‫‪www.mybook.

ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬

‫ﻣﺆﻟﻔﺎن‪ :‬آﻳﺖاﷲ ﺟﻌﻔﺮ ﺳﺒﺤﺎﻧﻲ‬

‫دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎﻳﻲ‬

‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﺻﻼﺣﺎت و وﻳﺮاﺳﺘﺎري ﻋﻠﻤﻲ‬

‫ﺣﺠﺔاﻻﺳﻼم دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻦ ﻋﻠﻲاﺣﻤﺪي‬

‫‪1385‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫در زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻌﻘﻞ و ﺧﺮدورزي و ﺳﭙﺲ اﻧﺘﺨﺎب اﻋﺘﻘﺎد درﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر اﻫﻤﻴﺖ دارد‪،‬‬
‫زﻳﺮا ﻛﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﻫﺮ اﻋﺘﻘﺎد و ﺗﻔﻜﺮي‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎً‪ ،‬در ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ و اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن اﺛﺮ ﻣﻲﮔـﺬارد و‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ رﻓﺘﺎر آدﻣﻲ‪ ،‬ﺟﻠﻮة ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﻫﻤﺎن ﺑﺎورﻫﺎﺳﺖ‪ .‬اﺻﻮﻻً ﺗﻔﺎوت اﺳﺎﺳﻲ ﺑـﻴﻦ‬
‫اﻓﺮاد ﺻﺎﻟﺢ و ﻧﻴﻜﻮﻛﺎر و ﻋـﺎدل و ‪ ...‬و اﻓـﺮاد ﻇـﺎﻟﻢ و ﺗﺒﻬﻜـﺎر‪ ،‬ﺑـﻪ اﻋﺘﻘـﺎد و ﺗﻔﻜـﺮ آﻧﻬـﺎ‬
‫ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬از اﻳﻦرو اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺮآن‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑـﺴﻴﺎر ﺑـﻪ اﻧﺪﻳـﺸﻪورزي و اﻧﺘﺨـﺎب راه و‬
‫اﻋﺘﻘﺎد ﺻﺤﻴﺢ و ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد و اﻟﺘﺰام ﺑﻪ آن‪ ،‬دﻋﻮت ﻣـﻲﻛﻨـﺪ؛ ﺑـﻪﮔﻮﻧـﻪاي ﻛـﻪ ﺑـﺪﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﺟﻨﺒﺪﮔﺎن ﻧﺰد ﺧﺪا ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﺮ و ﻻلاﻧﺪ و اﺻﻼً ﺗﻌﻘﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از‬
‫ﻫﺮ ﭼﻴﺰ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳﺪ درﺑﺎرة اﻣﻮري ﻛﻪ در زﻧﺪﮔﻲاش ﺳﺮﻧﻮﺷﺖﺳﺎز اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻔﻜﺮ ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬
‫از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖﺳﺎز در ﺳﻌﺎدت آدﻣﻲ‪ ،‬ﺗﻔﻜﺮ در ﺑﺎب اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧـﺪا‬
‫و ﻣﻌﺎد اﺳﺖ‪ .‬آدﻣﻲ اﮔﺮ ﺑﻪدرﺳﺘﻲ ﺧﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻴﻬﺎ و ﮔﻨﺠﻴﻨﻪﻫﺎي ﻓﻄﺮي ﺧـﻮد‬
‫را ﻛﺸﻒ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت و ﻛﺎﻣﻴﺎﺑﻲ ﻧﺎﻳﻞ ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اوﻟـﻴﻦ وﻇﻴﻔـﺔ اﻧـﺴﺎن‪،‬‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﻧﻴﻚ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ :‬از ﭼﻪ آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ و ﭼـﻪ ﻛـﺴﻲ او را آﻓﺮﻳـﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﭼﻪ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻴﻬﺎﻳﻲ در ﻧﻬﺎد او ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ اﮔـﺮ ﺑـﻪدرﺳـﺘﻲ اﻧﺠـﺎم ﮔﻴـﺮد‪،‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﺪا و ﻣﻌﺎد ﻧﻴﺰ ﺑﻴﻨﺠﺎﻣﺪ‪ .‬اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺧﺪا و ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﭼﻬﺮة زﻧﺪﮔﻲ اﻧـﺴﺎن‬
‫را دﮔﺮﮔﻮن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮدي را درﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﻣﺨﻠﻮق و آﻓﺮﻳﺪة ﺧﺪاي ﺣﻜـﻴﻢ و‬
‫ﻋﻠﻴﻢ و ﻗﺪﻳﺮ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ارﺗﺒﺎط ﻣﺨﻠﻮﻗﺎﻧﻪاش ﺑﺎ او در ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ؛ ﺧﻠﻘﺖ ﺧﻮد‬
‫را ﺑﻲﻫﺪف ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ و زﻧﺪﮔﻲ دﻧﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮد را ﻓﺮﺻﺘﻲ ﺑﺮاي ﺗﻌﺎﻟﻲ و ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺧﻮد ﻣـﻲداﻧـﺪ‬
‫ﻧﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﻲ زودﮔﺬر ﻣﺎدي؛ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮان را ﻧـﻪ ﻣـﺰاﺣﻢ آزادي ﺧـﻮد ﺑﻠﻜـﻪ‬

‫ﻳﺎزده‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫ﺗﻜﺎﻣﻞﺳﺎز روح آدﻣﻲ ﻣﻲداﻧﺪ؛ ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ اﻳﻦ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺎدي ﻣﻨﺤﺼﺮ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮ آن‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ دﻧﻴﺎ ﻣﺰرﻋﺔ آﺧﺮت اﺳﺖ و ﺳﻌﻲ و ﻛﻮﺷﺶ و اﻋﻤﺎل او‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﺟﺎوداﻧﻪ را‬
‫رﻗﻢ ﺧﻮاﻫﺪ زد‪ ،‬ﺧﺪا را ﺑﺮ ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل ﺧﻮد ﻧﺎﻇﺮ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻋﻤﻞ او از ﭼﺸﻢ‬
‫ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﺎن اﻟﻬﻲ ﻣﺨﻔﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻫﻴﭻ ﻇﻠﻤﻲ را ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا روا ﻧﻤﻲدارد؛ ﺑﺮاي رﺷـﺪ و‬
‫ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا دل ﻣﻲﺳﻮزاﻧﺪ و از ﭘﺎي ﻧﻤﻲﻧﺸﻴﻨﺪ‪ .‬او ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد؟‬
‫ﺣﺎل ﻓﺮد دﻳﮕﺮي را درﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد را در ﺣﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺗﻨﺰل ﻣﻲدﻫﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻫﺪﻓﻲ ﺟﺰ ﺧﻮﺷـﮕﺬراﻧﻲ و ﻟـﺬتﻃﻠﺒـﻲ در اﻳـﻦ دﻧﻴـﺎ ﻧـﺪارد؛ ﺧـﻮد را ﻣﺨﻠـﻮق‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﻲﺟﺎن و ﺑﻲﺷﻌﻮر ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻫﺪﻓﻲ از ﺧﻠﻘﺖ او ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧـﺪ؛ زﻧـﺪﮔﻲ را‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ زﻧﺪﮔﻲ دﻧﻴﻮي ﻣﺤﺪود داﻧﺴﺘﻪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮﺻﺘﻲ اﺳﺖ ﺑـﺮاي ﺧﻮﺷـﮕﺬراﻧﻲ ﻫـﺮ ﭼـﻪ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ؛ اﺳﺘﻌﻤﺎر‪ ،‬اﺳﺘﺜﻤﺎر‪ ،‬ﻇﻠﻢ و ﺗﻌﺪي ﺑﻪ دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﻫﻤﻪ در راﺳﺘﺎي ﻟـﺬتﻃﻠﺒـﻲ او ﻗﺎﺑـﻞ‬
‫ﺗﻮﺟﻴﻪاﻧﺪ‪ .‬او ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد؟‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن‪ ،‬اﻫﻤﻴـﺖ و ﻧﻘـﺶ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ‪ ،‬ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳـﻲ و ﻣﻌﺎدﺷﻨﺎﺳـﻲ ﺟﻠـﻮهﮔـﺮ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬و اﻫﻤﻴﺖ درس اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ در داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ در اﻳﻦ راﺳﺘﺎ ﺗﻮﺟﻴﻪﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب درﺣﺪ ﺧﻮد ﻛﻮﺷﺸﻲ ﻧﺎﭼﻴﺰ ﺑﺮاي ﺧﺮدورزي و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺻﺤﻴﺢ در ﺑﺎب‬
‫اﻳﻦ ﺳﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺎﺳﻲ اﺳﺖ؛ اﻣﻴﺪ اﺳﺖ ﻛـﻪ در اﻧﺠـﺎم رﺳـﺎﻟﺖ ﺧـﻮد‪ ،‬ﻛﺎﻣﻴـﺎب ﺷـﻮد‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﻮﻓﻴﻖ‪ ،‬ﺳﭙﺎس ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ .‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل از آﻧﺠﺎ ﻛـﻪ ﻫـﻴﭻ ﻛـﺎر ﺑـﺸﺮي‪،‬‬
‫ﻋﺎري از ﻧﻘﺺ و ﻛﺎﺳﺘﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻘﺪﻫﺎي اﺳﺎﺗﻴﺪ و اﻧﺪﻳﺸﻮران را ﺑﻪ دﻳﺪة ﻣﻨﺖ ﻣﻲﻧﻬﻴﻢ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن‪ ،‬از زﺣﻤﺎت ﺑﻲوﻗﻔﻪ ﺗﻤﺎم دﺳﺖاﻧﺪرﻛﺎران ﻣﺮﻛـﺰ ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪرﻳـﺰي و ﺗـﺪوﻳﻦ‬
‫ﻣﺘﻮن درﺳﻲ ﻧﻬﺎد ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﻣﻘﺎم ﻣﻌﻈﻢ رﻫﺒﺮي در داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ و ﻫﻤﻜﺎران داﻧﺸﮕﺎه ﭘﻴﺎمﻧﻮر‬
‫ﻛﻪ در ﺗﻮﻟﻴﺪ اﻳﻦ اﺛﺮ ﻧﻘﺶآﻓﺮﻳﻦ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﺳﭙﺎﺳﮕﺰارﻳﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻔﺎن‬

‫دوازده‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ‬
‫ﻳﺎزده‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫‪1‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﻳﻜﻢ‪ .‬اﻧﺴﺎن و اﻳﻤﺎن‬

‫‪3‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ .‬اﻧﺴﺎن‬
‫‪3‬‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫‪4‬‬ ‫‪ .1‬ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻛﻤﺎل اﻧﺴﺎﻧﻲ‬
‫‪5‬‬ ‫‪ .2‬ﭘﻴﺶ درآﻣﺪ ﺟﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫‪5‬‬ ‫‪ .3‬ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫‪6‬‬ ‫‪ .4‬ﺣﻼّل ﻣﺸﻜﻼت اﻧﺴﺎن‬
‫‪7‬‬ ‫ب( ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎن‬
‫‪10‬‬ ‫‪ .1‬ﺑﻌﺪ ادراﻛﻲ اﻧﺴﺎن‬
‫‪10‬‬ ‫ادراك ﻧﻈﺮي‬
‫‪11‬‬ ‫ﻗﻮاي ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﻲ‬
‫‪11‬‬ ‫ادراك ﻋﻤﻠﻲ‬
‫‪12‬‬ ‫‪ .2‬ﺑ‪‬ﻌﺪ ﮔﺮاﻳﺸﻲ اﻧﺴﺎن‬
‫‪12‬‬ ‫‪ .1‬ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎي ﺣﻴﻮاﻧﻲ‬
‫‪12‬‬ ‫‪ .2‬ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ‬
‫‪14‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ .‬اﻳﻤﺎن‬
‫‪14‬‬ ‫اﻟﻒ( ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻤﺎن‬
‫‪15‬‬ ‫‪ .1‬اﻳﻤﺎن و ﻣﻌﺮﻓﺖ‬
‫‪16‬‬ ‫‪ .2‬اﻳﻤﺎن و ﻋﻘﻞ‬
‫‪18‬‬ ‫‪ .3‬اﻳﻤﺎن و ﻋﻤﻞ‬
‫‪20‬‬ ‫‪ .4‬اﻳﻤﺎن و اﺧﺘﻴﺎر‬

‫ﭘﻨﺞ‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪21‬‬ ‫ب( ﻣﺘﻌﻠﻘﺎت اﻳﻤﺎن‬

