daqué purpúreo, comparable col carmín d'usu pictóricu.^[16] Pero puede estendese dende'l carmín hasta'l violeta.^[17]

En idioma francés, púrpura (pourpre) ye un color colloráu escuru intensu^[18] o coloráu violáceo.^[19]

En idioma italianu, púrpura (porpora) ye nuevamente un colloráu semioscuro ya intensu. Puede dir del carmín en candia violáceo.^[21]

En idioma inglés, la denominación de color púrpura (purple) toma un conxuntu ampliu de coloraciones que van dende'l púrpura acoloratáu al violeta, ya inclúi a esti postreru.^[1]

En idioma portugués, roxo, términu cognáu col español coloráu», significa, sicasí, «púrpura».^[24] Cabo mentar qu'en portugués tamién esiste'l términu púrpura pa designar a esti color, funcionando como sinónimu de roxo.

En idioma xaponés, el púrpura denominar murasaki (紫) y na so forma estándar ye un púrpura acoloratáu. Escontra fines del sieglu XIX introducir en Xapón la denominación paapuru pal púrpura, derivada del inglés purple.^[25] Debaxo amuésase'l púrpura xaponés estándar.

Consideróse al púrpura como un color non espectral. Sicasí, si ve'l so composición cromática RGB, va notase que'l valor del azul suel ser equivalente al del colloráu, o puede ser tamién un pocu superior o inferior d'alcuerdu a la coloración analizada. Cuando'l colloráu ye mayor, como nel púrpura acoloratáu, va ser un color non espectral; pero sí l'azul ye mayor, como nel púrpura azuláu, entós sí ye espectral, porque s'atopa na gama más alloñada de la lluz violeta. Finalmente si azul y colloráu tienen valores bien próximos, como nel púrpura estándar o'l magenta, algama una llonxitú d'onda nel mesmu estremu del espectru visible con 380 nm,^[27] práuticamente imperceptible a la vista y en consecuencia considérase-y non espectral.

Forma la parte esterna de la gama del violeta espectral. Equí dellos exemplos:

Estos exemplos tomen aproximao una llonxitú d'onda ente 388 y 397nm,^[33] polo que formen parte de la rexón estrema del espectru visible.

Los colores lluz púrpura y coloráu púrpura nun pueden ser xeneraos por una sola llonxitú d'onda llumínica, polo cual nun esiste nel espectru de lluz visible: son colores extra–espectrales. Pa producise ye necesariu un amiestu de llonxitúes d'onda de los colores coloráu y azul, o del colloráu y del violeta.^[34]

Anque'l púrpura nun s'atopa nel espectru de lluz visible nin nel arcu iris, sí apaez na mayoría de los círculos cromáticos y nos espacio de color especialmente escurríos pa representar tolos colores posibles. Na diagrama cromáticu del espaciu de color CIE 1931, por casu, los púrpures alcuéntrense sobre una llinia recta que coneuta a los colores coloráu y azul, y que cubre les cromaticidades que van dende'l coloráu purpúreo al púrpura azuláu. Esta llinia ye conocida como «recta de los púrpures».^[1][35]

La historia del color púrpura —siquier n'Occidente— ta marcada pol descubrimientu del tinte homónimu, que les sos sustancies precursores atópase na glándula hipobranquial de delles especies de cascoxos marinos. Esti tinte yá se conocía en dómines prerromanes; na rexón del Mediterraneu hai rastros de la so producción siquier dende alredor del sieglu XVIII a. C. na islla de Creta,^[8] ente que n'Asia Menor conócese dende'l sieglu XV a. C.^[6]

Ye necesariu destacar qu'esta industria foi global, yá que históricamente delles cultures en distintos llugares del mundu producieron tinte púrpura a partir de cascoxos de mar.^[7]

En tola cuenca mediterránea atopáronse antiguos sitios d'esplotación de cascoxos de la púrpura, polo xeneral so la forma de montículos de conches refugaes, como en Tiro, Sidón, Ugarit, Asdod y Shiqmona; en Tel Qison, llocalidá que formaba parte de l'antigua Palestina, y nel puertu d'Acre topáronse tamién restos d'una industria de la púrpura.^[5] Los antiguos griegos probablemente aprendieron de los fenicios l'arte del tiñíu con púrpura, ente que nel Imperiu Romanu la púrpura producir nes tintoreríes imperiales. Na Ilíada de Homero y la Eneida de Virgilio méntense ropes teñídas con púrpura de Tiro.^[6]

Nel llibru de Ezequiel (27:7) mentar a «Elisa» (seique Xipre, islles del Mar Exéu o les Canaries) como fonte de těkēlet y 'argāmān, términos bíblicos pal púrpura azuláu y el púrpura acoloratáu, respeutivamente.^[5]

