Pan (genus)
| Sjimpansees en bonobo’s | |
|---|---|
| |
| Lede van die genus Pan: ’n sjimpansee (links) en ’n bonobo. | |
Wetenskaplike klassifikasie 
| |
| Domein: | Eukaryota |
| Koninkryk: | Animalia |
| Filum: | Chordata |
| Klas: | Mammalia |
| Orde: | Primates |
| Suborde: | Haplorhini |
| Infraorde: | Simiiformes |
| Familie: | Hominidae |
| Subfamilie: | Homininae |
| Tribus: | Hominini |
| Subtribus: | Panina |
| Genus: | Pan Oken, 1816 |
| Tipespesie | |
| Pan troglodytes Blumenbach, 1776
| |
| Spesies | |
| |
| Die verspreiding van Pan troglodytes (sjimpansee) en Pan paniscus (bonobo, in rooi). | |
Die genus Pan bestaan uit twee lewende spesies: die sjimpansee en die bonobo. Taksonomies word dié twee aapspesies saam die paniene genoem,[1][2] maar in niewetenskaplike taal word gewoonlik na albei saam as die "sjimpansee" verwys. Saam met die mens, gorilla en orangoetang is hulle deel van die familie Hominidae (die groot ape, of "hominiede").
Sjimpansees en bonobo’s is inheems aan Afrika suid van die Sahara en word albei in die Kongowoud aangetref, terwyl net die sjimpansee ook verder noord in Wes-Afrika voorkom. Albei spesies is bedreig volgens die IUBN-rooilys en in 2017 het die Bonn-konvensie oor bedreigde spesies die sjimpansee gekies vir spesiale beskerming.[3]
Sjimpansee en bonobo: 'n vergelyking
[wysig | wysig bron]Die sjimpansee (P. troglodytes), wat noord van die Kongorivier voorkom, en die bonobo (P. paniscus) wat suid daarvan hou, is in die verlede as een spesie beskou, maar sedert 1928 word hulle as aparte spesies gereken.[4] Daarbenewens is P. troglodytes in vier subspesies verdeel, terwyl P. paniscus geen subspesies het nie. Gebaseer op genoom-volgordebepaling het die twee spesies omtrent ’n miljoen jaar gelede van mekaar geskei.
Die ooglopendse verskil is dat sjimpansees effens groter en aggressiewer as bonobo’s is en hulle word deur mannetjies oorheers, terwyl bonobo’s vreedsamer is en deur wyfies oorheers word. Hulle hare is gewoonlik swart of bruin. Die voorkoms en grootte van mannetjies en wyfies verskil. Albei spesies is sosiale groot ape, met sosiale bande in groot gemeenskappe. Vrugte is die hoofbestanddeel van ’n sjimpansee se dieet, maar hulle sal ook ander plante, boombas, heuning, insekte en selfs ander sjimpansees of ape eet. Hulle kan in beide die natuur en gevangenskap langer as 30 jaar lewe.
Sjimpansees en bonobo’s is albei die mens se naaste lewende verwante. Hulle het van die grootste breine en is van die intelligentste primate. Hulle gebruik 'n verskeidenheid gesofistikeerde gereedskap en skep elke nag ingewikkelde slaapnette uit takke en blare. Hulle leervermoëns is goed bestudeer. Daar kan selfs aparte kulture in bevolkings voorkom. Studies van Pan troglodytes is veral deur die primatoloog Jane Goodall geïnisieer.
Albei spesies van Pan word as bedreig beskou, want menslike bedrywighede het verskeie afnames in die bevolkings en habitats van albei veroorsaak. Bedreigings vir panienbevolkings in die natuur sluit in wilddiefstal, habitatverwoesting en onwettige troeteldierhandel. Verskeie rehabilitasie- en bewaringsorganisasies is behulpsaam met die oorlewing van Pan-spesies in die natuur.
Evolusionêre geskiedenis
[wysig | wysig bron]- Genus Pan
- Sjimpansee
(P. troglodytes)- Sentrale sjimpansee
(P. t. troglodytes) - Westelike sjimpansee
(P. t. verus) - Nigeries-Kameroense sjimpansee
(P. t. ellioti) - Oostelike sjimpansee
(P. t. schweinfurthii)
- Sentrale sjimpansee
- Bonobo (P. paniscus)
- Sjimpansee
Evolusionêre verwantskap
[wysig | wysig bron]Die genus Pan is deel van die subfamilie Homininae, waartoe die mens ook behoort. Die lyne van die sjimpansee en mens het 5 tot 12 miljoen jaar gelede geskei tydens 'n proses van spesievorming,[5] en sjimpansees is die mens se naaste lewende verwante.[6] Navorsing deur Mary-Claire King in 1973 het aangedui 99% van die DNS van mense en sjimpansees is identies.[7] Meer onlangse navorsing het dié klein verskil van sowat 1% – 1,2% herbevestig.[8][9]
Anatomie en fisiologie
[wysig | wysig bron]
Die sjimpansee se arms is langer as sy bene. Die manlike sjimpansee is sowat 1,2 m lank as hy regop staan. Manlike sjimpansees weeg tussen 40 en 60 kg[11][12] en wyfies tussen 27 en 50 kg.[12] Wanneer hulle arms na die kante uitgestrek is, is dit een en ’n half keer die lengte van die lyf.[4] Die bonobo is effens korter en skraler, maar het langer ledemate. Albei spesies klim boom met hulle lang, sterk arms; op die grond loop sjimpansees gewoonlik op hulle kneukels. Die bonobo loop meer dikwels regop as die sjimpansee.