‫‪23‬‬ ‫ج( درﺟﺎت اﻳﻤﺎن‬

‫‪25‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ .‬ﻣﺒﺪأ‬

‫‪27‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ .‬اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪا‬
‫‪28‬‬ ‫اﻟﻒ( ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻄﺮت‬
‫‪29‬‬ ‫‪ .1‬ﻣﻌﻨﺎي ﻓﻄﺮت‬
‫‪30‬‬ ‫‪ .2‬ﻓﻄﺮت ﺧﺪاﺟﻮﻳﻲ‬
‫‪31‬‬ ‫ب( ﺑﺮﻫﺎن ﻋﻠّﻲ‬
‫‪31‬‬ ‫‪ .1‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل‬
‫‪32‬‬ ‫‪ .2‬اﺛﺒﺎت ﻣﻌﻠﻮﻟﻴﺖ ﻋﺎﻟﻢ‬
‫‪33‬‬ ‫‪ .3‬اﻣﺘﻨﺎع دور و ﺗﺴﻠﺴﻞ ﻋﻠﻞ‬
‫‪34‬‬ ‫ج( ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ‬
‫‪36‬‬ ‫‪.1‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ‬
‫‪37‬‬ ‫‪ .2‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﻈﻢ‬
‫‪37‬‬ ‫‪ .3‬ﺗﻘﺮﻳﺮ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ‬
‫‪37‬‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن ﻫﺪﻓﻤﻨﺪي‬
‫‪38‬‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ‬
‫‪40‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ .‬ﺻﻔﺎت ﺧﺪا‬
‫‪40‬‬ ‫اﻟﻒ( راﻫﻬﺎي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺻﻔﺎت ﺧﺪا‬
‫‪40‬‬ ‫‪ .1‬راه ﻋﻘﻠﻲ‬
‫‪42‬‬ ‫‪ .2‬ﺳﻴﺮ در آﻓﺎق و اﻧﻔﺲ‬
‫‪42‬‬ ‫‪ .3‬ﻗﺮآن و رواﻳﺎت‬
‫‪43‬‬ ‫‪ .4‬ﻛﺸﻒ و ﺷﻬﻮد‬
‫‪43‬‬ ‫ب( اﻧﻮاع ﺻﻔﺎت ﺧﺪا‬
‫‪43‬‬ ‫‪ .1‬ﺻﻔﺎت ﺛﺒﻮﺗﻲ و ﺳﻠﺒﻲ‬
‫‪44‬‬ ‫‪ .2‬ﺻﻔﺎت ذاﺗﻲ و ﻓﻌﻠﻲ‬
‫‪45‬‬ ‫‪ .3‬ﺻﻔﺎت ﻧﻔﺴﻲ و اﺿﺎﻓﻲ‬
‫‪45‬‬ ‫ج( ﺑﺮﺷﻤﺎري ﺻﻔﺎت ذاﺗﻲ ﺛﺒﻮﺗﻲ‬
‫‪45‬‬ ‫‪ .1‬ﻋﻠﻢ اﻟﻬﻲ‬
‫‪47‬‬ ‫‪ .2‬ﻗﺪرت اﻟﻬﻲ‬
‫‪48‬‬ ‫‪ .3‬ﺣﻴﺎت اﻟﻬﻲ‬
‫‪48‬‬ ‫‪ .4‬ارادة اﻟﻬﻲ‬
‫‪49‬‬ ‫‪ .5‬ﺣﻜﻤﺖ‬
‫‪51‬‬ ‫د( ﻋﺪل‬
‫‪52‬‬ ‫‪ .1‬ﻋﺪل ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ‬
‫ﺷﺶ‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪52‬‬ ‫‪ .2‬ﻋﺪل ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ‬

‫‪53‬‬ ‫‪ .3‬ﻋﺪل ﺟﺰاﻳﻲ‬
‫‪55‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺷﺮ‬
‫‪55‬‬ ‫اﻟﻒ( ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﺮ‬
‫‪56‬‬ ‫ب( راهﺣﻠﻬﺎي ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺷﺮ‬
‫‪56‬‬ ‫‪ .1‬ﻻزﻣﺔ ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي‬
‫‪58‬‬ ‫‪ .2‬ﻧﺎﺷﻲ از آزادي اﻧﺴﺎن‬
‫‪60‬‬ ‫‪ .3‬ﻧﺎﺷﻲ از ﺟﺰﺋﻲﻧﮕﺮي‬
‫‪61‬‬ ‫ج( ﻓﻮاﻳﺪ ﺷﺮور در ﺟﻬﺎن‬
‫‪61‬‬ ‫‪ .1‬ﺷﻜﻮﻓﺎ ﺷﺪن اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎ‬
‫‪62‬‬ ‫‪ .2‬ﺑﻴﺪاري از ﻏﻔﻠﺖ‬
‫‪63‬‬ ‫‪ .3‬آزﻣﻮن اﻟﻬﻲ‬
‫‪64‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ .‬ﺗﻮﺣﻴﺪ و ﻋﺒﺎدت‬
‫‪64‬‬ ‫اﻟﻒ( ﻣﺮاﺗﺐ ﺗﻮﺣﻴﺪ‬
‫‪64‬‬ ‫‪ .1‬ﺗﻮﺣﻴﺪ ذاﺗﻲ‬
‫‪66‬‬ ‫‪ .2‬ﺗﻮﺣﻴﺪ ﺻﻔﺎﺗﻲ‬
‫‪67‬‬ ‫‪ .3‬ﺗﻮﺣﻴﺪ در ﺧﺎﻟﻘﻴﺖ‬
‫‪68‬‬ ‫‪ .4‬ﺗﻮﺣﻴﺪ در رﺑﻮﺑﻴﺖ‬
‫‪70‬‬ ‫‪ .5‬ﺗﻮﺣﻴﺪ در ﺗﺸﺮﻳﻊ‬
‫‪71‬‬ ‫‪ .6‬ﺗﻮﺣﻴﺪ در اﻃﺎﻋﺖ‬
‫‪72‬‬ ‫‪ .7‬ﺗﻮﺣﻴﺪ در ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ‬
‫‪73‬‬ ‫‪ .8‬ﺗﻮﺣﻴﺪ در ﻋﺒﺎدت‬
‫‪73‬‬ ‫ب( اﺳﺮار ﻧﻤﺎز‬
‫‪75‬‬ ‫‪ .1‬ﻳﺎد ﺧﺪا‬
‫‪76‬‬ ‫‪ .2‬وﺣﺪت‬
‫‪76‬‬ ‫‪ .3‬رﻓﻊ ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ‬
‫‪77‬‬ ‫‪ .4‬ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﮔﻨﺎه‬
‫‪78‬‬ ‫‪ .5‬اﻃﺎﻋﺖﭘﺬﻳﺮي‬
‫‪78‬‬ ‫‪ .6‬ﺑﻬﺪاﺷﺖ ﺗﻦ‬
‫‪78‬‬ ‫‪ .7‬اﺧﻼص‬
‫‪79‬‬ ‫‪ .8‬ﺷﺎداﺑﻲ و ﻧﺸﺎط‬
‫‪79‬‬ ‫‪ .9‬وﻗﺖﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫‪79‬‬ ‫ج( دﻟﻴﻞ ﻋﺒﺎدت اﻧﺴﺎن‬

‫ﻫﻔﺖ‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪81‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ .‬ﻣﻌﺎد‬

‫‪83‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ .‬ﻛﻠﻴﺎت‬
‫‪83‬‬ ‫اﻟﻒ( ﺗﻌﺮﻳﻒ و اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻌﺎد‬
‫‪83‬‬ ‫‪ .1‬ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫‪83‬‬ ‫‪ .2‬اﻫﻤﻴﺖ‬
‫‪84‬‬ ‫‪ .3‬ﻧﻈﺮ ﻗﺮآن‬
‫‪86‬‬ ‫ب( ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ‬
‫‪86‬‬ ‫‪ .1‬اﺣﻴﺎي ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن‬
‫‪87‬‬ ‫‪ .2‬زﻧﺪه ﺷﺪن ‪‬ﻋﺰَﻳﺮ‬
‫‪87‬‬ ‫‪ .3‬اﺻﺤﺎب ﻛﻬﻒ‬
‫‪88‬‬ ‫‪ .4‬زﻧﺪه ﺷﺪن ﻣﺮدﮔﺎن‬
‫‪89‬‬ ‫‪ .5‬روﻳﺶ ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫‪90‬‬ ‫ج( ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻣﻌﺎد‬
‫‪90‬‬ ‫‪ .1‬ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻄﺮت‬
‫‪91‬‬ ‫‪ .2‬ﺑﺮﻫﺎن ﻋﺪاﻟﺖ‬
‫‪93‬‬ ‫‪ .3‬ﺑﺮﻫﺎن ﻣﻌﻘﻮﻟﻴﺖ‬
‫‪93‬‬ ‫د( اﻧﻮاع ﻣﻌﺎد‬
‫‪94‬‬ ‫‪ .1‬ﻣﻌﺎد ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ و روﺣﺎﻧﻲ‬
‫‪94‬‬ ‫‪ .2‬اﻧﻮاع ﻣﻌﺎد در ﻗﺮآن‬
‫‪97‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ .‬ﻣﺮگ‬
‫‪97‬‬ ‫اﻟﻒ( ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻣﺮگ‬
‫‪97‬‬ ‫‪ .1‬ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻐﻮي ﻣﺮگ‬
‫‪98‬‬ ‫‪ .2‬آﻳﺎ ﻣﺮگ اﻣﺮ ﻋﺪﻣﻲ اﺳﺖ؟‬
‫‪98‬‬ ‫‪ .3‬ﻣﺮگ؛ ﺳﻨﺖ ﺣﺘﻤﻲ و ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ‬
‫‪98‬‬ ‫‪ .4‬وﺣﺸﺖ از ﻣﺮگ‬
‫‪100‬‬ ‫ب( اﻧﻮاع ﻣﺮگ‬
‫‪100‬‬ ‫‪ .1‬ﻣﺮﮔﻬﺎي دﺷﻮار و آﺳﺎن‬
‫‪101‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﺮگ ﺗﻦ و ﻗﻠﺐ‬
‫‪101‬‬ ‫‪ .3‬ﻣﺮگ ﻓﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫‪102‬‬ ‫‪ .4‬ﻣﺮگ اﻓﺘﺨﺎرآﻣﻴﺰ‬
‫‪102‬‬ ‫ج( ﺗﻮﺑﻪ و وﺻﻴﺖ در ﺣﺎل ﻣﺮگ‬
‫‪102‬‬ ‫‪ .1‬ﺗﻮﺑﺔ ﻣﺤﺘﻀﺮ‬
‫‪103‬‬ ‫‪ .2‬وﺻﻴﺖ در ﺣﺎل ﻣﺮگ‬
‫‪105‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ .‬ﺑﻌﺪاز ﻣﺮگ‬
‫‪105‬‬ ‫اﻟﻒ( ﻗﺒﺮ و ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮزخ‬
‫‪106‬‬ ‫ب( ﺗﺼﻮﻳﺮ رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ‬

‫ﻫﺸﺖ‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪106‬‬ ‫‪ .1‬وﺿﻊ زﻣﻴﻦ و درﻳﺎﻫﺎ و ﻛﻮﻫﻬﺎ‬

‫‪107‬‬ ‫‪ .2‬وﺿﻊ آﺳﻤﺎن و ﺳﺘﺎرﮔﺎن‬
‫‪107‬‬ ‫‪ .3‬ﻧﻔﺦ ﺻﻮر‬
‫‪108‬‬ ‫ج( اوﺻﺎف ﻗﻴﺎﻣﺖ‬
‫‪109‬‬ ‫د( ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﻲ اُﺧﺮوي‬
‫‪110‬‬ ‫‪ .1‬ﺣﺴﺎﺑﺮس‬
‫‪111‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺣﺴﺎب‬
‫‪112‬‬ ‫‪ .3‬اﺗﻤﺎم ﺣﺠﺖ‬
‫‪113‬‬ ‫ﻫـ( ﻣﻴﺰان‬
‫‪113‬‬ ‫‪ .1‬ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻴﺰان‬
‫‪114‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﻴﺰان اﻫﻞ اﻳﻤﺎن‬
‫‪114‬‬ ‫و( ﮔﻮاﻫﺎن روز رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ‬
‫‪118‬‬ ‫ز( ﺗﺠﺴﻢ اﻋﻤﺎل‬
‫‪121‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ .‬ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ‬
‫‪121‬‬ ‫اﻟﻒ( آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ‬
‫‪123‬‬ ‫ب( راه رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ‬
‫‪123‬‬ ‫‪ .1‬اﻳﻤﺎن و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ‬
‫‪123‬‬ ‫‪ .2‬ﭘﻴﺮوي از ﺧﺪا و رﺳﻮل‬
‫‪124‬‬ ‫‪ .3‬راﺳﺘﮕﻮﻳﻲ‬
‫‪124‬‬ ‫‪ .4‬ﻧﻴﻜﻮﻛﺎري‬
‫‪124‬‬ ‫‪ .5‬ﺻﺒﺮ‬
‫‪125‬‬ ‫‪ .6‬ﻣﻮاﻇﺒﺖ از ﻧﻤﺎز‬
‫‪125‬‬ ‫‪ .7‬اﻧﻔﺎق در راه ﺧﺪا‬
‫‪126‬‬ ‫‪ .8‬ﺷﻬﺎدت در راه ﺧﺪا‬

‫‪127‬‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﻨﺎﻣﻪ‬

‫ﻧﻪ‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﻳﻜﻢ‬

‫اﻧﺴﺎن و اﻳﻤﺎن‬
www.mybook.ir
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫ﻓﺼﻞ او‪‬ل‬

‫اﻧﺴﺎن‬

‫اﻟﻒ( ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ اﻧﺴﺎن و ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﻮد اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬آدﻣﻲ ﻗﺒﻞ از آﻧﻜﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﻬـﺎن ﭘﻴﺮاﻣـﻮن ﺧـﻮد و ﻧﻴـﻚ و ﺑـﺪ آن ﺑﭙـﺮدازد‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ ﺧـﻮد را ﺑـﺸﻨﺎﺳﺪ و‬
‫ﮔﻨﺠﻴﻨﻪﻫﺎي ﻓﻄﺮت و ﻧﻬﺎد ﺧﻮد را ﻛﺸﻒ ﻧﻤﺎﻳﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻛﻤﺎل ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و اﻣﻴﺎل ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ‬
‫و ﺷﻬﻮاﻧﻲ ﺧﻮد را ﺗﻌﺪﻳﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ ﺳـﻌﺎدت ﻧﺎﻳـﻞ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻏﻔﻠﺖ ﺑـﻮرزد و اﺳـﺘﻌﺪادﻫﺎي ﺧـﻮد را ﻧﻴﺎﺑـﺪ و ﺷـﻜﻮﻓﺎ ﻧـﺴﺎزد و ﻓﻘـﻂ‬
‫ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻣﺎدي و اﻣﻴﺎل ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ و ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﺧﻮد را ﺑﺮآورد‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺧﺴﺮان ﻣـﻲﮔـﺮدد و از‬
‫ﻣﺮﺗﺒﺔ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ ﺑﻪ ﺣﻴﻮاﻧﻴﺖ ﺗﻨﺰل ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫دﻋﻮت ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻧﺴﺎن از ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻤﺎن اﺧﻼق‪ ،‬ﻋﺎرﻓﺎن‬
‫و ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﺧﻮد ﻧﻴﺰ اﻫﻤﻴﺖ آن را اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬آدﻣﻲ از ﺟﻬـﺎت‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻋﻠﻮم ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺳﺖ‪ .‬روانﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌـﻪﺷﻨﺎﺳـﻲ‪ ،‬ﺗـﺎرﻳﺦ‪،‬‬
‫اﺧﻼق‪ ،‬ﭘﺰﺷﻜﻲ‪ ،‬اﻧﺪامﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺑﻴﻮﺷﻴﻤﻲ و ‪ ...‬ﻫﺮ ﻛﺪام‪ ،‬از ﻧﻈﺮﮔﺎه ﺧﺎﺻﻲ‬
‫اﻧﺴﺎن را ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﻨﻈﻮر از ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻧﺴﺎن در اﻳﻦ ﻣﺒﺤﺚ‪ ،‬آن اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ او داراي اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎ و ﻧﻴﺮوﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ ﺧﻮد و ﺟﻬﺎن و ﺗﻜﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳـﺖ‪ .‬اﮔـﺮ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺗﺄﻣﻞ و ﺗﻔﻜﺮ‪ ،‬اﻣﻜﺎﻧﺎت و اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي رﺷﺪ و ﺗﻜﺎﻣﻞ در او آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﻫﺎي وﺟﻮدي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻛﻤﺎل ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن و رواﻳﺎت اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ دﻋﻮت ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪4‬‬