Na Antigüedá el tinte púrpura tuvo acomuñáu especialmente a los fenicios, que se dedicaben al comerciu de teles tiñíes con aquel.^[5] El meyor púrpura, y el más puru, yera'l que s'estrayía de los cascoxos colectados nes mariñes del Mediterraneu, incluyendo al puertu feniciu de Tiro, d'onde'l tinte llogró'l so nome.^[7]

El púrpura de Tiro» o «púrpura tirio» producir cola tinta de los cascoxos murícidos denominaos conchil (Hexaplex trunculus) y cañadilla (Murex brandaris), del buccino (Buccinum undatum), Buccinidae) y, dacuando, de Stramonita haemastoma (Rapaninae).^[1] El buccino da un color coloráu púrpura,^[1] ente que los murícidos producen un color similar al púrpura estándar.^[2]

Nestos moluscos, el fluyíu precursor del tinte atopar nuna glándula cercana a la so cabeza, y ye primeramente blancuciu. Esta sustancia estrayíase rompiendo o prensando los cascoxos, y por efeutu del aire y de la lluz camudaba de color, pasando a ser mariellu pálida, depués verde, depués azul y finalmente púrpura;^[6] el color final del tinte yera inalterable ante la lluz.^[16] Cada moluscu nun daba más qu'una gota de tinte, polo que'l llogru de trenta gramos d'esta sustancia demandaba la muerte d'unos 250 000 cascoxos, xustificando'l elevadísimo preciu de los paños tiñíos de púrpura.^[6] En 1908, el químicu austriacu Paul Friedländer, col fin de llograr daqué de tinte púrpura, mercó a los vendedores de mariscos de Trieste 12 000 exemplares de cascoxos de la púrpura y llogró d'ellos solamente 1,4 gramos de tinte, cantidá abonda pa tiñir un pañuelu.^[16]

Pliniu'l Vieyu, na so obra Naturalis historia (sieglu I), rellata que pa la ellaboración de púrpura de Tiro teníen d'emplegase dos especies de cascoxos, ya indica cuál yera'l matiz más apreciáu:

L'usu de tinte de buccino [buccĭnum] por sigo solo nun se considera fayadizu, pos nun rinde un color duraderu, pero'l pelagiano [purpura] afitar a la perfeición, y col so matiz negru apúrre-y esa severidá y rellumu carmesí que ta de moda. El color tirio llógrase papando la llana nuna tinta d'estractu de pelagiano crudu y ensin calecer, y depués pasándola a unu de buccino.

[...]

...El color tirio ye más apreciáu cuando tien el color del sangre coagulada, escuru so la lluz reflexada y brillante so la lluz tresmitida.^[6]

So estes llinies danse, a la izquierda, una muestra del color específicu del púrpura de Tiro y, a la derecha, una muestra inespecífica más clara, que dexa ver el so matiz.

La púrpura non solo yera prohibitiva por cuenta del so preciu, sinón que dacuando'l so usu taba acutáu por llei. Na Roma republicana los xenerales podíen llevar túniques dafechu tiñíes de púrpura, pero a los senadores, cónsules, pretores y otros personaxes de menor rangu solo dexábase-yos llucir franxes de púrpura nel cantu de los sos togas, tantu más angostes cuanto menor el rangu. Na Roma imperial les restricciones sobre l'usu de la púrpura amontáronse, y hacia'l sieglu IV solamente l'emperador podía usar púrpura, tando penáu l'usu d'esti color por cualesquier otru romanu, anque se debiera a un tinte d'imitación y non al púrpura auténticu.^[6]

Nos mosaicos de la ilesia bizantina de San Vital de Rávena, que daten del sieglu VI, puede apreciase una rellación xerárquica similar ente l'usu de vestidures de púrpura y el rangu de les figures retrataes: Xesús, l'emperador Xustinianu y la emperatriz Teodora apaecen vistíos dafechu de púrpura,^[6] ente que los personaxes menores llucen superficies bastante más pequeñes d'esti color nos sos ropajes.^[16]

La téunica d'ellaboración del tinte púrpura perder pa Occidente tres la toma de Constantinopla polos turcos en 1453, y permaneció desconocida hasta mediaos del sieglu XIX.^[6]

Anque'l púrpura de Tiro usóse principalmente pal tiñíu de teles, Vitruvio encamentaba qu'en casu d'usar el púrpura de Tiro —al que llamaba ostrum— pa pintar, entemeciérase-y con miel, con cuenta d'evitar que s'ensugara demasiáu puestu. Per otra parte, Plinio describió un procedimientu pa preparar una laca púrpura d'usu pictóricu, que consistía en papar paños tiñíos de púrpura nuna solución d'agua con tiza.^[7]