Die sjimpansee het nie ’n stert nie. Sy hare is donker en sy gesig, vingers, handpalms en voetsole het nie hare nie. Die ontblote vel aan die gesig, hande en voete wissel van pienk tot baie donker in albei spesies, maar is gewoonlik ligter in jong individue. In ’n studie deur die Universiteit van Chicago se mediese sentrum is bevind daar is aansienlike genetiese verskille tussen sjimpanseebevolkings.[13]
Die sjimpansee se brein is gewoonlik tussen 282 en 500 cm3 groot.[14] Die mens se brein is in teenstelling omtrent drie keer so groot, met ’n gemiddelde van sowat 1 330 cm3.[15]
Sjimpansees bereik puberteit tussen agt en tien jaar oud. ’n Sjimpansee se testikels is ongewoon groot vir sy liggaamsgrootte, met 'n gesamentlike massa van sowat 110 g, in vergelyking met 'n gorilla s’n van 28 g en 'n mens s’n van 43 g.[16][17]
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ Muehlenbein, M. P. (2015). Basics in Human Evolution. Elsevier Science. pp. 114–115. ISBN 9780128026526.
- ↑ Diogo, R.; Molnar, J. L.; Wood, B. (2017). "Bonobo anatomy reveals stasis and mosaicism in chimpanzee evolution, and supports bonobos as the most appropriate extant model for the common ancestor of chimpanzees and humans". Scientific Reports. 7 (608): 608. Bibcode:2017NatSR...7..608D. doi:10.1038/s41598-017-00548-3. ISSN 2045-2322. PMC 5428693. PMID 28377592.
- ↑ "Chimpanzees among 33 breeds selected for special protection". BBC. 28 Oktober 2017. Besoek op 30 Oktober 2017.
- ↑ 4,0 4,1 Shefferly, N. (2005). "Pan troglodytes". Animal Diversity Web. University of Michigan Museum of Zoology. Besoek op 11 Augustus 2007.
- ↑ Wakeley, J. (2008). "Complex speciation of humans and chimpanzees". Nature. 452 (7184): E3–4. Bibcode:2008Natur.452....3W. doi:10.1038/nature06805. PMID 18337768. S2CID 4367089.
- ↑ Pagel, M. (4 Junie 2007). "What is the latest theory of why humans lost their body hair? Why are we the only hairless primate?". Scientific American.
- ↑ King, M.-C. (1973). Protein polymorphisms in chimpanzee and human evolution (Doctoral dissertation). University of California, Berkeley.
- ↑ Wong, K. (1 September 2014). "Tiny genetic differences between humans and other primates pervade the genome". Scientific American.
- ↑ Gibbons, A. (13 Junie 2012). "Bonobos join chimps as closest human relatives". Science/AAAS.
- ↑ Huxley, T. H. (1904). Man's Place in Nature. The new science library, v. 5. J. A. Hill and Company. p. 78. hdl:2027/uva.x000705538.
- ↑ Uehara, S.; Nishida, T. (1 Maart 1987). "Body weights of wild chimpanzees (Pan troglodytes schweinfurthii) of the Mahale Mountains National Park, Tanzania". American Journal of Physical Anthropology. 72 (3): 315–321. doi:10.1002/ajpa.1330720305. ISSN 0002-9483. PMID 3578495.
- ↑ 12,0 12,1 Jankowski, C. (2009). Jane Goodall: Primatologist and Animal Activist. Mankato, MN, VSA: Compass Point Books. p. 14. ISBN 9780756540548. OCLC 244481732.
- ↑ "Gene study shows three distinct groups of chimpanzees". EurekAlert. 20 April 2007. Besoek op 23 April 2007.
- ↑ Tobias, P. (1971). The Brain in Hominid Evolution. New York, VSA: Columbia University Press. hdl:2246/6020.
- ↑ Schoenemann, P. T. (2006). "Evolution of the size and functional areas of the human brain". Annual Review of Anthropology. 35 (1): 379–406. doi:10.1146/annurev.anthro.35.081705.123210.
- ↑ "Why are rat testicles so big?". ratbehavior.org. 2003–2004. Besoek op 1 September 2009.
- ↑ Maslin, M. (25 Januarie 2017). "Why did humans evolve big penises but small testicles?". theconversation.com. Besoek op 22 Desember 2018.
Skakels
[wysig | wysig bron]Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Pan (genus).
Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal.