‫ﻗﺮآن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ـ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻨﮕﺮد ﻛﻪ از ﭼﻪ آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ؛‬
‫‪2‬‬
‫ـ آﻳﺎ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻳﺎد ﻧﻤﻲآورد ﻛﻪ ﻣﺎ او را آﻓﺮﻳﺪﻳﻢ و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﭼﻴﺰي ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ؛‬
‫‪3‬‬
‫ـ اي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻤﺎن آوردهاﻳﺪ! ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﭙﺮدازﻳﺪ ‪. ...‬‬
‫اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ
ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﺑـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ ﺳـﻌﺎدت و ﻛﺎﻣﻴـﺎﺑﻲ رﺳـﻴﺪه‬
‫‪4‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺮ در ﻣﻌﺒﺪ دﻟﻔﻲ‪ ،‬در ﻳﻜﻲ از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ‬
‫رﻣﻮز ﺧﻠﻘﺖ و ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻴﻬﺎي وﺟﻮد اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ »ﺧﻮد را ﺑـﺸﻨﺎس!« در ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬از ﻧﻈﺮﻳﺎت اﺳﺎﺳﻲ ﺳﻘﺮاط ﺣﻜﻴﻢ ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ 5.‬اﻳﻤﺎﻧﻮﻳـﻞ ﻛﺎﻧـﺖ‪ ،‬از‬
‫ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﺑﺰرگ ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ ارزﻳـﺎﺑﻲ و ﺷـﻨﺎﺧﺖ دﻗﻴـﻖ ﺗﻮاﻧـﺎﻳﻲ ﺧـﻮد‬
‫‪6‬‬
‫ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در اﻫﻤﻴﺖ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺟﺎي ﻫﻴﭻ ﺷﻚ و ﺷﺒﻬﻪاي ﻧﻴـﺴﺖ؛ اﻣـﺎ ﺑـﺮاي روﺷـﻨﻲ‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ رﺟﺤﺎن و ﺿﺮورت ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ذﻳﻞ اﺷﺎره ﻛﺮد‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻛﻤﺎل اﻧﺴﺎﻧﻲ‬

‫اﮔﺮ آدﻣﻲ ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﺧﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﻫـﺎي وﺟـﻮدي ﺧـﻮد‬
‫ﺑﻬﺮه ﺑﺒﺮد و آﻧﻬﺎ را ﺷﻜﻮﻓﺎ ﺳﺎزد؛ زﻳﺮا ﻧﻘﻄﺔ آﻏﺎز ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﻫﺎي وﺟﻮدي اﺳـﺖ‪ .‬او‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﺧﻮد ﺑﭙﺮﺳﺪ‪ :‬آﻳﺎ ﺣﺪ وﺟﻮدي اﻧﺴﺎن در ﺣﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﺣﻴﻮاﻧﺎت اﺳـﺖ ﻳـﺎ ﻗـﺪرت‬
‫ﺗﻌﺎﻟﻲ و رﺷﺪ و ﭘﺮواز ﻛﺮدن دارد؟ اﮔﺮ ﻗﺪرت ﺗﻌﺎﻟﻲ و ﭘﺮواز ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻠﻜﻮت را دارد ﺗـﺎ‬

‫‪ .1‬ﻃﺎرق )‪.5 :(86‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺮﻳﻢ )‪.67 :(19‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺎﺋﺪه )‪.105 :(5‬‬
‫‪ .4‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان ﻓﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪.173‬‬
‫‪5. W. L. Reese, Dictionary of Philosophy and Religion, "Thales", "Socrates".‬‬
‫‪ .6‬ﻓﺮدرﻳﻚ ﻛﺎﭘﻠﺴﺘﻮن‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ )از وﻟﻒ ﺗﺎ ﻛﺎﻧﺖ(‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ اﺳـﻤﺎﻋﻴﻞ ﺳـﻌﺎدت و ﻣﻨـﻮﭼﻬﺮ ﺑﺰرﮔﻤﻬـﺮ‪ ،‬ج ‪،6‬‬
‫ص ‪.231‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪5‬‬ ‫اﻧﺴﺎن و اﻳﻤﺎن‬

‫ﭼﻪ ﺣﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺮواز ﻛﻨﺪ؟ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن از ﻗﺪرت ﺗﻌﺎﻟﻲ و ﭘﺮواز ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻜﻨـﺪ و از‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﺔ وﺟﻮدي ﺧﻮد ﺑﻬﺮه ﻧﺒﺮد‪ ،‬آﻳﺎ ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﻣﺬﻣﺖ ﻧﻴﺴﺖ؟ آﻳﺎ اﻧـﺴﺎن ﻏﻴـﺮ از اﻳـﻦ ﺑـﺪن‬
‫ﻣﺎدي‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺖ دﻳﮕﺮي ﺑﻪﻧﺎم روح دارد؟ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن داراي روح اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻫﺎي آن ﭼﻴﺴﺖ‬
‫و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮآورده ﺷﻮد و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺸﻬﺎ ﻣﻘﺪﻣـﺔ‬
‫ﺗﻜﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﭘﻴﺶدرآﻣﺪ ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﻬﺎن ﭘﺲ از ﺗﻌﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﺧﺎرج از ﺧﻮد اﺳﺖ‪ .‬اﻧـﺴﺎن ﺑﻌـﺪ از ﺗﻌﺎﻣـﻞ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ‪ ،‬ﻣﻲﺷﻨﻮم و ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻢ‪ .‬ﺳﺆال اﺳﺎﺳﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺟـﻮدي‬
‫ﻛﻪ از آن ﺑﻪ »ﻣﻦ« ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﭼﻪ اﻧﺪازه در ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺳﻬﻢ دارد؟ آﻳﺎ ﻫﻤـﺔ ﺳـﻬﻢ ﺑـﺮاي‬
‫اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﺳﻬﻢ اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎن ﺧﺎرج اﺳﺖ و ﻳﺎ ﻫﺮ دو ﺳـﻬﻴﻢ ﻫـﺴﺘﻨﺪ؟ ﻻزﻣـﺔ‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆال‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳﺪ اﺑﺘﺪا ﻗﻮا و اﺑﺰار ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﻮد و ﮔﺴﺘﺮه‬
‫و ﻣﺮزﻫــﺎي آﻧﻬــﺎ را ﺑــﺸﻨﺎﺳﺪ ﺗــﺎ ﺑﻌــﺪ ﺑــﻪ ﺷــﻨﺎﺧﺖ ﺟﻬــﺎن دﺳــﺖ ﻳﺎﺑــﺪ‪ .‬اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨــﺎن‬
‫ﻋﻠﻲ
در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺴﻪ‪‬‬
‫ﻛﻴﻒ‪ ‬ﻳ ‪‬ﻌﺮِف‪َ ‬ﻏﻴﺮَه‪ ‬ﻣﻦْ ‪‬ﻳ ‪‬ﺠ ‪‬ﻬﻞُ َﻧ ْﻔ ‪‬‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻏﻴﺮ ﺧﻮد را ﺗﻮاﻧﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ؟!‬
‫‪2‬‬
‫ﺴﻪ‪ ‬ﻛﺎنَ ِﺑ ِﻐﻴﺮِهِ اَ ‪‬ﺟ ‪‬ﻬﻞ‪.‬‬
‫ﺴﻪ‪ ‬ﻛﺎنَ ِﻟ َﻐﻴﺮِهِ اَ ‪‬ﻋﺮَف‪ ‬و‪ ‬ﻣﻦْ ‪‬ﺟ ِﻬﻞَ َﻧ ْﻔ ‪‬‬
‫ﻣ‪‬ﻦ ‪‬ﻋﺮَف‪َ ‬ﻧ ْﻔ ‪‬‬

‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮي را ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺧـﻮد‬

‫ﺟﺎﻫﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﺟﺎﻫﻞﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ
ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻋﺒﺪاﻟﻮاﺣﺪ اﻵﻣﺪي‪ ،‬ﻏﺮراﻟﺤﻜﻢ و درراﻟﻜﻠﻢ‪ ،‬ﺷﺮح ﺟﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮاﻧﺴﺎري‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ اﻟﻤﺤـﺪث‬
‫اﻷرﻣﻮي‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ‪.6998‬‬
‫‪ .2‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ‪. 8758‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪1‬‬
‫ﺴﻪ‪ ‬ﻋﺮَف‪ ‬ر‪ ‬ﺑﻪ‪‬‬
‫‪‬ﻣﻦْ ‪‬ﻋﺮَف‪َ ‬ﻧ ْﻔ ‪‬‬
‫ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﺧﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ را‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان از ﺟﻬﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﻣﻮرد ﺗﺄﻣﻞ ﻗﺮار‬
‫داد‪:‬‬
‫ـ از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻓﻄﺮت آدﻣﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺧﺪا ﻋﺠﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬دﻋﻮت ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ در‬
‫واﻗﻊ دﻋﻮت ﺑﻪ ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ و ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺧﺪا اﺳﺖ‪ .‬اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ
ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺧﺪاﻳﺎ! ﺗﻮ ﻗﻠﺒﻬﺎ را ﺑﺎ ﻣﺤﺒﺖ ﺧﻮد و ﻋﻘﻠﻬﺎ راﺑﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺧﻮد ﺳﺮﺷﺘﻪاي‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻣﺤﺒﺖ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫ـ وﺟﻮد اﻧـﺴﺎن‪ ،‬وﺟـﻮدي واﺑـﺴﺘﻪ و ﻣﻤﻜـﻦ اﻟﻮﺟـﻮد اﺳـﺖ و ﭼﻨـﻴﻦ ﻣﻮﺟـﻮدي‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬آﻓﺮﻳﻨﻨﺪة ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آدﻣـﻲ ﺑـﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻣـﻲﭘـﺮدازد‪،‬‬
‫واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺪا اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫اي ﻣﺮدم! ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﻳﺪ و ﺧﺪا اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻲﻧﻴﺎز و ﺳﺘﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ـ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺳﺎﺧﺘﺎر ﭘﻴﭽﻴﺪة ﺧﻮد را ﻣﻮرد ﺗﺄﻣﻞ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﻇﻤﻲ ﺣﻜﻴﻢ و ﻋﻠﻴﻢ‬
‫ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎري را ﭘﺪﻳﺪ آورده اﺳﺖ‪ ،‬آﮔﺎه ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫و در زﻣـﻴﻦ آﻳـﺎﺗﻲ ﺑـﺮاي ﺟﻮﻳﻨــﺪﮔﺎن ﻳﻘـﻴﻦ اﺳـﺖ و در وﺟــﻮد ﺧـﻮد ﺷـﻤﺎ؛ آﻳــﺎ‬
‫‪4‬‬
‫ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻴﺪ؟!‬

‫‪ .4‬ﺣﻼّل ﻣﺸﻜﻼت اﻧﺴﺎن‬

‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺸﻜﻼت روﺣﻲ و رواﻧﻲ و ﻓﻜﺮي و اﺧﻼﻗﻲ اﻧـﺴﺎن ﻧﺎﺷـﻲ از ﺧﻮدﻧﺎﺷﻨﺎﺳـﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ آدﻣﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺖ واﻗﻌﻲ ﺧﻮد‪ ،‬ﻫﺪف ﺧﻠﻘﺖ‪ ،‬راﺑﻄﺔ ﺧﻮد ﺑﺎ ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ ﺧـﻮد‬
‫در ﻧﻈﺎم ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ زﻧﺪﮔﻲ دﻧﻴﻮي در آﺧﺮت‪ ،‬ﻧﻘﺶ اﺧﻼق ﻧﻴﻜﻮ و ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﺑـﺎ‬
‫دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﺳﻬﻢ ﺛﺮوت در ﻛﻴﻔﻴﺖ زﻧﺪﮔﻲ و ﻧﻘﺶ ﻣﺼﻴﺒﺘﻬﺎ و ﺧﻮﺷﻴﻬﺎ را در زﻧـﺪﮔﻲ ﺑﺪاﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺸﻜﻼت او ﺣﻞ ﻣﻲﮔﺮدد و زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻌﺎدتآﻣﻴﺰي را ﺑﺮاي ﺧﻮد رﻗﻢ ﻣﻲزﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ح ‪.7946‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،95‬ص ‪.403‬‬
‫‪ .3‬ﻓﺎﻃﺮ )‪.15 :(35‬‬
‫‪ .4‬ذارﻳﺎت )‪.21- 20 :(51‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪7‬‬ ‫اﻧﺴﺎن و اﻳﻤﺎن‬

‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻜﺎﺗﺐ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘـﺔ دﺳـﺖ ﺑـﺸﺮ ﻧﻈﻴـﺮ ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴـﺴﻢ‪ ،‬ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴـﺴﻢ‪،‬‬

‫ﻧﺎزﻳﺴﻴﻢ‪ ،‬ﺗﺒﻌﻴﺾ ﻧﮋادي‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداري و اﮔﺰﻳﺴﺘﺎﻧﺴﻴﺎﻟﻴﺴﻢ اﻟﺤﺎدي‪ ،‬ﻛﻪ اﻣـﺮوزه ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ‬
‫آدﻣﻴﺎن را رﻗﻢ ﻣﻲزﻧﻨﺪ‪ ،‬رﻳﺸﻪ در ﻋﺪم ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻧﺴﺎن دارﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ آدﻣﻲ ﺧﻮد را ﺑـﻪ ﺧـﻮﺑﻲ‬
‫ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﮔﺮﻓﺘـﺎر اﻳـﻦ ﻣﻜﺎﺗـﺐ ﻧﻤـﻲﮔـﺸﺖ و ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺴﺖ در ﭘﺮﺗـﻮ ﺗﻌﻘـﻞ و‬
‫ﺧﺮدورزي ﺑﻪ آراﻣﺶ راﺳﺘﻴﻦ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺲ ﺑﺎ ﺧﺪا و ﺗﺒﻌﻴﺖ از ﻓﺮاﻣﻴﻦ اﻟﻬـﻲ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب( ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎن‬