Anguaño'l púrpura de Tiro comercialízase como pigmentu pa usu artísticu, anque'l so preciu sigue siendo eleváu. A mediaos de 2012, la firma Kremer Pigmente ufiertaba 25 mg de púrpura de Tiro auténticu a alredor de 130 dólares d'Estaos Xuníos o 70 euros.^[36]

Antes de la proliferación de los colorantes sintéticos a mediaos del sieglu XIX, n'Europa conocieron delles fórmules pa llograr tintes purpúreos. Los colores moraos o violáceos podíen llograse combinando un tinte azul con unu colloráu (por casu, glasto pal azul y rubia pal colloráu), o con colorantes naturales derivaos de plantes, fungos y lique.^[11] El llamáu papiru d'Estocolmu, testu griegu que se remonta al sieglu III, contién la receta más antigua que se conoz pa ellaborar tinte púrpura d'imitación.^[6] Amás, ye posible que'l tinte de cascoxos marinos utilizárase fora de la rexón mediterránea, tantu pa tiñir teles como pa pintar manuscritos allumaos; la especie emplegada sería Nucella lapillus.^[11][7]

Los fenicios non solu comerciaron con tintes purpúreos derivaos de moluscos, sinón que los llograron tamién de lique, como los llamaos orcela o orchilla, denominación que toma a delles especies del xéneru Roccella. Nes islles Púrpures, frente a Esauira (Marruecos), topáronse restos d'una factoría que perteneció al rei Juba II y qu'alredor del sieglu I a. C. producía púrpura de moluscos, orchilla y orceína. Foi Plinio quien llamó «Purpurarias» a estes islles en razón de la so producción; tamién se conocieron pola so denominación portuguesa, Mogador.^[1]

Tradicionalmente, el primer pasu pa producir tinte d'estos liquen consiste en collechar los sos baltos direutamente de les roques onde crecen y preparar una pasta tintórea, la orchilla o «orchilla de Mogador».^[1] L'historiador, botánicu y poeta canariu José de Viera y Clavijo (1731–1813) da una descripción pormenorizada del procedimientu utilizáu en Canaries, empezando colos liquen yá collechaos:

Amenórgase esta preciosa yerba a pasta, moliéndola, cirniéndola y asitiándola nun vasijo de vidriu onde s'amuga con orina yá conrota, a la que s'añedir un pocu de cal apagáu. Revolver cada dos hores y tiense curiáu de cubrir siempres la vasía con dalguna tapa. Esta operación d'amugala, pone-y cal y revolver prauticar mientres tres díes consecutivos, al cabu de los cualos yá empieza a tomar la pasta dalgún colorcito purpúreo, hasta qu'a los ocho poner d'un colloráu violáu, que se va avivando por graos y sirve pa tintes... El color natural que comunica la orchilla ye de flor de llinu, tirando a violada; pero si tiñe antes la mesma estofa d'un azul más o menos claro va sacar un color como de flor de romeru, de pensamientu o de amaranto. Preparada la estofa con zusmiu de llimón, recibe de la orchilla un formosu color azul.^[37]

La esplotación de los liquen de les islles Canaries y el comerciu de los tintes que producíen constituyó una provechosa actividá, que tuvo al cargu d'España y duró unos 450 años, dende mediaos del sieglu XV hasta principios del sieglu XX, anque yá tornara mientres el sieglu XIX por cuenta de la recueya abusiva de la orchilla y a la competencia de los colorantes sintéticos industriales.^[38]

Ferviendo la orchilla de Mogador n'agua podía aisllase d'ella un colorante, la orceína, que'l so principiu químicu ye la orcina o orcinol, un difenol que s'atopa nos liquen y que por sigo solo usóse tradicionalmente pa colorear papeles pintaos. La presentación tradicional de la orceína yera en forma de polvu, y con ella llograben colores coloráu púrpures, coloráu purpúreos y púrpura acolorataos.^[1]

La orceína usar dende l'antigüedá cretense, fenicia, griega y romana, y los tintoreros tradicional emplegar pa tiñir llana y seda. Mientres el sieglu XIII, la familia de tintoreros Oricelli preparaba y vendía en Florencia un tinte coloráu purpúreo deriváu de la orceína, el oricello. Amás, cola orceína del liquenes de Canaries» (Roccella phycopsis [= Roccella tinctoria]) ellaboróse un tinte azul purpúreo bien escuru denomináu orcela o orcella.^[1]

Debaxo amuésense les coloraciones específiques de la orceína y de la orcela.

