History

Öz
Kentler, günümüz dünyasında bünyesinde önemli oranda nüfus barındıran mekanlar olarak öne çıkmaktadır. Özellikle Türkiye'de, 1950'lerden itibaren hızlanan kırdan kente göç hareketi, beraberinde kır yaşamı ile kent yaşamını iç içe sokarak, kenti kültürel etkileşimin önemli bir alanı haline getirmiştir. Ancak, kırsal bölgelerden gelen insanların bir anda kent yaşamına ayak uydurabilmesi ve bu mekanların toplumsal yaşamını içselleştirebilmeleri bir süreç gerektirmiştir. Kent Müzeleri, bir kentin kır yaşamı ile kent yaşamını birlikte ele alan, her türlü siyasi, iktisadi, sosyal ve kültürel tarihini gün yüzüne çıkararak kentlilik bilincini geliştiren önemli merkezler haline gelmektedir. Bireylerin yaşadıkları mekan ile maddi ve manevi bağlarını güçlendiren kent müzelerini, Samsun Kent Müzesi özelinde ele almak, pek çok sorunun da cevabına ulaşabilmek adına önem arz etmektedir.
Abstract
Cities are prominent as importantly populated spaces in today's world. Particularly in Turkey, the movement of immigration to the city from the town since 1950s, bringing together rural life and urban life together, the city has made it an important area of cultural interaction. However, it is necessary for people from rural areas to be able to keep up with the city life and to internalize the social life of these spaces. The City Museums are becoming important centers that take urban life together with city life together and develop all kinds of political, economic, social and cultural  Doktora Öğrencisi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi ABD, (ercanyalcin55@gmail.com).

1916 yılında oluşturulan Meclis Zabıtları, Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı esnasında hangi
durum ve şartlar altında bulunduğunu gözler önüne seren Samsun’a dair en önemli vesikalardan biri
olarak  değerlendirilebilir.  Ülkenin  her  yerinde  baş  gösteren  sorunlar  yumağı,  adeta  minyatür  bir  hal
alarak Canik Sancağı’nda yerini bulmaktadır. Öyle ki bu dönemde üretici kesim ve yine yetişmiş bilgili
insan yekûnu hemen hemen tamamıyla cephede savaşmak durumunda kalmıştı. Bu durum hem üretimi
azaltarak  ülkeyi  darboğaza  sürüklüyor  hem  de  yetişmiş  insan  gücünün  cephede  olması  durumundan
kaynaklı  olarak  yetiştirilmesi  gereken  yeni  neslin  olanaksızlıklar  içerisinde  bulunmalarına  sebebiyet
veriyordu. Zabıtnâme tam anlamıyla bu durumun vahametini ortaya sermektedir. Bu açıdan zabıtnâme
hakkında yapmaya çalıştığımız değerlendirme için Canik Genel Meclisi hakkında kısa bir izahat vermek
isabetli olacaktır.