‫در ﺑﺎب ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎن دو دﻳﺪﮔﺎه وﺟﻮد دارد‪ :‬ﻣﺎدي و اﻟﻬﻲ‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻲ را ﺑﺎ ﻣـﺎده‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻳﺎ اﻧﺴﺎن را ﭘﺪﻳﺪهاي ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺎدي ﺗﻠﻘﻲ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﺗﻤـﺎم ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﺣـﺎﻛﻢ ﺑـﺮ‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎن را ﻣﺎدي ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬اﻳﺸﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺎدي‪ ،‬ﻛـﻪ ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ ﺣـﺲ و‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان اﻧﺴﺎن را ﺷﻨﺎﺧﺖ و اﺻﻮﻻً ﺗﻤـﺎم ﺗﺤﻠﻴﻠﻬـﺎي آﻧﻬـﺎ در ﺑـﺎب اﻧـﺴﺎن‪،‬‬
‫ﻣﺎديﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺎس اﻳﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞ‪ ،‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮدن و ﻣﺘﻼﺷﻲ ﺷﺪن ﺟـﺴﻤﺶ ﻧـﺎﺑﻮد‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﮔﺮوه دﻳﮕﺮ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺑﻌﺪ ﻣﺎدي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻏﻴﺮﻣﺎدي او ﻧﻴﺰ اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاي‬
‫اﻧﺴﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺑﺪن ﻣﺎدي‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ ﺑﻪﻧﺎم روح‪ ،‬ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ‪ .‬ادﻳﺎن اﻟﻬﻲ ﺑﻪوﻳﮋه دﻳـﻦ اﺳـﻼم ﺑـﺎ‬
‫ﻧﻈﺮ دوم ﻫﻤﺮاﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻮر ﻫﻤﺔ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ادﻳﺎن اﻟﻬﻲ روح آدﻣﻲ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟـﺴﻢ اﻧـﺴﺎن‬
‫ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﺄﺛﻴﺮ آن در روح اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ روح ﻏﻴﺮﻣـﺎدي را ﻧﻤـﻲﺗـﻮان ﺑـﺎ‬
‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻮم ﺣﺴﻲ و ﺗﺠﺮﺑﻲ و ﻳﺎ ﺑﺎ اﺑﺰار ﺣﺴﻲ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮرﺳﻲ ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫اﺑﺰار ﺷﻨﺎﺧﺖ آن ﻏﻴﺮﺗﺠﺮﺑﻲ و ﻏﻴﺮﺣﺴﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺎس اﻳﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞ‪ ،‬روح ﻳﺎ ﺑﻌﺪ ﻏﻴﺮﻣﺎدي‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮدن و ﻣﺘﻼﺷﻲ ﺷﺪن ﺟﺴﻢ از ﺑﻴﻦ ﻧﻤﻲرود؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺣﻴﺎﺗﻲ ﺟﺎوداﻧـﻪ را در ﻋـﺎﻟﻢ‬
‫آﺧﺮت ﭘﻴﺶ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫از دﻳﺪﮔﺎه ﻗﺮآن‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺑﺪن ﻣﺎدي‪ ،‬از روح اﻟﻬﻲ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ اﺳـﺖ و اﺻـﻮﻻً‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧـﺴﺎن‪ ،‬روح او اﺳـﺖ‪ .‬ﻗـﺮآن در آﻳـﺎﺗﻲ ﺑـﻪ دو ﺳـﺎﺣﺘﻲ ﺑـﻮدن اﻧـﺴﺎن ﺗـﺼﺮﻳﺢ‬
‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪8‬‬

‫
اه‪ ‬و‪َ ‬ﻧ َﻔﺦَ ﻓِﻴﻪِ ِﻣﻦْ ر‪‬و ِﺣﻪِ‪.1‬‬

‫ُﺛﻢ‪ ‬ﺳﻮ‪‬‬

‫ﺳﭙﺲ ]ﺧﺪا[‪ ،‬اﻧﺪام اﻧـﺴﺎن را ﻣـﻮزون ﺳـﺎﺧﺖ و از روح ﺧـﻮﻳﺶ در وي‬

‫دﻣﻴﺪ‪.‬‬
‫و ]ﻳﺎد ﻛﻦ[ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ را ﻛﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻮ ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺸﺮي را از‬
‫ﮔﻠﻲ ﺧﺸﻚ‪ ،‬از ﮔﻠﻲ ﺳﻴﺎه و ﺑﺪﺑﻮ ﺧﻮاﻫﻢ آﻓﺮﻳﺪ‪ .‬ﭘﺲ وﻗﺘﻲ آن را درﺳـﺖ‬
‫‪2‬‬
‫ﻛﺮدم و از روح ﺧﻮد در آن دﻣﻴﺪم‪ ،‬ﭘﻴﺶ او ﺑﻪ ﺳﺠﺪه دراﻓﺘﻴﺪ‪.‬‬
‫»ﺗﺴﻮﻳﻪ« در اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي ﺧﻠﻘﺖ اﻋﻀﺎي ﺑﺪن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﺻﻮرت اﻋﺘﺪال و دور‬
‫از اﻓﺮاط و ﺗﻔﺮﻳﻂ آﻓﺮﻳﺪه ﺷﻮد‪ .‬در ﻟﻐﺖ ﻋﺮب‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﺳﻴﺮت و ﺻﻮرت‬
‫در ﺣﺪ اﻋﺘﺪال ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬از ﻣﺎد‪‬ة »ﺳﻮ‪‬ي« اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد از »ﺳﻮ‪‬ي« در‬
‫اﻳﻦ آﻳﺎت‪ ،‬ﺗﻜﻤﻴﻞ ﺧﻠﻘﺖ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ و ﭘﺮدازش آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻇﺎﻫﺮي ﺑﺪن اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﭘـﺲ از‬
‫آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺑﺪن‪ ،‬ﻛﻪ در ﺣﺪ اﻋﺘﺪال اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪا روﺣﻲ در آن ﺑﺪن ﻣﻲدﻣﺪ ﻛﻪ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺷﺮاﻓﺖ‬
‫و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺑﺮﺗﺮ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﺧﻮد اﻧﺘﺴﺎب ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ .‬اﻳـﻦﮔﻮﻧـﻪ اﺿـﺎﻓﻪ را »اﺿـﺎﻓﻪ ﺗـﺸﺮﻳﻔﻲ«‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧـﻪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻣـﺴﺠﺪ و ﻛﻌﺒـﻪ ﺑـﻪدﻟﻴـﻞ اﻫﻤﻴـﺖ و ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ ﺑﺮﺗـﺮ آن‪،‬‬
‫»ﺧﺎﻧﺔ ﺧﺪا« ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎﻛﻨﻮن از دﻳﺪﮔﺎه ﻗﺮآن ﻛﻪ اﻧﺴﺎن را داراي دو ﺳﺎﺣﺖ روح و ﺑﺪن ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﺳـﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻴﻢ؛ اﻣﺎ ﻗﺮآن ﻣﻮﺿﻮع دﻳﮕﺮي را ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺶ ﻣـﻲﻛـﺸﺪ و آن اﻳﻨﻜـﻪ ﺣﻘﻴﻘـﺖ و واﻗﻌﻴـﺖ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن روح اوﺳﺖ؛ روﺣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﺪن ﻣﺎدي ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﻨﮕﺎم ﻣـﺮگ‪ ،‬روح و‬
‫ﻧﻔﺲ آدﻣﻲ از ﺑﺪن ﺳﺘﺎﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ روح ﺑﺎﻗﻲ اﺳـﺖ و در ﻋـﺎﻟﻢ‬
‫ﺑﺮزخ ﺑﻪ ﺣﻴﺎت ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﺑﺪن ﻣـﺎدي ﻣﺘﻼﺷـﻲ ﻣـﻲﺷـﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫اﷲُ ‪‬ﻳ َﺘﻮ‪‬ﻓﱠﻲ اْﻷ ْﻧ ُﻔﺲ‪ ‬ﺣِﻴﻦَ ‪‬ﻣﻮ‪‬ﺗِﻬﺎ‪.‬‬
‫ﺧﺪا روح ﻣﺮدم را ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮﮔﺸﺎن ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺑﺎز ﻣﻲﺳﺘﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺳﺠﺪه )‪.9 :(32‬‬

‫‪ .2‬ﺣﺠﺮ )‪ 28 :(15‬و ‪.29‬‬
‫‪ .3‬زﻣﺮ )‪.42 :(39‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪9‬‬ ‫اﻧﺴﺎن و اﻳﻤﺎن‬

‫‪1‬‬
‫ُﻗﻞْ ‪‬ﻳ َﺘﻮ‪‬ﻓّﺎ ُﻛﻢ‪ ‬ﻣ َﻠﻚ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﻮ‪‬تِ ا ﱠﻟﺬِي و‪‬ﻛﱢﻞَ ِﺑ ُﻜﻢ‪ُ ‬ﺛﻢ‪ ‬إﻟﻲ ر‪ ‬ﺑ ُﻜﻢ‪ُ ‬ﺗﺮْ ‪‬ﺟﻌ‪‬ﻮنَ‪.‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻓﺮﺷﺘﺔ ﻣﺮگ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﻤﺎرده ﺷﺪه اﺳﺖ ﺷﻤﺎﻫﺎ را ﻣﻲﺳﺘﺎﻧﺪ و آﻧﮕﺎه‬
‫ﺑﻪﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻛﻠﻤﺔ »ﺗﻮﻓﻲ« در اﻳﻦ آﻳﺎت ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي اﺧﺬ و ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻲﺷـﻚ ﻓﺮﺷـﺘﺔ ﻣـﺮگ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ‪ ،‬روح آدﻣﻲ را ﻣﻲﺳﺘﺎﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﺑﺪن آدﻣـﻲ ﺑـﺎﻗﻲ اﺳـﺖ‪ .‬از اﻳـﻦ ﺑﻴـﺎن ﻣﻌﻠـﻮم‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎن ﻫﻤﺎن روح اﺳﺖ و آدﻣﻲ‪ ،‬واﻗﻌﻴﺘﻲ ﺟـﺰ آن ﻧـﺪارد‪ .‬اﮔـﺮ روح‬
‫ﻧﻴﻤﻲ از اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ و ﺷﺨﺼﻴﺖ اﻧﺴﺎن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲداد ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﻪﺟـﺎي »ﻳﺘﻮﻓـﺎﻛﻢ«‬
‫ﻀﻜُﻢ‪ «.‬ﭘﺲ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎن ﺟﺰ آﻧﭽﻪ ﻓﺮﺷﺘﺔ ﻣﺮگ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻧﻴـﺴﺖ و‬
‫ﻲ ﺑ‪‬ﻌ َ‬
‫ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد‪ » :‬ﻳ َﺘﻮ‪ّ ‬ﻓ ٰ‬
‫ﭘﺲ از اﺧﺬ روح‪ ،‬ﭼﻴﺰي از ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎن در زﻣﻴﻦ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫آﻳﺎﺗﻲ ﻧﻴﺰ در ﺑﺎرة ﺷﻬﺪا ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ و ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﻴـﺎن ﻣـﻲدارﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺷـﻬﺪا‬
‫زﻧﺪهاﻧﺪ و ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮﻳﺶ از ﻧﻌﻤﺘﻬﺎي اﻟﻬﻲ ﺑﻬﺮه ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ ﺣﺎل آﻧﻜـﻪ ﺟـﺴﻢ ﻣـﺎدي‬
‫آﻧﺎن ﻣﺘﻼﺷﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ ﻛﻪ ﺣﻴﺎت اﻧﺴﺎن واﺑـﺴﺘﻪ ﺑـﻪ آن اﺳـﺖ‪ ،‬ﻫﻤـﺎن‬
‫روح اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺴ ‪‬ﺒﻦﱠ ا ﱠﻟﺬِﻳﻦَ ُﻗ ِﺘﻠُﻮا ﻓِﻲ ‪‬ﺳﺒِﻴﻞِ اﷲِ أ ‪‬ﻣ
ﻮاﺗﺎً ‪‬ﺑﻞْ أ ‪‬ﺣﻴﺎء‪ِ ‬ﻋ ْﻨﺪ‪ ‬ر‪ ‬ﺑ ِﻬﻢ‪ ‬ﻳﺮْز‪‬ﻗُﻮنَ‪.‬‬
‫و‪‬ﻻ َﺗ ‪‬ﺤ ‪‬‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ در راه ﺧـﺪا ﻛـﺸﺘﻪ ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬ﻣـﺮده ﻣﭙﻨﺪارﻳـﺪ؛ ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫زﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن روزي داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﻳﻦ آﻳﺎت ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ اوﻻً اﻧﺴﺎن از دو ﺳﺎﺣﺖ ﺑﺪن ﻣـﺎدي و روح ﻏﻴﺮﻣـﺎدي‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺛﺎﻧﻴﺎً ﺣﻘﻴﻘﺖ آدﻣﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن روح ﻏﻴﺮﻣـﺎدي اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻫﻨﮕـﺎم ﻣـﺮگ‬
‫ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻣﺮگ آن را ﻣﻲﺳﺘﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻧﻴﺰ دﻻﻳﻞ ﻣﺘﻌﺪدي ﺑﺮ ﻏﻴﺮﻣﺎدي ﺑﻮدن روح اﻗﺎﻣﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ اﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ در ﺧﻮدﻣﺎن ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﺎن ﻣﻦ درك ﻛﻨﻨﺪه دﻗﺖ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣـﻲﻳـﺎﺑﻴﻢ ﻛـﻪ وﺟـﻮد‬
‫»ﻣﻦ« ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺮي ﺑﺴﻴﻂ و ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺳﺖ و ﻧﻤﻲﺗـﻮان آن را ﺑـﻪ‬
‫دو »ﻧﻴﻤﻪ ﻣﻦ« ﻗﺴﻤﺖ ﻛﺮد‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﺳﺎﺳﻲﺗﺮﻳﻦ ﺧﺎﺻﻴﺖ اﺟـﺴﺎم ﻗـﺴﻤﺖﭘـﺬﻳﺮي‬
‫اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺧﺎﺻﻴﺖ در »ﻣﻦ« ﻳﺎ روح و روان ﻣﺎ ﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﺗﺒـﻊ ﺑـﺪن ﻫـﻢ‬