En 1766, el Dr. Cuthbert Gordon patentó n'Escocia un procedimientu similar al usáu tradicionalmente nel llogru de la orchilla, pa estrayer tinte del liquenes septentrional Ochrolechia tartarea. El material resultante, llamáu n'inglés cudbear, almacenar en forma de pequeños bollos y podía usase pa tiñir testiles o como pigmentu. Los colores proporcionaos por esta sustancia diben del colloráu al rosa, pasando pol magenta, hasta'l púrpura.^[39]

De delles especies de liquen estrayer tamién la sustancia denomada tornasol, que vira a acoloratada o a violácea en contautu con compuestos ácidos o alcalinos, y que consecuentemente usóse como indicador de pH.

Con al respective de los colores y pigmentos pa pintura artística y otros usos decorativos, Philip Ball, nel so llibru La invención del color, menta l'usu del tinte coloráu purpúreo de buccino de les mariñes de Francia o d'Inglaterra pa tiñir pergaminos, y amiesta que la mayoría de los pigmentos púrpures o violáceos usaos na Edá Media pa pintura sobre panel faíense entemeciendo un azul —como'l de l'azurita, por casu— con una laca colorada.^[40]

Na Italia del sieglu XIV yera bien apreciáu un colorante llamáu folium, ellaboráu con estractos de la planta llamada d'antiguo morella, maurelle o torna ad solem, güei identificada cola especie Chrozophora tinctoria. Esti colorante, al igual qu'otros d'orixe vexetal, vira de color según l'acidez del mediu, polo que podía preparar por que fuera coloráu, púrpura o azul; al ser tresparente, yera particularmente fayadizu pa colorear manuscritos.^[40]

Tamién se recurrió con fines pictóricos al tinte purpúreo estrayíu del liquenes Roccella phycopsis.^[40]

Nel continente americanu utilizóse tinte púrpura de moluscos dende dómines precolombines. En 1990 detectáronse rastros de tinte del «cascoxu púrpura» (Plicopurpura pansa) en testiles de la cultura Paracas (900 a. C. al 200 a. C.), y de la cultura Naza (200 a. C. al 600 d. C.),^[41] que se desenvolvieron no que güei ye Perú.

Tocantes a los testimonios históricos, diversos cronistes (Antoine de Jussieu, Thomas Gage, Antonio de Ulloa) menten qu'alredor de 1700, tantu na mariña de Guayaquil (Ecuador) como de Guatemala, y nes cercaníes de Panamá, ellaborar de manera regular un tinte púrpura llográu d'una especie de cascoxu marín con mires al tiñíu de teles d'algodón;^[7] escontra 1850 se documentó esta práutica tamién na mariña occidental de Nicaragua.^[41] Gonzalo Fernández de Oviedo yá asitiara, escontra 1515, un costume similar per parte de los nativos de la península de Nicoya, en Costa Rica.^[42] Ulloa refería que la secreción del cascoxu, al ser estrayida, pasaba d'un color llechientu al verde, y d'este a un púrpura inalterable.^[43]

Anguaño esta tradición caltener en contaos llugares, como por casu nel estáu mexicanu d'Oaxaca, onde los tintoreros mixtecos sirvir de la secreción de Plicopurpura pansa pa tiñir filaos d'algodón. Ente que n'otres partes del mundu'l tinte estrayíase a cuenta de la vida de los cascoxos, nesti casu los artesanos estrayer la sustancia precursor del tinte ensin estropialos; amás escueyen los cascoxos a «catar» por talla, eviten fadialos mientres la so dómina de reproducción y rotan los bancos d'esplotación, téunica que paez coincidir cola referida por Fernández de Oviedo pa Costa Rica.^[42]

A pesar del aprovechamientu sustentable de los cascoxos, tantu esta tradición mixteca como los cascoxos púrpura de la rexón atópense amenaciaos de desapaición por diversos factores socioambientales.^[42]

Alredor del sieglu VII, los valores morales tradicionales d'Estremu Oriente taben entamaos nun sistema xerárquicu, siendo'l más importante d'ellos la moralidá» o «virtú», que s'acomuñar con el color púrpura.^[25]

En Xapón, la denominación del color púrpura —紫, murasaki— ye tamién la de la planta boraginácea Lithospermum erythrorhizon, la fonte del tinte púrpura tradicional más apreciáu d'esa nación: el shikon (紫根), que s'ellaboraba colos sos raigaños y que tamién recibía la denominación murasaki. La disponibilidad d'esti tinte yera escasa por cuenta de que cada planta rindía una cantidá pequeña y a que'l so cultivu nun yera senciellu.^[44] Nel Xapón antiguu estrayíase coles mesmes un tinte púrpura del brasilere (Caesalpinia sappan), al que se llamaba «púrpura falsu» (偽紫, nise–murasaki) pa estremalo del tinte de Lithospermum, que gociaba de mayor prestíu.^[45]