Samsun, Türk siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel tarihinde önemli yeri olan bir şehirdir.  Tarihin  çeşitli  safhalarında  değişik  isimlerle  anılan  Samsun  şehri,  Osmanlı  İmparatorluğu  egemenliğinde  genel  itibariyle  Trabzon  Vilayeti’ne  bağlı  Canik  Sancağı  olarak  yer almıştır.  Osmanlı  idari  yapısı  içerisinde  zaman  zaman  müstakil  sancak  statüsüne  getirilen Canik/Samsun, bünyesinde barındırdığı nüfussal çeşitlilik ile de önem arz eden bir yerleşim alanı olmuştur. Türk, Ermeni, Rum gibi çeşitli etnik grupların yanı sıra Müslüman, Gregoryan, Katolik, Ortodoks Hristiyan ve Yahudi gibi pek çok dini kimliğe sahip insanları da tarihinin pek çok evresinde barış içerisinde bünyesinde barındırmıştır. Canik  Sancağı’nın  1916  yılında  gerçekleştirilen  Meclis  oturumlarına  katılan  Meclis azaları dikkatli incelenecek olursa hem etnik hem de dini manada sancak meclisinin ne kadar çok unsuru ayırt etmeden içerisine aldığı görülecektir. Osmanlı Devleti son döneminde, çeşitli karışıklıklarla mücadele etmesi gereken bir dönem olmasına karşın, tarihi boyunca uygulayageldiği  bu  birleştirici  yapısından  vazgeçmeyi  düşünmemiştir.  Emperyalist  devletlerin bir takım paylaşım politikaları ortaya koyarak kışkırtmak üzere Anadolu’nun her köşesinde işleme  koyduğu  ayaklanma  faaliyetleri,  Osmanlı  Padişahları  ve  hükümetlerini,  dini  ve  etnik çeşitlilik gösteren vatandaşlarına karşı topyekun olumsuz bir tavır almalarına neden olmamış,  yalnızca  bahsi  geçen  ayaklanma  ve  başkaldırı  faaliyetlerine  direkt  olarak  müdahil olan bireylere ve örgütlere karşı müdahale politikası izlemiştir. Bu manada Osmanlı Meclis-i Mebusan’ı ne ise Canik Sancak Meclisi de aynı hava içerisinde oluşturulmuş ve faaliyetlerini sürdürmüştür. Osmanlı Devleti vatandaşı olmalarının yanı sıra her türlü etnik ya da dini aidiyet Meclis’te kendisine yer bulabilmiş ve azaları marifetiyle seslerini duyurabilmişlerdir. Meclis’te yer alan her aza hem bölgelerinin hem de ülkenin daha yaşanılası bir ortama ulaşması hususunda kader birliği etmişlerdir. Canik Sancağı’nı daha iyiye kavuşturmak, toplumun siyasi, ekonomik, sosyo-kültürel düzeyini üst seviyeye çıkarmak üzere yapılan çalışmaları, transkripsiyonunu yaptığımız Meclis  Zabıtlarında  net  olarak görebileceğinizi  umuyoruz.  1915-1916  yıllarını  Osmanlı  Devleti’nin  genel  bir  savaşın  içerisinde  bizzat  yer  aldığı  yıllar  olarak düşündüğümüzde,  Meclis Başkanı ve azalarının ne kadar zor bir görev üstlendikleri anlaşılabilir. Ne yazık ki savaş şartları hem devletin hem de toplumun pek çok olanağı kullanabilmesini engellemiştir. Ancak
tüm olumsuz şartlara karşın Canik Sancak Meclisi 1916 yılının Ocak-Şubat aylarında toplanarak faaliyetlerini gerçekleştirebilmiştir.
Elinizde bulunan çalışma, 1916 yılında toplanan ve zapta geçirilen Canik/Samsun Sancağı Genel Meclis Tutanakları’ndan oluşmaktadır. Çalışmanın ilk bölümünde Osmanlı Devleti’nin  idari  teşkilatlanması  konusunda  bilgi  vermeyi  gerekli  gördük.  Eyalet,  Sancak-Liva,
Nahiye,  Kaza  gibi  idari  birimler  hakkında  kısa  bilgiler  sunduktan  sonra  Osmanlı  Devleti içerisinde çeşitli faaliyetler gerçekleştiren Meclisleri ve bu Meclisler içerisinde ise Sancak Meclisleri anlatılmaya çalışıldı. I. bölümün sonunda Canik Sancağı Umumî Meclisleri ile ilgili
bilgiler sunarak ilk bölümü sonlandırdık. İkinci bölümde ise 1331 senesine ait meclis zabıtlarını, siz değerli okurlar ve araştırmacıların faydasına sunmak üzere Arap harflerinden latin  harflerine  transkripsiyonunu  gerçekleştirdik.  Dönemin  kullanılan  Türkçesinde  pek  çok Arapça  ve  Farsça  sözcüklerin  geçmesi  ve  bu  sözcüklerin  günümüzde  bilinilirliğinin  sınırlı olması dolayısıyla, metnin daha kolay anlaşılmasını sağlamak için bu sözcüklerin günümüz karşılıklarını  dipnotlarda  ortaya  koyduk.  III.  bölümde  ise  neşrettiğimiz  meclis  zabıtlarını, Arap  Harfli  Türkçesinden  okuyabilecek  vatandaşlarımızın  ilk  el  belgeden  yararlanma  olanağına kavuşabilmeleri adına orijinal nüsha olarak yayınlamayı uygun gördük.