‫‪ .1‬ﺳﺠﺪه )‪.11 :(32‬‬

‫‪ .2‬آلﻋﻤﺮان )‪.169 :(3‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪10‬‬

‫ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺴﻤﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﮔﺮ روح و روان ﻣﺎ ﻣﺎدي ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ آن را ﺑﻪ دو‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ‪ ،‬روح ﻏﻴﺮﻣﺎدي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﻧـﺴﺎن ﻏﻴـﺮ از‬
‫ﺑﺪن ﻣﺎدي‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺖ دﻳﮕﺮي ﺑﻪﻧﺎم روح و روان دارد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘـﺖ‪ ،‬اﻧـﺴﺎن را از ﺳـﺎﻳﺮ‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲﮔﺮداﻧﺪ و ﻫﻤﺔ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ از آن ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ در روح ﺧـﻮد‬
‫ﺗﺄﻣ‪‬ﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬دو ﺑﻌﺪ ادراﻛﻲ و ﮔﺮاﻳﺸﻲ را در آن ﺑﺎز ﻣﻲﻳﺎﺑﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﻌﺪ ادراﻛﻲ اﻧﺴﺎن‬

‫ﺑﻌﺪ ادراﻛﻲ اﻧﺴﺎن در دو ﺣﻮزة ﻧﻈﺮ و ﻋﻤﻞ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺷـﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬اﺷـﻴﺎ‪،‬‬
‫آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻳﺎ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﺣﻮزة ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﻈﺮي ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ؛ وﻟـﻲ اﮔـﺮ‬
‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻞ اﻧﺴﺎﻧﻲ از ﺟﻬﺖ ﺧﻮب و ﺑﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪﻫﺎ و ﻧﺒﺎﻳﺪﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﺣﻮزة‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻋﻤﻠﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦرو‪ ،‬ﻓﻴﻠـﺴﻮﻓﺎن‪ ،‬ﻋﻠـﻮم را ﺑـﻪ ﻋﻠـﻮم ﻧﻈـﺮي و ﻋﻤﻠـﻲ ﻳـﺎ‬
‫ﺣﻜﻤﺖ ﻧﻈﺮي و ﻋﻤﻠﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ آﻧﻬﺎ در ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧـﻪ در‬
‫ﻗﻮة ﺷﻨﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫ادراك ﻧﻈﺮي‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻳﺎ از ﻃﺮﻳﻖ ﺻﻮرﺗﻬﺎ و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ذﻫﻨﻲ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻋﻤﻞ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ درﺧﺘﻲ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﻮد ﻛﻪ از اﻳﻦ درﺧـﺖ‪ ،‬ﺻـﻮرﺗﻲ در ذﻫـﻦ او ﺣﺎﺻـﻞ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ آن ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ و ﻳـﺎ ﭼﻨـﻴﻦ واﺳـﻄﻪاي وﺟـﻮد ﻧـﺪارد و اﻧـﺴﺎن‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﺑﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻳﺎ وﺟﻮد واﻗﻌـﻲ و ﻋﻴﻨـﻲ آن آﮔـﺎﻫﻲ دارد ﻛـﻪ ﺑـﻪ آن ﻋﻠـﻢ‬
‫ﺣﻀﻮري ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﮔﺎﻫﻲ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺣﺎﻻت رواﻧﻲ و اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﻋﻮاﻃﻒ ﺧـﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ دﭼﺎر ﺗﺮس ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ رواﻧﻲ را ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً و ﺑﻲواﺳﻄﻪ درﻣﻲﻳﺎﺑﻴﻢ ﻧﻪ‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ ﺻﻮرت ﻳﺎ ﻣﻔﻬﻮم ذﻫﻨﻲ آن را ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺗـﺼﻤﻴﻢ ﺑـﻪﻛـﺎري‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬از ﺗﺼﻤﻴﻢ و ارادة ﺧﻮد ﺑﻲواﺳﻄﻪ آﮔﺎه ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ؛ آﮔـﺎﻫﻲ ﻣـﺎ ﺑـﻪ ذات ﺧـﻮد و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ آﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻗﻮاي ادراﻛﻲﻣﺎن ﻧﻴﺰ از اﻳﻦ دﺳﺖ آﮔﺎﻫﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺎﻫﻲ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري‪ ،‬ﺧﺪا و اﻣﻮر ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻪ ﺧـﺪا اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ آن ﺷـﻬﻮد‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪11‬‬ ‫اﻧﺴﺎن و اﻳﻤﺎن‬

‫ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﻌﺼﻮم‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ
ﻗﺒـﻞ از اﻳﻨﻜـﻪ اﺷـﻴﺎ را‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪا را ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ‪1‬؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در رواﻳﺘﻲ از آن ﺣﻀﺮت ﻧﻘﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﺧﺪاﻳﻲ را ﻛﻪ ﻧﺒﻴﻨﻢ ﻋﺒﺎدت ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﺳﺮ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ‬
‫‪2‬‬
‫ﻗﻠﺐ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ
ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ اﺷﻴﺎ را ﻣـﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ ،‬ﺧـﺪا را ﻣـﻲﺑﻴﻨـﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ در ﭘﺮﺗﻮ رؤﻳﺖ ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﻪ اﺷﻴﺎ آﮔﺎه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻗﻮاي ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﻲ‬

‫ﻗﻮاي ﺣﺲ‪ :‬ﺑﺴﻴﺎري از ﺻﻮرﺗﻬﺎي ذﻫﻨﻲ از ﻃﺮﻳﻖ ﺣﻮاس ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻳﻖ‬
‫ﺣﺲ ﺑﻴﻨﺎﻳﻲ اﺷﻴﺎﻳﻲ را ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ و از ﻃﺮﻳﻖ ﺣﺲ ﺷـﻨﻮاﻳﻲ‪ ،‬ﺻـﺪاﻫﺎﻳﻲ را ﻣـﻲﺷـﻨﻮﻳﻢ و از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﺣﺲ ﭼﺸﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺰهﻫﺎﻳﻲ را ﻣـﻲﭼـﺸﻴﻢ و از ﻃﺮﻳـﻖ ﺣـﺲ ﺑﻮﻳـﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑﻮﻫـﺎ را ﺣـﺲ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و از ﻃﺮﻳﻖ ﺣﺲ ﻻﻣﺴﻪ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﻟﻤﺲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬از ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻣﺠـﺎري‪ ،‬ﺻـﻮرﺗﻬﺎﻳﻲ در‬
‫ذﻫﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻗﻮة ﻋﻘﻞ‪ :‬اﻳﻦ ﻗﻮه ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ درك ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻛﻠﻲ را دارد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻔﻬﻮم اﻧـﺴﺎن‪ ،‬ﻛﺘـﺎب‪،‬‬
‫داﻧﺸﺠﻮ ﻛﻪ از ﺧﺼﻴﺼﺔ ﻛﻠﻴﺖ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪.‬ﻋﻘﻞ از ﻃﺮﻳﻖ اﺳﺘﺪﻻل و ﻗﻴـﺎس و ﺑﺮﻫـﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺟﺪﻳﺪي ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺼﺪاق ﺑﺎرز ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻋﻘﻼﻧﻲاﻧﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن در‬
‫رﻳﺎﺿﻴﺎت از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﻲ ﻛﻪ در اﺧﺘﻴﺎر دارد و ﺑﺎ ﻛﻤﻚ اﺳﺘﺪﻻل‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺟﺪﻳﺪي‬
‫آﮔﺎﻫﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺟﺪﻳﺪ اﻋﻢ از ﺣﺴﻲ و ﻏﻴﺮﺣﺴﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺔ ﻣﺎ از اﺗﻘـﺎن‬
‫و ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻮدن ﻛﺘﺎب ﻳﻚ ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﻲ او ﭘﻲ ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ؛ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧـﻪ ﻛـﻪ از‬
‫ﻧﻈﻢ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ دﻗﻴﻖ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻧﺎﻇﻢ ﺣﻜـﻴﻢ و ﻋـﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻛـﻪ وراي ﺟﻬـﺎن ﻗـﺮار دارد‪ ،‬ﭘـﻲ‬
‫ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﻲ را ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ادراك ﻋﻤﻠﻲ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ را ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻮزة ﻋﻤﻞ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎﻳﺪﻫﺎ و ﻧﺒﺎﻳﺪﻫﺎ و ﺧﻮﺑﻬﺎ و ﺑﺪﻫﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻮزة‬

‫‪ .1‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪272‬؛ اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ‪ ،‬ﺷﺮح ﭼﻬﻞ ﺣﺪﻳﺚ‪ ،‬ص ‪.592‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬اﺻﻮل ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.98‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪12‬‬

‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻋﻤﻠﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻨﻜﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﺧﻮب اﺳﺖ ﻳﺎ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳﺪ راﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﻌﺒﻴﺮي‪ ،‬ﺣﻜﻤﺖ ﻋﻤﻠﻲ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺗﻜﺎﻟﻴﻒ و وﻇﺎﻳﻒ اﻧﺴﺎن‪ .‬ﻋﻠﻮم ﺗﺮﺑﻴﺘﻲ و‬
‫ﻣﻜﺎﺗﺐ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ در ﺷﻤﺎر ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻳﺎ ﺣﻜﻤﺖ ﻋﻤﻠﻲاﻧـﺪ؛ زﻳـﺮا ﺑـﻪ ﻋﻤـﻞ‬
‫آدﻣﻲ ارﺗﺒﺎط دارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﺑﻌﺪ ﮔﺮاﻳﺸﻲ اﻧﺴﺎن‬

‫روح اﻧﺴﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ ‪‬ﺑﻌﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‪ ،‬ﺑﻌﺪ دﻳﮕﺮي ﺑﻪﻧﺎم ﺑ‪‬ﻌﺪ ﮔﺮاﻳـﺸﻲ دارد‪ .‬ﺑﻌـﺪ ﮔﺮاﻳـﺸﻲ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﺗﻤﺎﻳﻼﺗﻲاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ روح اﻧﺴﺎن ﺳﺮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ذاﺗﺎً از اﻳﻦ ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎ ـ ﻫـﺮ‬
‫ﭼﻨﺪ در ﺣﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﺿﻌﻴﻒ و ﻧﻬﻔﺘﻪ ـ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ اﺳﺖ و آﻧﻬـﺎ را در ﺧـﻮد ﺑـﻪﻃـﻮر ﺑـﺪﻳﻬﻲ‬
‫اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﻼت ﺑﺮ اﺛﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺎرﺟﻲ و اﻟﻘﺎﺋﺎت ﻣﺤﻴﻂ و ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺗﺮﺑﻴـﺖ‬
‫ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻴﺎﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬در رﺷﺪ و ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ آﻧﻬـﺎ ﻣﺆﺛﺮﻧـﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﻴـﻞ ﺑـﻪ‬
‫داﻧﺶ و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪا‪.‬‬
‫ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎي اﻧﺴﺎن را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎي ﺣﻴﻮاﻧﻲ‪ :‬اﻳﻦ ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎ ﻣﻴﺎن ﺣﻴﻮان و اﻧﺴﺎن ﻣﺸﺘﺮﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫـﺎﻳﻲ از‬
‫آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ذات و ﺻﻴﺎﻧﺖ از ﺧﻮد و ﻣﻴﻞ ﺑﻪ ﺟـﻨﺲ ﻣﺨـﺎﻟﻒ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎ را ﻏﺮﻳﺰه ﻫﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ :‬ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎ و ﺗﻤﺎﻳﻼﺗﻲاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن اﺧﺘﺼﺎص دارﻧـﺪ و ﻳـﺎ‬
‫دﺳﺖ ﻛﻢ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي آﻧﻬﺎ در ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻛﻤﺘﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫از ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎي اﺻﻴﻞ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﻴﻞ و ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا اﺳﺖ ﻛـﻪ از وي ﺟـﺪاﻳﻲﻧﺎﭘـﺬﻳﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮري ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان اﻧﺴﺎن را ﻣﻮﺟﻮد ﻣﺘﺄﻟﻪ ﻳﺎ دﻳﻦورز ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑـﺎ‬
‫ﻓﻄﺮت دﻳﻨﻲ و اﻟﻬﻲ آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ و دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ در آﻓﺮﻳﻨﺶ اﻟﻬﻲ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪ .‬از اﻳـﻦرو‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ
ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا! ﺗﻮ ﻗﻠﺒﻬﺎ را ﺑﺮ ﻣﺤﺒﺖ ﺧﻮد آﻓﺮﻳﺪهاي‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺤﺒﺖ و ﻣﻴﻞ ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد آدﻣﻲ اﺳﺖ‪ ،‬دﻳﮕﺮ اﻧﻔﻜﺎك آن از وﺟﻮد‬
‫او اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻴﻞ ﻓﻄـﺮي‬

‫‪ .1‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،95‬ص ‪.403‬‬

 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪13‬‬ ‫اﻧﺴﺎن و اﻳﻤﺎن‬

‫ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻲ ﻏﺎﻓﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻳﺎ در ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺣﻘﻴﻘﻲ آن ﺧﻄﺎ ﻛﻨﻨﺪ؛ وﻟﻲ ﻫﻨﮕﺎم رﻓﻊ ﻣﺎﻧﻊ و‬
‫ﻫﻮﺷﻴﺎري‪ ،‬دوﺑﺎره اﻳﻦ ﻣﻴﻞ ﺟﻠﻮه ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻣﺼﺪاق واﻗﻌﻲ ﺧـﻮد را ﻧـﺸﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ .‬از‬
‫اﻳﻦرو‪ ،‬وﻇﻴﻔﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺑﻴﺪار ﻛﺮدن و ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻦ ﮔﻨﺠﻴﻨﻪﻫﺎي ﻓﻄﺮت آدﻣﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻨﻜـﻪ‬
‫ﮔﺮاﻳﺶ دﻳﻨﻲ اﻧﺴﺎن را ﺳﻤﺖ و ﺳﻮي ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﺒﺨﺸﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوم‬