Yá nel Nihonshoki, el llibru más antiguu de Xapón, que data del añu 720, mentar al color púrpura acomuñáu a la nobleza y la elegancia. Les prendes púrpures yeren teníes en gran estima y denotaban riqueza y altu nivel social en quien les portaba.^[44]

El desenvolvimientu de distintos tintes a lo llargo del tiempu llevaron a que'l púrpura tradicional xaponés clasificar en dos variedaes: rusti–murasaki (púrpura claru) y fuka–murasaki (púrpura escuru). Esti postreru —tamién llamáu hon–murasaki (púrpura primariu o orixinal)— taba acutáu pa la corte imperial y los monxos; pa la xente común esti color y los sos matices asociaos yeren kin–jiki, «colores prohibíos».^[25] Seiki Nagasaki, autor de llibros sobre los colores tradicionales xaponeses, describe al fuka–murasaki «exemplar», o más apreciáu. Embaxo compárase col murasaki y con colores similares como'l purpúreo (púrpura agrisáu) y el moráu (púrpura escuru):

Tocantes a los pigmentos púrpures tradicionales (顔料, ganryou), solíen preparar entemeciendo coloráu con azul. Por casu, nel periodu Heian (sieglos VIII a XII) combinábase pigmentu bermeyón con índigo pa llograr púrpura.^[44]

En China, el color púrpura (紫; pinyin: zi) foi primeramente pocu envaloráu. En tiempos de les dinastíes más antigües, los colores que s'acomuñar a los cinco elementos tradicionales (azul, colloráu, mariellu, blancu y negru) yeren consideraos sagraos y formaben parte del paxellu ceremonial de les clases dominantes, sirviendo como indicadores de rangu. Nesti contestu'l púrpura yera un color secundario y profano, productu del amiestu d'azul con colloráu.^[47]

Sicasí, a partir del periodu de les Primaveres y Serondes (722 a. C. a 481 a. C.) el púrpura empezó a ganar espaciu ente la nobleza china, siendo usáu primero polos oficiales de la corte, depués acutáu a los oficiales d'altu rangu y finalmente, a partir de 1391, prohibíu pa tolos súbditos y nobles, sacante la realeza. Mentanto, mientres la dinastía Tang (618–907) adoptárase'l taoísmu, sistema filosóficu y relixosu nel que'l púrpura simbolizaba nobleza. Nos escritos taoístes, los inmortales vistíen de púrpura.^[47]

El púrpura quedó, entós, fuertemente acomuñáu col emperador. Este, en cuanto Fíu del Cielu, yera'l representante terrenal del Emperador Celestial, que la so residencia creyer que taba nel puntu más altu del cielu, onde s'atopa Polaris, la estrella polar. Esta yera la Estrella Púrpura»,^[48] tamién llamada «Gran Rexente Imperial de los Cielos» y «Tronu del Emperador».^[49] La rexón del firmamentu qu'arrodia a la estrella polar yera'l «Recintu Púrpura Sutil»^[49] o «Palaciu Púrpura», onde vivíen l'Emperador Celestial y la so corte, esta postrera representada poles estrelles circumpolares, que xiren alredor de l'aparentemente fixa Polaris.^[50] La morada del emperador terrestre, la Ciudá Prohibida, considerábase análoga al palaciu celestial que rexía l'orde de los cielos, lo qu'esplica qu'en chinu se -y llame «Ciudá Púrpura Prohibida» (紫禁城; pinyin: zǐ jìn chéng).^[48]

N'idioma inglés, recibe'l nome de «púrpura Han» (Han purple) o «púrpura chinu» (Chinese purple) un pigmentu sintéticu compuestu de silicatu de cobre–bariu, que la so fórmula química ye BaCuSi₂O₆.^[51] Nes muestres antigües nun ye púrpura sinón violeta, pero les recreaciones modernes d'esti compuestu indiquen que según la cantidá de óxidu de cobre (I) que s'introduza na so preparación, el so color final puede variar ente l'azul y el púrpura acoloratáu.^[52]

Esti pigmentu topar n'antiguos oxetos pintaos y cerámiques vidraes de les dinastíes chines Zhou Oriental (800–221 a. C.), Qin (221–207 a. C.) y Dinastía Han Han (206 a. C.–220 d. C.), anque se cree que'l so usu podría remontase al añu 900 o 1000 a. C. aproximao. Ensin ser particularmente estable, el púrpura Han riquir sicasí de sofisticaos conocencies de química y mineraloxía pa la so preparación. L'exércitu de terracota atopáu na balta del emperador Qin Shi Huang ta parcialmente pintáu con esti pigmentu.^[51]