Samsun; Türk siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel tarihinde önemli yeri olan bir şehirdir.  Tarihin  çeşitli  safhalarında  değişik  isimlerle  anılan  Samsun  şehri,  Osmanlı  İmparatorluğu  egemenliğinde  genel  itibariyle  Trabzon  Vilayeti’ne  bağlı  Canik  Sancağı  olarak  yer
almıştır.  Osmanlı  idari  yapısı  içerisinde  zaman  zaman  müstakil  sancak  statüsüne  getirilen Canik/Samsun, bünyesinde barındırdığı nüfussal çeşitlilik ile de önem arz eden bir yerleşim
alanı olmuştur. Türk, Ermeni, Rum gibi çeşitli etnik grupların yanı sıra Müslüman, Gregoryan, Katolik, Ortodoks Hristiyan ve Yahudi gibi pek çok dini kimliğe sahip insanlara tarihinin pek çok evresinde ev sahipliği yapmıştır. Samsun, sahip olduğu coğrafi konumu vesilesiyle de önemli bir kenttir. Özellikle orta Anadolu’yu Karadeniz’e bağlayan bir geçiş güzergahında bulunuyor olması, Samsun’u ticari faaliyetlerin gerçekleştirildiği, ayrıca ticari metanın değişik bölgelere taşınmasının sağlandığı bir geçiş noktası, iskele kenti şimdiki anlamıyla liman kenti hüviyetine sahip olmuştur. Coğrafi olarak taşımış olduğu bu durum, Samsun’u diğer Karadeniz şehirlerinden ayıran önemli bir unsuru teşkil eder. Hem Türkiye’nin pek çok yerine gönderilecek olan ticari mallar, hem de dışarıdan ithal edilmek üzere ülkeye giren ve kentlere dağıtılması gerekli malların, Samsun iskelesini-limanını  kullanması  önemli  bir  avantajı  doğuruyordu.  Dolayısıyla  Samsun,  hem Türkiye içi hem de uluslararası ticari yaşamda önemli bir kent olmuştur. Samsun’un dini ve etnik çeşitliliğinin yanı sıra ekonomik faaliyetleri itibariyle de çeşitlilik arz ettiğini söylemek mümkündür. Önemli bir tarım kenti olan Samsun’da Osmanlı’nın son dönemi ve Cumhuriyeti’in ilk yıllarında en önemli ekonomik faaliyet alanlarından biri tütün  olmuştur.  Rehber  incelendiğinde  tütüne  yönelik  bilgilerin  oldukça  önemli  niteliğe
sahip  olduğu  anlaşılabilir,  ki  bu  dönemde  Samsun’un  ihracatındaki  en  önemli  yeri  tütün teşkil etmekteydi. Tütünün yanı sıra Samsun’da un ve tahıl ürünlerinin de ticari faaliyetler içerisinde  önemli  bir  yer  teşkil  ettikleri  görülebilir.  Öyle  ki  bu  dönemde  Samsun’un  ihraç
ürünleri arasında yumurta, kuru sebze, yağ, zahire ihracatı çok önemliydi. Bunların yanında; ipek,  mensucat, balık ve hayvan yiyecekleri, bitkisel tohumlar, ot ve bitki artıkları, tömbeki, hazır boya, kimyevi ürünler, tıbbî malzeme, ıtriyat, reçineler, deri hayvanları, sebze ve meyve, şekerlemeler ve müstemlekat erzakı, sanayie mahsus zeyut, iç yağlar, mumlar, keten, kendir ve diğer iplik üretimine mahsus bitkisel maddeler, madenler ve malumatı bulunuyordu. Türk Ticaret Salnamesi’nde kaydedilen hemen hemen her ticari faaliyet alanını Samsun Ticaret  Rehberi’nden  de  takip  edebiliyoruz.  Ticaret  Rehberi’nin  günümüz  harflerine  tran-
skripsiyonunu gerçekleştirirken orjinal nüshasını da eklemeyi yararlı bulduk. Transkripsiyon metnin içerisinde ilgili sayfalara numaralar vererek orjinal eserdeki ilgili yerin bulunmasını Osmanlı  Türkçesini  okuyabilen  okurlarımız  için  kolaylaştırdık.  Ticaret  Rehberi’nin  orjinal
nüshasında ne yazık ki sayfa numaraları mevcut değildi. Bu sorunun ortadan kalkması adına “Münderecat” başlığı ile başlayan sayfayı “1” kabul ederek sayfa numaralarını kendimiz oluşturduk.