‫اﻳﻤﺎن‬

‫آرزوي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﻴﻞ ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت و ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ اﺳﺖ و اﻳﻤﺎن راه رﺳـﻴﺪن ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺳـﻌﺎدت‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻤﺎن ﺑﻪ آدﻣﻲ‪ ،‬ﻧﺸﺎط‪ ،‬آراﻣﺶ‪ ،‬اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻗﻠﺒﻲ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬اﻣﻴﺪ‪ ،‬ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﻫﺪف ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‪ ،‬اﻳﻤﺎن را ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺮاﻣﻲ ﻣﻲدارد و ﻋﺎﻣﻞ رﺳﺘﮕﺎري و از وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎران‬
‫و ﻫﺪاﻳﺖﻳﺎﻓﺘﮕﺎن ﻣﻲﺷﻤﺎرد و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲورزد ﻛﻪ اﻳﻤﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ آدﻣـﻲ را از ﺗﺎرﻳﻜﻴﻬـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻮر راه ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫واﻧﮕﻬﻲ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از رواﻧﺸﻨﺎﺳﺎن‪ ،‬ﻧﻘﺶ اﻳﻤﺎن دﻳﻨﻲ را در ﺑﻬﺪاﺷﺖ رواﻧﻲ و درﻣـﺎن‬
‫ﻧﺎراﺣﺘﻴﻬﺎي روﺣﻲ و رواﻧﻲ آدﻣﻲ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺆﺛﺮ و ﻛﺎرآﻣﺪ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻤﺎن‬

‫اﻳﻤﺎن‪ ،‬اﻣﺮي اﺳﺖ ﻣﻌﻨﻮي و ﺣﺎﻟﺘﻲ روﺣﻲ ﻛﻪ ﺟﺎﻳﮕـﺎه آن ﻗﻠـﺐ آدﻣـﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﺷـﻨﺎﺧﺖ‬
‫واﻗﻌﻲ اﻣﻮر ﻣﻌﻨﻮي و روﺣﻲ‪ ،‬ﻧﻈﻴﺮ ﻏﻢ و ﺷﺎدي و اﻣﻴﺪ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ ﻋﻠـﻢ ﺣـﻀﻮري ﻣﻴـﺴﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ آﻧﻬﺎ را اﺣﺴﺎس ﻛﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻟﻔﻈـﻲ ﻧﻤـﻲﺗـﻮان‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘـﺖ آﻧﻬـﺎ را‬
‫آﺷﻜﺎر ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ از ﮔﺬر ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻟﻮازم ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺗﺎ اﻧﺪازهاي ﺑﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ آﻧﻬﺎ ﭘﻲ ﺑﺒﺮﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺘﻔﻜﺮان و اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان ﻛﻮﺷﻴﺪهاﻧﺪ اﻳﻤـﺎن را ﺗﻮﺿـﻴﺢ دﻫﻨـﺪ ﺗـﺎ ﺣﻘﻴﻘـﺖ آن‬
‫ﺑﻪﻗﺪري ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ ،‬روﺷﻦ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻳﻤﺎن ﻣﺼﺪر ﺑﺎب إﻓﻌﺎل و از رﻳﺸﻪ اﻣﻦ )اﻣﻨﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ( اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي ﺟﺎيﮔﻴـﺮ‬
‫ﺷﺪن اﻋﺘﻘﺎد در ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﻳﺎ ﺗﺼﺪﻳﻖ ﭼﻴﺰي ﺑﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن و ﻧﻴﺰ وﺛﻮق ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﻳﺎ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ و‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪15‬‬ ‫اﻧﺴﺎن و اﻳﻤﺎن‬

‫در ﻫﺮ دو ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم اﻳﻤﻨﻲ در ﻛﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺨﺺ ﺑﺎ اﻳﻤﺎن‪ ،‬ﭼﻨـﺎن دﻟﮕﺮﻣـﻲ و اﻃﻤﻴﻨـﺎن‬
‫دارد ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ در اﻋﺘﻘﺎد ﺧﻮﻳﺶ ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﺑـﻪ ﺗﻌﺒﻴـﺮي از ﺷـﻚ و ﺗﺮدﻳـﺪ‬
‫اﻳﻤﻦ اﺳﺖ‪ .‬از ﺣﻀﺮت رﺿﺎ
در ﺑﺎب ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻳﻤﺎن ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫اﻳﻤﺎن‪ ،‬ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻗﻠﺒﻲ و اﻗﺮار زﺑﺎﻧﻲ و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ارﻛﺎن و اﻋﻀﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻐﻮي ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ اﻋﺘﻘﺎد و ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻗﻠﺒﻲ ﺑﻪ ﭼﻴﺰ ﻳـﺎ ﻛـﺴﻲ‪ ،‬اﻳﻤـﺎن ﻧـﺎم دارد و‬
‫ﺷﺨﺺ دارﻧﺪة اﻳﻤﺎن را »ﻣﺆﻣﻦ« ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه واژة اﻳﻤﺎن در اﺻـﻄﻼح ﺑـﻪﻛـﺎر ﺑـﺮده‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي ﺧﺎﺻﻲ از آن ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ و آن اﻋﺘﻘـﺎد و ﺗـﺼﺪﻳﻖ ﻗﻠﺒـﻲ ﺑـﻪ ﺧـﺪا‪ ،‬روز‬
‫ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻛﺘﺐ آﺳﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻼﺋﻜﻪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮي اﻣﻮر ﻏﻴﺐ اﺳﺖ و ﻛﺴﻲ را ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤﺔ اﻳﻦ اﻣﻮر ﺗﺼﺪﻳﻖ و اﻋﺘﻘﺎد ﻗﻠﺒﻲ دارد و در ﻋﻤﻞ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭘﺎيﺑﻨـﺪ اﺳـﺖ‪» ،‬ﻣـﺆﻣﻦ«‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي درك ﺑﻬﺘﺮ اﻳﻤﺎن ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ راﺑﻄﻪ ﻣﻴﺎن اﻳﻤﺎن ﺑﺎ ﻣﻌﺮﻓـﺖ و ﻋﻠـﻢ و ﻋﻤـﻞ و‬
‫اراده و ‪ ...‬ﻛﺪام اﺳﺖ؟‬

‫‪ .1‬اﻳﻤﺎن و ﻣﻌﺮﻓﺖ‬
‫از دﻳﺪﮔﺎه ﻗﺮآن‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻋﻠﻢ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﻌﺮﻓﺖ و‬
‫ﻋﻠﻢ وﺟﻮد ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺰ ﺿﺮورﺗﺎً وﺟﻮد ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻛـﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻋﻠـﻢ و ﻣﻌﺮﻓـﺖ‬
‫دارﻧﺪ؛ وﻟﻲ اﻳﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻠﻢ ﻧﻴﺴﺖ؛ وﻟﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ آن اﺳـﺖ؛‬
‫زﻳﺮا اﻳﻤﺎن ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﻋﻠﻢ ﻫﺴﺖ؛ وﻟﻲ اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻗﻮم ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ ﻣﻌﺠﺰات روﺷﻦ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ
را دﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫اﻧﻜﺎر ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﺳﺤﺮي آﺷﻜﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآن ﺳﭙﺲ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺴ ‪‬ﻬﻢ‪ُ ‬ﻇﻠْﻤﺎً و‪ ‬ﻋ ُﻠﻮ‪‬ا‪.‬‬
‫و‪ ‬ﺟ ‪‬ﺤﺪ‪‬وا ﺑِﻬﺎ و‪ ‬ا ‪‬ﺳ َﺘ ‪‬ﻴ َﻘ َﻨﺘْﻬﺎ أ ْﻧ ُﻔ ‪‬‬
‫و ﺑﺎ آﻧﻜﻪ دﻟﻬﺎﻳﺸﺎن ﺑﺪان ﻳﻘﻴﻦ داﺷﺖ‪ ،‬از روي ﻇﻠـﻢ و ﺗﻜﺒـﺮ آن را اﻧﻜـﺎر‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺻﺪوق‪ ،‬ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ‪ ،‬ح ‪ ،1‬ص ‪.226‬‬

‫‪ .2‬ﻧﻤﻞ )‪.14 :(27‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪16‬‬

‫از اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻗﻮم ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ در ﻫﻤﺎن ﺣـﺎل ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻣﻌﺠـﺰات‬
‫ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ
ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻳﻘﻴﻦ داﺷﺘﻨﺪ و ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻌﺠـﺰات روﺷـﻦ از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ ﺧـﺪا اﺳـﺖ و ﺣـﻀﺮت ﻣﻮﺳـﻲ
ﻧﻴـﺰ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ آن ﺧﺪاﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪدﻟﻴـﻞ روﺣﻴـﺔ‬
‫ﺑﺮﺗﺮيﺟﻮﻳﻲ و ﺳﺘﻤﻜﺎري‪ ،‬آﻧﻬﺎ را اﻧﻜﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺷﻴﻄﺎن ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ از ﻋﻈﻤﺖ ﺧﺪا‪ ،‬آﮔﺎه ﺑﻮد و ﻫﺰاران ﺳﺎل ﺑﻨﺪﮔﻲ ﺧـﺪا ﻣـﻲﻛـﺮد‪،‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻳﻤﺎن ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده و راه ﻛﻔﺮ و ﻋﻨﺎد ﭘﻴﺸﻪ ﻛﺮد و ﺑـﻪ اﻏـﻮاﮔﺮي ﻣـﺮدم‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻗﺮآن‪ ،‬اﻳﻤﺎن را ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﻲداﻧـﺪ و ﺑـﺪﻳﻦﺳـﺎن‪ ،‬از دﻳـﺪﮔﺎه‬
‫ﻗﺮآﻧﻲ اﻳﻤﺎن ﺑﺪون ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬اﺟﺮ و ارﺟﻲ ﻧﺪارد‪ .‬آﻳﺔ ﺷـﺮﻳﻒ زﻳـﺮ از اﻳـﻦ ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﭘـﺮده‬
‫ﺑﺮﻣﻲدارد‪:‬‬
‫در دﻳــﻦ اﺟﺒــﺎر و اﻛــﺮاه وﺟــﻮد ﻧــﺪارد و ﺧﺪاوﻧــﺪ راه درﺳــﺖ را از راه‬
‫اﻧﺤﺮاﻓﻲ‪ ،‬روﺷﻦ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺎﻏﻮت )ﺑﺖ و ﺷﻴﻄﺎن‬
‫و ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮد ﻃﻐﻴﺎﻧﮕﺮ( ﻛﺎﻓﺮ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﺧﺪا اﻳﻤﺎن آورد‪ ،‬ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﻣﺤﻜﻢ و‬
‫‪1‬‬
‫اﺳﺘﻮاري ﭼﻨﮓ زده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻔﺮ و اﻳﻤﺎن در اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﻌﺪ از ﺗﺒﻴﻴﻦ و ﺷﻨﺎﺧﺖ راه درﺳﺖ از ﺑﺎﻃﻞ ﻣﻄﺮح ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻤﺎن ﺑﺪون ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻳﻪاي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺧﺸﻴﺖ اﻟﻬﻲ ﻛﻪ از ﻟﻮازم اﻳﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ از ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫از ﻣﻴﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ داﻧﺸﻤﻨﺪان از او ﻣﻲﻫﺮاﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﺳﻼم‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ در ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻤﺎن ﺑﻴﺎورد ﺗﺎ ﺑﻔﻬﻤﺪ ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻔﻬﻤﺪ و ﺳﭙﺲ اﻳﻤﺎن ﺑﻴﺎورد‪.‬‬

‫‪ .2‬اﻳﻤﺎن و ﻋﻘﻞ‬
‫از دﻳﺪﮔﺎه اﺳﻼم‪ ،‬اﻳﻤﺎن دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﺎت ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﻧﺪارد و در ﺣﻮزة ﻓﻠﺴﻔﺔ دﻳﻦ‪ ،‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬

‫‪ .1‬ﺑﻘﺮه )‪.256 :(2‬‬

‫‪ .2‬ﻓﺎﻃﺮ )‪.28 :(35‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪17‬‬ ‫اﻧﺴﺎن و اﻳﻤﺎن‬