Anguaño, el compuestu BaCuSi₂O₆ emplegar na manufactura de materiales superconductores, siendo oxetu d'intensa investigación.^[53]

Llamóse «década malva» al periodu que, na cultura occidental, va dende fines de la década de 1850 hasta principios de los años 1860, por cuenta de la gran popularidá y demanda qu'esperimentaron nesi tiempu los testiles de colores purpúreos.^[54]

Los últimos tintes púrpures non derivaos del alquitrán que tuvieron un usu masivu n'Occidente fueron la murexida y el púrpura francés.

La murexida, que se fabricó dende 1835, yera un tinte sintéticu que dependía de la recueya d'un recursu d'orixe animal: ellaborar con ácidu úrico deriváu del guanu que s'escavaba nes mariñes de Perú. Foi promocionáu n'Europa comparándose-y col púrpura tirio, llegándose a afirmar falsamente que tenía la mesma composición qu'aquel.^[54]

El púrpura francés —llamáu mauve ('malva') polos franceses— yera un tinte natural deriváu de liquen que daba un color intensu, nun precisando mordentado sobre llana y seda; escontra fines de los años 1850 d'afayó la manera de mordentarlo por que pudiera tiñir algodón.^[54]

Escontra 1845, les investigaciones realizaes sobre'l alquitrán de hulla empezaron a suxerir el so gran potencial pa producir derivaos con propiedad colorantes. El primeru d'estos n'usase en gran escala foi'l acedu pícrico, que tiñía de mariellu, anque yera pocu resistente a la lluz.^[54]

En 1856, el mozu William Henry Perkin, estudiante del químicu August Wilhelm Hofmann, afayó en forma accidental un colorante púrpura-malva mientres intentaba sintetizar quinina a partir de derivaos del alquitrán de hulla. Al ensayar la oxidación de l'anilina, llogró un precipitáu coritu que s'eslleió parcialmente en alcohol, dando un color púrpura que resultó ser un tinte estable y resistente a la lluz; Perkin decidió atopar la manera d'industrializalo. Una vegada salvaes les dificultaes iniciales, el tinte pudo producise a gran escala, siendo yá bien solicitáu para 1857 y moviendo en poco tiempu al muréxido y al púrpura francés.^[54] Anguaño conocemos a esti colorante como púrpura de Perkin, malveína, mauveína, malva o anilina morada, y nel so tiempu foi patentáu como púrpura de anilina (nomenclatura: 3-amino-2,9-dimetil-5-fenil-7-(p-tolilamino) acetato de fenazina).

El descubrimientu del púrpura de Perkin constituyó'l puntapié inicial d'una serie d'investigaciones rellacionaes colos colorantes derivaos del alquitrán, a los que llueu s'amestaríen otros colores. Una vegada establecida la producción d'estos tintes a nivel industrial, fueron universalmente adoptaos, y los antiguos tintes naturales cayeron gradualmente en desusu.

En adición a lo yá mentao:

• Na Roma imperial creíase que la nacencia del futuru emperador podía tar precedíu por maravíes que se presentaben en forma de fenómenos inusuales, como plantes o animales con colores o señales que nun-yos yeren propios. Si estes maravíes taben rellacionaos con el color púrpura interpretábense como presaxos d'un reináu prósperu. Flores o güevos de color púrpura, animales con manches o cuernos d'esi color, etc., yeren consideraos bonos badagüeyos.^[56]
• El pórfido (del italianu porfido, y esti del griegu πόρφυρος, 'de color púrpura')^[57] ye una variedá de roca desaxeradamente dura que nel imperiu romanu tuvo acomuñada al emperador. Los sarcófagos onde folgaben los restos de los emperadores de Roma y los sos familiares yeren dacuando tallaos en pórfido de color colloráu púrpura escuru, que tába-yos reserváu. Esti costume treslladar al imperiu bizantín.
• Les emperatrices bizantines daben a lluz nuna cámara especial del palaciu imperial o Palaciu Sagráu de Constantinopla. Nesta sala les colchas del llechu de la emperatriz yeren de púrpura, ente que l'asientu destináu a los partos, les columnes, les parés y el suelu yeren de pórfido, polo que tola cámara yera purpúrea. Los herederos nacíos ellí yeren denominaos porphyrogenitos ('nacíos na púrpura'), títulu que sirvía pa indicar qu'un emperador aportara al tronu por socesión dinástica,^[58] n'oposición a aquel que, nun naciendo na familia imperial, xubiera hasta esi puestu polos sos méritos militares o maniobres polítiques.
• Como los emperadores romanu y bizantín llevaben mantos de púrpura, la socesión denominábase «tomar la púrpura». L'emperador bizantín yera llamáu por esto purpuratum, 'purpurado';^[8] güei día caltienen esti apellativu los cardenales de la ilesia católica.
• Sol reináu de Sabela I d'Inglaterra solamente la familia real podía vistir sedes de púrpura, paños texíos con oru y pieles de foína cibelina. Los duques, marqueses y condes podíen usalos en faldetas, jubón, forros de capes, túniques y calces; los caballeros de la Orde de la Jarretera solamente teníen dexáu usar púrpura nos sos mantos.^[59]
• El «Corazón Púrpura» (Purple Heart n'inglés) ye una condecoración de les Fuercies Armaes de los Estaos Xuníos dada en nome del presidente a aquellos que resultaron mancaos o muertos en serviciu dende'l 5 d'abril de 1917.