Samsun’un ekonomik ve ticari yaşamına dair önemli kayıtlar ihtiva eden Nadi ve Yesari Beylerin  1923  yılına  ait  eserini  günümüz  harfleriyle  siz  okuyucularımızla  buluşturmaktan mutluluk  duyuyoruz.  Elbette  ki  insan  hatasız  olmaz,  her  ne  kadar  hatalarımızı  en  aza  indirmek  üzere  çalışmalarımızı  gerçekleştirdik  isek  de  herhangi  bir  hatamız  olmuş  ise  şimdiden okuyucularımızın affına sığınırız.
Yararlı olması dileklerimizle.

Giriş Türkiye'ye, geçmişten günümüze değin denizcilik serüveni içerisinde bakıldığında, üç tarafı de-nizlerle çevrili bir ülkede var olmasına karşın bu sektörden ekonomik anlamda yeterince fayda sağ-layamadığı söylenir 1. Türkiye'nin denizcilik serüveni irdelendiğinde yapılan yorumun pek de yersiz olmadığı görülür. Ancak bu sorun günümüz için anlamlı görülmekle birlikte Osmanlı'nın son dönemi ve Cumhuriyet'in kurulduğu ilk yıllar baz alındığında çok da anlamlı değildir. Öyle ki, bu dönemler için Türklerin denizlerden yararlanmaması adına her türlü olumsuzluk mevcuttur. Osmanlı'nın iflas eden ekonomik ve mali yapısı, ardından yaşanmaya başlanan savaş silsileleri ve bu savaşlar neticesin-de yitirilen deniz araçları; ayrıca Osmanlı'dan miras kalan ekonomik, adli ve mali kapitülasyonların varlığı, doğal olarak denizlerden ve deniz ticaretinden yeterince faydalanılamaması problemini de beraberinde getirdi. Osmanlı Devleti'nin son dönemlerinde milli bir ticaret filosu yaratmak düşüncesi, iktidarı elinde bulunduran İttihat ve Terakki'nin kapitülasyonları tek taraflı olarak kaldırmasıyla gerçekleştirilmeye çalışıldı ve kabotaj hakkının da kullanımıyla bu alanda Türklerin tekel oluşturabilmesi anlamında adımlar atıldı. Ancak atılan tüm adımlara karşın kapitülasyonların sağladığı haklar ile yabancıların birçok alanda elde ettiği ayrıcalığın önüne geçmek mümkün olmadı 2. Ülkede bulunan birçok lima-nın işletmeciliği dahi yabancıların elinde bulunuyorken; onca ekonomik ve mali sıkıntının yanında deniz ticareti alanında tekel yaratma düşüncesi net adımlar bağlamında istenen sonuca ulaşamadı. Osmanlı'nın son bulmasını takiben yeni Türkiye ile durum tersine döndürülmeye çalışıldı. İttihatçıla-rın yapmayı planladıkları millileştirme politikaları yeni Türkiye'yi oluşturan yöneticiler tarafından da bir istenç olarak varlığını sürdürdü. Bu istenç ile birlikte ekonomik alanda, özellikle de deniz ticareti alanındaki yabancı tekeline son verebilmenin arayışları içerisine girildi. Türk Kurtuluş Savaşından sonra ise bu durum tamamen tersine çevrilmeye çalışıldı. Verilmesi gereken mücadele güçtü ve çetin mücadeleler gerektiriyordu. Doğal olarak bu süreç zor