• Plinio, nuevamente nel so Historia naturalis (IX, 125) rellataba que'l tinte púrpura fuera afayáu pol dios feniciu Melkart (dacuando identificáu con Heracles por sincretismu) cuando, caminando pola mariña llevantina, el so perru mordiera un cascoxu de la púrpura, enllordiándose col tinte.^[8]
• Nos texto bíblicos prescribir por mandatu divín tres tintes —amás del oru— pa les teles usaes nel Tabernáculo y nes ceremonies, repitiéndose-yos unes trenta veces (Númberos XV; Éxodu XXXVI, XXXVII y XXXIX): těkēlet (תכלת), argāmān (אַרְגָּמָן) y karmiyl (כַּרְמִיל). Těkēlet sería un púrpura azuláu, traducíu usualmente como «cárdenu», «azul» o «xacintu»; argāmān, un púrpura acoloratáu,^[5] que se traduz como «púrpura»; y karmiyl, colloráu grana de quermes, traducíu como «carmesí» o «escarlata».^[60][8]
• Otru mandatu de la Torá, reparáu nel xudaísmu, ye que les hebras de los tzitzit (flecos o colgantes de los mantos talit) tienen de tiñise con těkēlet a manera de remembranza de Dios, pero por cuenta de les dificultaes pa consiguir —y entá identificar— al těkēlet bíblicu, dacuando facer azules o les dexa blanques. La conocencia necesaria pa ellaborar esti tinte perder nel sieglu VIII. Anguaño créese que'l těkēlet ellaborar col tinte estrayíu del cascoxu conchil (Hexaplex trunculus).^[6]
• Na ilesia católica, el púrpura ta venceyáu a la dignidá de cardenal, denomada «purpurado».^[1] La Curia Romana orixinariamente optó por usar la púrpura tiria, a imitación de los emperadores romanos, tantu pa les vistimientes del Papa como pa les de los cardenales. Sicasí, tres la cayida de Constantinopla nun se fabricó más púrpura de Tiro, y el coloráu carmín de grana (deriváu del quermes) pasó a ser el tinte más costosu y apreciáu. En 1464, el papa Pablo III dispunxo que los cardenales vistieren priendas tiñíes de grana, y en 1566 la vistimienta papal camudó a color blancu por cuenta de que Pío V decidió caltener el so paxellu blancu de la orde de los dominicos. Los obispos y arzobispos, de rangu inferior que los cardenales, vistieron un púrpura d'imitación ellaboráu con un amiestu de grana y índigo, non tan costosu como'l colloráu grana de los sos superiores. Estos colores siguen usándose güei,^[16] anque non yá los tintes orixinales.
• El púrpura y el violeta tán acomuñaos a les dómines d'Advientu y Cuaresma. Esto debe a que na Edá Media los colores nun s'entamaben como nos círculos cromáticos actuales, sinón nuna escala derivada de les enseñances d'Aristóteles, onde s'ordenar del más claru al más escuru. Los dos últimos colores d'esta escala yeren l'azul y el negru; cuando s'amestaba un color violáceo asitiábase-y ente estos dos, xustu antes del negru. Por esti motivu los moraos, púrpures y violetes yeren llamaos subniger, «seminegro».^[10] Al ser el púrpura un seminegro, adquirió connotaciones d'aflicción y penitencia.
• Nel hinduismu, el púrpura ye, xunto col negru, el color del graha (dios planetariu) Shani (devanágari: शनि, Śani), equiparable a Saturnu y rexente astrolóxicu del planeta del mesmu nome; preside'l día sábadu.
• Nel calendariu solar tailandés, el púrpura tamién ta acomuñáu al día sábadu. Cualesquier puede llevar púrpura los sábados y los nacíos nesi día pueden adoptar al púrpura como'l so color.