günlerin habercisi olarak ortada duruyordu. Denizcilik sektörü ise, atılması gereken adımların en radikal biçimde atılması gereken bir alanı oluş-turuyordu. Üç tarafı denizlerle çevrili bir ülkenin kendi denizlerinden istediği oranda yararlanamama-sı ise potansiyelini kullanamamak anlamına geliyordu. Bir ülkede denizlerin ticari alandaki öneminin yadsınamaz derecede etkin olduğu ise su götürmezdi. En önemli ticari faaliyetlerin gerçekleştirildiği alanlar ise doğal olarak denizlerin karayla bütünleştiği kıyılardı. Türkiye'nin kıyı şeridi olarak en 1

Türk İstiklâl Harbi; pek çok komutan, subay, erbaş ve erin büyük fedakârlık örneği
sergiledikleri topyekûn bir savaş oldu. Yaklaşık üç yıl süren mücadelenin en önemli kaynakları;
savaş esnasında yapılan yazışmaları içeren arşiv vesikaları, ordu ve meclis gibi kurumların
resmi yayınları ve dönemin basınına yansıyanlar olarak belirtilebilir. Bunların yanı sıra,
Türk İstiklâl Harbi’ni bizzat cephede yaşayan komutan, subay ve askerlerin tuttukları notlar
ve sözlü anlatımları da bu dönemin anlaşılması manasında oldukça önemlidir. Özellikle
yaşanılan olayların insanî boyutunu tüm çıplaklığıyla ortaya seren bu anılar, Türk İstiklâl
Harbi’nin manevi ve sosyal içerikli ayrıntılarını içerirler. Aslında savaşın teknik ve siyasi
anlatımları yanında; savaş ve insan ekseninde, verilen mücadeleleri sonradan okuyanlar ve
öğrenmek isteyenler için farklı bir boyut ortaya koyarlar.
Ele alınan hatırat Samsunlu bir İstiklâl Harbi gazisine aittir. Mustafa Kemal Paşa’nın
19 Mayıs 1919’da Samsun’a çıkışına dair gözlemlerinin de yer aldığı yirmi beş sayfalık
hatırat; Ahmet Naci Efendi’nin Samsun’da Rum çetelerine karşı verdiği mücadeleden silah
arkadaşlarıyla birlikte Eylül 1922’de İzmir’e ulaşmalarına kadar geçen zaman dilimini
konu alır. Çalışma Ahmet Naci Efendi’nin “Samsun’dan İzmir’e” adını verdiği hatıratını ve
Necmeddin (Necmi) Cihan ile babası hakkında yapılan mülakatı içermektedir.

1945-1960 yılları arası Samsun'un siyasal tercihlerinde ekonominin seçmen üzerindeki davranışsal etkisi irdelenmektedir. Bahse geçen dönem içerisinde Samsun'da teşkilatlanan siyasai partiler ile şehrin ekonomik gelişim seviyesi ortaya konmaya çalışılmaktadır.

Ali Cetinkaya Turk siyasal hayatina hem asker hem de devlet adami olarak etki etmis onemli bir kisidir. Trablusgarp, Balkan ve I. Dunya Savasi’ni gormus ve bu savaslarda bizzat yer almistir. Tanitimi yapilacak olan kitap da Ali Cetinkaya’nin askerlik hayatina iliskin tutmus oldugu notlardan olusmaktadir. Resmi belge ve raporlara dayanarak kaleme alinan anilar, Osmanlica el yazisindan cevirisi yapilarak okuyucuya sunulmustur