En heráldica, el púrpura o violáu tien la peculiaridá de portase como color y como metal, lo que-y salva de la prohibición heráldica d'asitiar color sobre color y metal sobre metal. Ye un esmalte pocu utilizáu. El heraldista británicu Arthur Fox–Davies menta que les armes más antigües onde tuvo noticia de que s'usara'l púrpura databen del añu 1311.^[61]

Dellos heraldistas suxirieron que nun principiu el púrpura yera un color abuxao y amarronao, quiciabes entemez de los otros colores heráldicos: azur, gules, sable y sinople. Nel sieglu XIV pasó a tener un matiz violáceo, consolidando'l septetu de colores de la heráldica.^[62]

En vexiloloxía, el púrpura ye tamién un color infrecuente. La mayoría de les banderes que la empleguen son rexonales o municipales.

Nos exemplos so estes llinies: les armes del antiguu Reinu de Llión, con un lleón de púrpura, qu'entá pueden trate nel escudu d'España y otros;^[63] la bandera d'Axuntes, conceyu de Puertu Ricu, na que'l púrpura provién del mantu del santu patronu local, San Joaquín;^[64] la bandera de la Prefeutura de Tokiu, con fondu de «púrpura de Edo» (Edo–murasaki), color representativu de la rexón.

• Nel sistema d'indumentaria académica francés, cada unu de los cinco campos tradicionales d'estudiu (Artes, Ciencies, Medicina, Derechu y Teoloxía) tien asignáu un color distintivu, que apaez na toga académica de los graduaos. El púrpura ye usáu poles altes instancies académiques, como'l rector de la universidá y el decanu de la facultá, independientemente del campu nel que se graduaren; tamién ye'l color distintivu de los graduaos en Teoloxía, anque'l so usu na toga académica caltiénse solamente en Estrasburgu.

 Australia

• El Fremantle Football Club de fútbol Australianu, los Melbourne Storm de la Lliga Nacional de Rugby y el Perth Glory de l'A-League visten indumentaria púrpura.

 Estaos Xuníos d'América

• Los equipos de la NBA Los Angeles Lakers y Phoenix Suns lleven nel so indumentaria principal el color púrpura.

 Italia

• L'equipu de la serie A italiana Fiorentina tien como color principal de indumentaria el púrpura.

Nel ámbitu médicu, la púrpura ye una afección que se define como la salida d'eritrocitos de la riega sanguínea y la so acumuladura na piel o nel texíu celular subcutáneu. Puede presentase en forma de petequias (pequeñes mancadures coloraes) o d'equimosis (árees de sangráu mayores d'un centímetru de diámetru), que nun sumen al aplica-yos presión.^[65] Clasificar en numberoses variedaes.^[66]

Como se vio, la secreción de ciertos moluscos precisa aferruñase en contautu col aire pa volvese púrpura. El componente principal d'esta sustancia ye típicamente'l 6,6'–dibromoíndigo, responsable del color.^[41]

Sicasí, na naturaleza son frecuentes ciertos colorantes que suelen ser de color púrpura n'estáu natural: les antocianinas, que s'atopen a esgaya nos frutos del arándanu y de la zarzamora, na piel de les berenxenes, nes fueyes de les coles lombardes, nos pétalos de les violetes y en ciertes variedaes d'uves, por citar unos pocos exemplos. Estos son los colorantes purpúreos que s'aprovecharon nel pasáu estrayéndolos de liquen y de plantes. Como les antocianinas viren en candia o al azul dependiendo de l'acidez o de la alcalinidad del mediu, non toles plantes o fungos que les contienen exhiben coloraciones púrpures o violáceas; delles vegaes son coloraes o azules.

.

Dellos exemplos adicionales de púrpura:

El purpúreo o na so forma llatina purpureus ye polo xeneral un color púrpura buxu y usóse na descripción d'especies biolóxiques,^[75] como por casu na planta Lablab purpureus (poroto d'Exiptu). Delles muestres del so usu:^[76]

Los colores HTML establecíos por protocolos informáticos pal so usu en páxina web inclúin al púrpura que s'amuesa debaxo. Como se ve, asemeyar al púrpura estándar, y en programación invocar col nome purple (púrpura).

Otres coloraciones web similares:

• Púrpura (heráldica)
• Violeta
• Moráu
• Una llista de púrpures nel Colores

• cascoxu-purpura-banduyu-en-peligru-de-extincion/ El Cascoxu Púrpura Banduyu [sic], en peligru d'estinción. Artículu periodísticu que contién fotografíes de los tintoreros d'Oaxaca, de los cascoxos púrpures, del so tinte, y de los texíos tiñíos con este.