‫ﺑﺤﺚ اﻳﻤﺎن و ﻋﻘﻞ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد ﻣﻨﻈﻮر از آن ﺑﺤﺚ‪ ،‬راﺑﻄﺔ اﻳﻤﺎن و ﻋﻘﻞ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺟﻬﺖ اﻫﻤﻴﺖ‪ ،‬ﻣﺨﺘﺼﺮاً ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ و دﻳﻦ دو ﻣﻮﻫﺒﺖ اﻻﻫﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑـﻪ ﺑـﺸﺮ‬
‫ارزاﻧﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و آدﻣﻲ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ و دﻳﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت ﺟﺎوداﻧﻪ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﻋﻘﻞ‪ ،‬دﻳـﻦ‬
‫را و دﻳﻦ‪ ،‬ﻋﻘﻞ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﺑﺮاي روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺟـﺎي دارد ﺑـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫آﻳﺎت و رواﻳﺎت در ﺑﺎب ﻋﻘﻞ اﺷﺎره ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ ﻧﺰول ﻗﺮآن را ﺑﺮاي ﺗﻌﻘﻞ ﻣﻲداﻧﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﺎ ﻗﺮآن را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﻧﺎزل ﻛﺮدﻳﻢ؛ ﺷﺎﻳﺪ ﺗﻌﻘﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫در آﻳﻪاي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﺟﺎﻧﻮران را ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻌﻘﻞ ﻧﻤﻲورزﻧﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺼﻢ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﺒ ْﻜﻢ‪ ‬ا ﱠﻟﺬِﻳﻦَ
‬
‫ﻻ ‪‬ﻳ ‪‬ﻌ ِﻘﻠُﻮنَ‪.‬‬ ‫إنﱠ َﺷﺮﱠ اﻟﺪ‪‬و‪‬اب‪ِ ‬ﻋ ْﻨﺪ‪‬اﷲِ اﻟ ‪‬‬
‫ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﺟﻨﺒﻨﺪﮔﺎن ﻧﺰد ﺧﺪا ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﺮ و ﻻلاﻧـﺪ و اﺻـﻼً ﺗﻌﻘـﻞ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در آﻳﻪاي دﻳﮕﺮ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫ﺴﻌِﻴﺮِ‪.‬‬
‫ﺴ ‪‬ﻤﻊ‪ ‬أو‪َ ‬ﻧ ‪‬ﻌ ِﻘﻞُ ﻣﺎ ُﻛﻨّﺎ ﻓِﻲ أﺻ‪‬ﺤﺎبِ اﻟ ‪‬‬
‫و‪ ‬ﻗﺎﻟُﻮا َﻟﻮ‪ُ ‬ﻛﻨّﺎ َﻧ ‪‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﺎ ﺳﺨﻦ اﻧﺒﻴﺎ را ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮدﻳﻢ ﻳﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻋﻘﻞ رﻓﺘـﺎر‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬اﻣﺮوز از دوزﺧﻴﺎن ﻧﺒﻮدﻳﻢ‪.‬‬
‫در آﻳﺔ دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻓﺮادي را ﻛﻪ ﺑﺪون ﺗﻌﻘﻞ از ﭘﺪران ﺧﻮد ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫و‪ ‬إذا ﻗِﻴﻞَ َﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ا ﱠﺗ ِﺒﻌ‪‬ﻮا ﻣﺎ أ ْﻧﺰَلَ اﷲُ ﻗﺎﻟُﻮا ‪‬ﺑﻞْ َﻧ ﱠﺘ ِﺒﻊ‪ ‬ﻣﺎ أَ ْﻟ َﻔ ‪‬ﻴﻨﺎ ‪‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴﻪِ آﺑﺎء‪‬ﻧﺎ أو‪ ‬ﻟَﻮ ﻛﺎنَ‬
‫‪4‬‬
‫آﺑﺎؤُ ‪‬ﻫﻢ‪ ‬ﻻ ‪‬ﻳ ‪‬ﻌ ِﻘﻠُﻮنَ َﺷﻴ‪‬ﺌﺎً و‪ ‬ﻻ ‪‬ﻳ ‪‬ﻬ َﺘﺪ‪‬ونَ‪.‬‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬از آﻧﭽﻪ ﺧﺪا ﻧـﺎزل ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﭘﻴـﺮوي‬
‫ﻛﻨﻴﺪ! ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻧـﻪ‪ ،‬ﻣـﺎ از آﻧﭽـﻪ ﭘـﺪران ﺧـﻮد را ﺑـﺮ آن ﻳـﺎﻓﺘﻴﻢ‪ ،‬ﭘﻴـﺮوي‬
‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪ .‬آﻳﺎ اﮔﺮ ﭘﺪران آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻴﺪﻧﺪ و ﻫﺪاﻳﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﺪ )ﺑﺎز از‬
‫آﻧﻬﺎ ﭘﻴﺮوي ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد(؟!‬

‫‪ .1‬ﻳﻮﺳﻒ )‪.2 :(12‬‬

‫‪ .2‬اﻧﻔﺎل )‪.22 :(8‬‬
‫‪ .3‬ﻣﻠﻚ )‪.10 :(67‬‬
‫‪ .4‬ﺑﻘﺮه )‪.170 :(2‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪18‬‬

‫رواﻳﺎت اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻴﺰ اﻫﻤﻴﺖ ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﻘﻞ و ﺗﻌﻘﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﻋﻘﻞ را‬
‫ﺣﺠﺖ ﺑﺎﻃﻨﻲ و راﻫﻨﻤﺎي ﻣﺆﻣﻦ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .1‬اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ
ﺑﻪ ﻫﺸﺎم ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻳﺎ ﻫﺸﺎم اِنﱠ ﷲ ‪‬ﻋﻠَﻲ اﻟﻨّﺎسِ ‪‬ﺣ ‪‬ﺠﺘَﻴﻦِ‪ :‬ﺣ ‪‬ﺠﺔٌ ﻇﺎﻫ‪‬ﺮةٌ و‪ ‬ﺣ ‪‬ﺠﺔٌ ﺑﺎ ِﻃ َﻨﺔٌ َﻓﺎَ ‪‬ﻣ
ﺎ اﻟﻈﺎ ِﻫﺮَةُ ﻓَﺎﻟﺮﱠﺳ‪‬ﻮلُ‬
‫‪1‬‬
‫
م‪ ‬و‪ ‬اَﻣ‪‬ﺎ اﻟﺒﺎ ِﻃ َﻨﺔُ ﻓَﺎ ْﻟ ‪‬ﻌﻘُﻮلُ‪.‬‬
‫و اﻻَﻧْﺒﻴﺎء‪ ‬و‪ ‬اﻻَ ِﺋ ‪‬ﻤﺔُ ‪‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴ ِﻬﻢ‪ ‬اﻟﺴ‪‬ﻼ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻣـﺮدم دو ﺣﺠـﺖ دارد‪ :‬ﺣﺠـﺖ آﺷـﻜﺎر و ﻇـﺎﻫﺮي و ﺣﺠـﺖ‬
‫ﺑﺎﻃﻨﻲ‪ .‬ﺣﺠﺖ آﺷﻜﺎر‪ ،‬رﺳﻮﻻن و اﻧﺒﻴﺎ و اﻣﺎﻣﺎﻧﻨﺪ و اﻣﺎ ﺣﺠﺖ ﺑﺎﻃﻨﻲ‪ ،‬ﻋﻘﻠﻬﺎ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻣﺎم ﺻﺎدق
ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫اَ ْﻟ ‪‬ﻌ ْﻘﻞُ د‪‬ﻟﻴﻞُ اﻟﻤ‪‬ﺆ ِﻣﻦِ‪.‬‬
‫ﻋﻘﻞ راﻫﻨﻤﺎي ﻣﺆﻣﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در رواﻳﺘﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻫﺮﻛﺲ ﻋﺎﻗﻞ اﺳﺖ‪ ،‬دﻳﻦ دارد و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ دﻳﻦ دارد ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﻲرود‪.3‬‬
‫از اﻳﻦ آﻳﺎت و رواﻳﺎت‪ ،‬ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ اﺳﻼم اﻫﻤﻴـﺖ ﻓﺮاواﻧـﻲ ﺑـﻪ ﻋﻘـﻞ و‬
‫ﺧﺮدورزي داده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﮔﺰﻳﻨﺶ دﻳﻦ و ﭘﻴﺮوي از آن ﻧﻴﺰ ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ ﻋﻘـﻞ ﺻـﻮرت‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﻋﻘﻞ و اﺳﺘﺪﻻل ﻋﻘﻼﻧﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ آدﻣـﻲ ﭘﻴـﺮوي از دﻳـﻦ را ﺳـﻌﺎدتﺑﺨـﺶ‬
‫ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻓﺮﻗﺔ اﺳﻼﻣﻲ ﻋﻘﻞ را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ اﻧﻜﺎر ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺧـﺘﻼف‬
‫ﻓﻘﻂ در ﻗﻠﻤﺮو و ﺣﻴﻄﺔ ﻛﺎرﻛﺮد ﻋﻘﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن از ﻫﺮ ﻣـﺴﻠﻚ و ﻣﺮاﻣـﻲ ﺑـﻪ‬
‫درﺟﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن از ﻋﻘﻞ ﺑﻬﺮه ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ؛ وﻟﻲ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﺮﺧﻲ ﻛﻤﺘـﺮ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘـﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪ ﭘﻴﺮوي از ﻋﻘﻞ ﺑﺎ ﺑﺴﻨﺪه ﻛﺮدن ﺑﻪ ﺧﺮد و دﺳﺖ از وﺣـﻲ ﺑﺮداﺷـﺘﻦ و ﺑـﻪ اﺻـﻄﻼح‬
‫ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﻣﻨﻬﺎي وﺣﻲ ﻓﺮق دارد‪.‬‬

‫‪ .3‬اﻳﻤﺎن و ﻋﻤﻞ‬
‫از دﻳﺪﮔﺎه اﺳﻼم ﻣﻴﺎن اﻳﻤﺎن و ﻋﻤﻞ ارﺗﺒﺎط ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮕﻲ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ از ﻟﺤﺎظ ﻣﻔﻬﻮم‪،‬‬

‫‪ .1‬ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬اﺻﻮل ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.16‬‬

‫‪ .2‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.25‬‬
‫‪ .3‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.11‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪19‬‬ ‫اﻧﺴﺎن و اﻳﻤﺎن‬

‫ﻣﺘﻤﺎﻳﺰﻧﺪ‪ .‬در ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت در ﺑﺎرة اﻳﻤﺎن و ﻋﻤﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻳﻜـﻲ را ﺑـﺪون‬
‫دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮد‪ .1‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از رواﻳﺎت ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻮد ﻇﺎﻫﺮي اﻳﻤﺎن اﺳﺖ و اﮔـﺮ‬
‫ﻋﻤﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻤﺎن در ﻗﻠﺐ رﻳﺸﻪ ﻧﺪواﻧﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦرو اﺳﺖ ﻛﻪ در‬
‫آﻳﺎت ﻓﺮاواﻧﻲ‪ ،‬اﻳﻤﺎن و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﺎ ﻫﻢ ذﻛﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﺑﺪون ﻋﻤﻞ‪ ،‬اﻳﻤـﺎن‬
‫راﺳﺘﻴﻦ و ﻧﺠﺎتﺑﺨﺶ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻤﻞ از ارﻛﺎن اﻳﻤـﺎن ﺷـﻤﺮده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآن درﺑﺎرة ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ روي ﺑﻪ ﻟـﻮازم ﻋﻤﻠـﻲ اﻳﻤـﺎن ﺧـﻮد ﭘـﺎيﺑﻨـﺪ‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻗﺎ َﻟﺖِ اْﻷﻋ‪‬ﺮاب‪ ‬آ ‪‬ﻣﻨّﺎ ُﻗﻞْ َﻟﻢ‪ُ ‬ﺗﺆْ ِﻣﻨُﻮا و‪ ‬ﻟ ِﻜﻦْ ﻗُﻮ ُﻟﻮا أ ‪‬ﺳ َﻠﻤ‪‬ﻨﺎ‪.‬‬
‫ﺑﺎدﻳﻪ ﻧﺸﻴﻨﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻳﻤﺎن آورده اﻳﻢ‪ .‬ﺑﮕﻮ‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎوردهاﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴـﺪ‬
‫اﺳﻼم آوردهاﻳﻢ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﺔ اﻳﻤـﺎن ﭼﻴـﺴﺖ؟ ﻣـﺮدي از اﻣـﺎم ﺻـﺎدق
ﻫﻤـﻴﻦ را ﭘﺮﺳـﻴﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم
ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬اﻳﻨﻜﻪ آدﻣﻲ ﺑﻪ وﺣﺪاﻧﻴﺖ ﺧﺪا و ﺑﻨﺪﮔﻲ و رﺳﺎﻟﺖ ﻣﺤﻤﺪ  ﮔـﻮاﻫﻲ‬
‫دﻫﺪ و اﻃﺎﻋﺖ از ﺣﻖ را ﺑﭙﺬﻳﺮد و اﻣﺎم زﻣﺎن ﺧﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮد‪ ،‬او ﻣﺆﻣﻦ‬
‫‪3‬‬
‫اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اﻳﻤﺎن راﺳﺘﻴﻦ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺳﻌﺎدت آدﻣﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﺗـﻮأم ﺑـﺎ ﻋﻤـﻞ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ
از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ
ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣـﺮدي از اﻳـﺸﺎن ﭘﺮﺳـﻴﺪ‪» :‬آﻳـﺎ‬
‫ﻫﺮﻛﺲ ﺑﻪ وﺣﺪاﻧﻴﺖ ﺧﺪا و رﺳﺎﻟﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﻮاﻫﻲ دﻫﺪ ﻣﺆﻣﻦ اﺳﺖ؟«‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ واﺟﺒﺎت اﻟﻬﻲ ﭼﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؟!«‬
‫ﻧﻴﺰ رواﻳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ
ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ اﻳﻤﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ زﺑﺎن آوردن ﺷﻬﺎدﺗﻴﻦ ﺑﻮد‪ ،‬روزه و ﻧﻤﺎز و ﻫﻴﭻ ﺣـﻼل و‬
‫‪4‬‬
‫ﺣﺮاﻣﻲ ﺗﺸﺮﻳﻊ ﻧﻤﻲﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫از اﻳﻦ ﺑﻴﺎﻧﺎت ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻤﺎن ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ اﺳﺖ داراي ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛـﻪ‬

‫‪ .1‬ﻣﺘﻘﻲ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ح ‪.59‬‬

‫‪ .2‬ﺣﺠﺮات )‪.15 :(49‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،66‬ص ‪.16‬‬
‫‪ .4‬ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬اﺻﻮل ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.33‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪20‬‬

‫از ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد و ﺗﺎ ﻛﺎﻣﻞﺗﺮﻳﻦ ﭘﻴﺶ ﻣﻲرود‪.‬‬

‫ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﻪ راﺑﻄﺔ اﻳﻤﺎن و ﻋﻤﻞ ﭘﺮداﺧﺘﻴﻢ و روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻴﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ اﻳﻤﺎن راﺳﺘﻴﻦ در‬
‫ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن رﺳﻮخ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺗﻮأم ﺑﺎ ﻋﻤﻞ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﻛﻨﻮن ﺑﻪ راﺑﻄـﺔ ﻋﻤـﻞ ﺑـﺎ اﻳﻤـﺎن‬
‫ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪ .‬آﻳﺎ ﻫﺮ ﻋﻤﻠﻲ ﺑﺮ اﻳﻤﺎن دﻻﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ؟‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻋﻤﻠﻲ ﺑﺎ ﻫﺮ ﻧﻴﺘﻲ ﺑﺮ اﻳﻤﺎن دﻻﻟﺖ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن درﺑﺎرة ﻋﻤﻞ ﺑﺪون اﻳﻤﺎن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬

‫داﺳﺘﺎن اﻋﻤﺎل ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﻛﻔﺮ ورزﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﺧﺎﻛﺴﺘﺮي‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ در روز ﻃﻮﻓﺎﻧﻲ ﺑﺎدي ﺳﺨﺖ ﺑﻮزد ﻛﻪ ﻫـﻴﭻ از آن ﺧﺎﻛـﺴﺘﺮﻫﺎ را‬
‫‪1‬‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻛﺴﺐ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻤﻞ ﺑﺪون اﻳﻤﺎن ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎﻛـﺴﺘﺮي اﺳـﺖ ﻛـﻪ در روز ﻃﻮﻓـﺎﻧﻲ‬
‫ﻫﻴﭻ اﺛﺮي از آن ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻴﭻ ارزﺷﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻗﺮآن در آﻳﻪاي دﻳﮕﺮ ﻋﻤﻞ ﻛﺎﻓﺮان را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮاب ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ واﻗﻌﻴﺘﻲ ﻧﺪارد‪:‬‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻛﻔﺮ ورزﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن ﭼﻮن ﺳﺮاﺑﻲ اﺳﺖ در ﺑﻴﺎﺑﺎن ﻫﻤﻮار ﻛﻪ‬
‫‪2‬‬
‫ﺗﺸﻨﻪ آن را آب ﻣﻲﭘﻨﺪارد‪.‬‬

‫‪ .4‬اﻳﻤﺎن و اﺧﺘﻴﺎر‬
‫آدﻣﻲ‪ ،‬ﺑﻪ روﺷﻨﻲ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ در اﻋﻤﺎل ﺧﻮد‪ ،‬آزادي و اﺧﺘﻴـﺎر دارد‪ .‬او ﻧﺨـﺴﺖ ﻋﻤـﻞ را‬
‫ﻣﻲﺳﻨﺠﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ دﺳﺖ ﻣﻲزﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻋﻤـﻞ‪ ،‬از آن ﺧـﺸﻨﻮد ﻳـﺎ ﭘـﺸﻴﻤﺎن‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮآﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺧﺘﻴﺎر آدﻣﻲ دﻻﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻗـﺮآن در آﻳـﺎت ﭘﺮﺷـﻤﺎري آدﻣـﻲ را‬
‫ﻣﺨﺘﺎر و ﭘﺎﺳﺨﮕﻮي اﻋﻤﺎل ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬اﺻﻮﻻً ﺗﻘﺒـﻴﺢ و ﺗﺤـﺴﻴﻦ اﻓﻌـﺎل و اﺳـﺘﺤﻘﺎق‬
‫ﻋﻘﺎب و ﭘﺎداش رﻓﺘﺎر‪ ،‬ﻧﺸﺎن از اﺧﺘﻴﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻤﻮل اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻛﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬آدﻣﻲ از ﺳﺮ اﺧﺘﻴﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪا اﻳﻤـﺎن‬
‫ﻣﻲآورد ﻳﺎ ﻛﻔﺮ ﻣﻲورزد‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻤﺎن ﺑﻴﺎورد‪ ،‬ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﺳﺘﺎﻳﺶ و اﮔﺮ ﻛـﺎﻓﺮ ﮔـﺮدد‪ ،‬ﻣـﺴﺘﺤﻖّ‬
‫ﻣﺬﻣﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻤﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻢ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﮔﺎه ﺑﺪون اﺧﺘﻴﺎر‪ ،‬ﺗـﺼﻮر و ﻋﻠﻤـﻲ در اﻧـﺴﺎن‬

‫‪ .1‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ )‪.18 :(14‬‬

‫‪ .2‬ﻧﻮر )‪.39 :(24‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪21‬‬ ‫اﻧﺴﺎن و اﻳﻤﺎن‬

‫ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﺮﺧﻲ اوﻗﺎت در ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺻﺪاﻳﻲ را ﻣﻲﺷﻨﻮد‬
‫و ﻳﺎ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ در آﻳﺎت ﻓﺮاواﻧﻲ‪ ،‬اﺧﺘﻴﺎري ﺑﻮدن اﻳﻤﺎن را ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻼً ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫و‪ُ ‬ﻗﻞِ ا ْﻟ ‪‬ﺤﻖﱡ ِﻣﻦْ ر‪ ‬ﺑ ُﻜﻢ‪َ ‬ﻓ ‪‬ﻤﻦْ ﺷﺎء‪َ ‬ﻓ ْﻠ ‪‬ﻴﺆْ ِﻣﻦْ و‪ ‬ﻣﻦْ ﺷﺎء‪َ ‬ﻓ ْﻠ ‪‬ﻴ ْﻜ ُﻔﺮْ‪.‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ ،‬دﻳﻦ ﺣﻖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﻤﺎ آﻣﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻫـﺮ ﻛـﻪ‬
‫ﻣــﻲﺧﻮاﻫــﺪ اﻳﻤــﺎن آورد‪) .‬و اﻳــﻦ ﺣﻘﻴﻘــﺖ را ﭘــﺬﻳﺮا ﺷــﻮد( و ﻫــﺮ ﻛــﺲ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺎﻓﺮ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫از اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻤﺎن و ﻛﻔﺮ دو اﻣﺮ اﺧﺘﻴﺎري اﺳﺖ‪ .‬آدﻣﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺄﻣﻞ و ﺗﻔﻜﺮ ﺑﻪ دﻳﻦ ﺣﻖ اﻳﻤﺎن ﺑﻴﺎورد و ﺳﻌﺎدت دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت ﺧـﻮﻳﺶ را ﺗـﺄﻣﻴﻦ‬
‫ﻛﻨﺪ و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﺳﺮ اﺧﺘﻴـﺎر ﻛﻔـﺮ ﺑـﻮرزد و دﻳـﻦ ﺧـﺪا و راه ﻫـﺪاﻳﺖ را اﻧﻜـﺎر ﻛﻨـﺪ و‬
‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻫﻼﻛﺖ ﺑﺎري ﺑﺮاي ﺧﻮد رﻗﻢ ز‪‬ﻧَﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬در ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ‪ ،‬ﻛﻔـﺮ را ﻣـﺬﻣﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و ﻫﻤـﻴﻦ ﻧـﺸﺎن‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﻧﻜﺎر اﻳﻤﺎن‪ ،‬از ﺳﺮ اﺧﺘﻴﺎر اﺳﺖ وﮔﺮﻧﻪ ﻣﺬﻣﺖ اﻓﻌﺎل ﻏﻴﺮاﺧﺘﻴﺎري ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺪارد‪:‬‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ آﻳﺎت ﻣﺎ را دروغ ﺷﻤﺮدﻧﺪ و از ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ آﻧﻬـﺎ ﺗﻜﺒـﺮ ورزﻳﺪﻧـﺪ‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫درﻫﺎي آﺳﻤﺎن ﺑﺮ اﻳﺸﺎن ﮔﺸﻮده ﻧﻤﻲﺷﻮد و در ﺑﻬﺸﺖ در ﻧﻤﻲآﻳﻨﺪ و ‪. ...‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ آﻧﻜﻪ اﻳﻤﺎن و ﻛﻔﺮ دو اﻣﺮ اﺧﺘﻴﺎري اﺳﺖ و آدﻣﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺗﺄﻣﻞ و ﺗﻔﻜﺮ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ‬
‫راه را ـ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﭘﺬﻳﺮش واﻗﻌﻲ اﻳﻤﺎن اﺳﺖ ـ ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ب( ﻣﺘﻌﻠﻘﺎت اﻳﻤﺎن‬

‫ﻗﺮآن در ﺑﺎب ﻣﺘﻌﻠﻘﺎت اﻳﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺼﺪاﻗﻬﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ وﻟﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﻫﻤـﺔ آﻧﻬـﺎ را‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮﺣﻴﺪ و اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻧﺒﻮت‪ ،‬ﻣﻌﺎد‪ ،‬اﻣﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻗﺮآن‪ ،‬ﻛﺘﺐ اﻟﻬﻲ‬
‫و ‪ ...‬از ﻟﻮازم اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬رب اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و ﻳﻜﻲ از ﺻﻔﺎت او ﺣﻜﻤﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ اﻗﺘـﻀﺎي‬
‫رﺑﻮﺑﻴﺖ و ﺣﻜﻤﺖ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻧﻲ را ﺑﺮاي ﻫﺪاﻳﺖ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦﺳـﺎن‪،‬‬
‫اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﺑﻪ اﻧﺒﻴﺎ را درﭘﻲ دارد‪ .‬اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﻛﺘﺎب اﻟﻬﻲ و ﻣﻼﺋﻜﻪ و اﻣﺎﻣﺖ از ﻟﻮازم‬

‫‪ .1‬ﻛﻬﻒ )‪.29 :(18‬‬

‫‪ .2‬اﻋﺮاف )‪.40 :(7‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪22‬‬

‫اﻳﻤﺎن ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺖ اﺳﺖ‪ .‬و از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺎدل و ﺣﻜﻴﻢ اﺳـﺖ‪ ،‬اﻗﺘـﻀﺎ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﭘﺎداش و ﻛﻴﻔﺮ ﻫﺮ ﻛﺲ را ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻋﻤﻞ او‪ ،‬ﺑﺪو ﻋﻄﺎ ﻛﻨﺪ‪ .‬و اﻳﻦ ﭘﺎداش و ﻛﻴﻔﺮ ﺟﺰ در‬
‫ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺪا اﻗﺘﻀﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ اﻳـﻦ ﻋـﺎﻟﻢ‬
‫ﻣﺎدي ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎدي‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪدﻧﺒﺎل اﻳـﻦ ﻋـﺎﻟﻢ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن در آﻳﺎت ﻣﺘﻌﺪدي ﻣﺘﻌﻠﻘﺎت اﻳﻤـﺎن را ﺑـﺮ ﺷـﻤﺮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ از آﻧﻬـﺎ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪاز‪ .1 :‬اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا؛ ‪ .2‬اﻳﻤﺎن ﺑﻪ آﺧﺮت؛ ‪ .3‬اﻳﻤﺎن ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم و اﻧﺒﻴﺎي‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ؛ ‪ .4‬اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﻗﺮآن و ﻛﺘﺐ اﻟﻬﻲ ﭘﻴﺸﻴﻦ؛ ‪ .5‬اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﻼﺋﻜﻪ؛ ‪ .6‬اﻳﻤـﺎن ﺑـﻪ اﻣﺎﻣـﺖ؛‬
‫‪1‬‬
‫‪ .7‬اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻏﻴﺐ‪.‬‬
‫از ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻣﺘﻌﻠﻘﺎت‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺖ و اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﻌـﺎد از اﻫﻤﻴـﺖ‬
‫وﻳﮋهاي ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ و اﺻﻮل دﻳﻦ ﻣﺤﺴﻮب ﺷﺪهاﻧﺪ و دﻳﮕﺮ ﻣﺘﻌﻠﻘﺎت از ﻟﻮازم اﻋﺘﻘـﺎد ﺑـﻪ‬
‫اﻳﻦ اﺻﻮلاﻧﺪ و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﻴﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ از ﻟﻮازم اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﻨﺪ‪ .‬از ﻫﻤـﻴﻦرو اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ  ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ُﻗﻮ ُﻟﻮا ﻻ اِﻟﻪ‪ ‬اِﻻّ اﷲُ ُﺗﻔ ِﻠ ‪‬ﺤﻮا‪.‬‬
‫ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻫﻴﭻ ﻣﻌﺒﻮدي ﺟﺰ ﺧﺪاي ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻳﻜﻲ از ﻣﺘﻌﻠﻘﺎت‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻏﻴﺐ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻏﻴﺐ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻋﺎﻟﻢ ﻏﻴﺐ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﺷﻬﺎت ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻋﺎﻟﻤﻲ را ﻛﻪ ﻣﺎ از ﻃﺮﻳﻖ ﺣﻮاس درك ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪» ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﺷﻬﺎدت« ﻳﺎ‬
‫»ﻣﺤﺴﻮس« ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ؛ وﻟﻲ ﻋﺎﻟﻢ ﻏﻴﺐ از ﻃﺮﻳﻖ ﺣﻮاس ﻗﺎﺑﻞ درك ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﻋﻘﻞ ﻳﺎ ﺷﻬﻮد و رؤﻳﺖ ﻗﻠﺒﻲ ﺑﻪوﺟﻮد آن اﻋﺘﻘﺎد ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﻳﻤـﺎن ﺑـﻪ ﻋـﺎﻟﻢ ﻏﻴـﺐ‪ ،‬در‬
‫واﻗﻊ‪ ،‬ﺟﺪا ﻛﻨﻨﺪه ﻧﮕﺮش دﻳﻨﻲ از ﻧﮕﺮش اﻟﺤﺎدي و ﻣﺎديﮔﺮاﻳﺎﻧـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬آدﻣـﻲ ﺑـﺎ ﺗﺄﻣـﻞ‬
‫ﻋﻘﻼﻧﻲ و ﺷﻬﻮد ﻗﻠﺒﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻔﻮذ ﻳﺎﺑـﺪ و از ﻃﺮﻳـﻖ ﻋﻘـﻞ‪ ،‬وﺟـﻮد ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫اوﺻﺎف آن را اﺛﺒﺎت ﻧﻤﺎﻳﺪ و از رﻫﮕﺬر رؤﻳﺖ ﻗﻠﺒﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ در اﻳـﻦ ﻋـﺎﻟﻢ ﭘـﻴﺶ‬
‫‪3‬‬
‫رود‪ .‬از ﻫﻤﻴﻦرو اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺮآن ﺟﺎﻳﮕﺎه اﻳﻤﺎن را ﻗﻠﺐ آدﻣﻲ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﻘﺮه )‪ 3 :(2‬و ‪4‬؛ اﻋﺮاف )‪.158 :(7‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،18‬ص ‪.202‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ )‪22 :(58‬؛ ﻣﺎﺋﺪه )‪.41 :(5‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪23‬‬ ‫اﻧﺴﺎن و اﻳﻤﺎن‬

‫ج( درﺟﺎت اﻳﻤﺎن‬

‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ اﺳﺖ داراي درﺟﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﭼﻨـﻴﻦ ﻧﻴـﺴﺖ ﻛـﻪ اﻫـﻞ‬
‫اﻳﻤﺎن در درﺟﻪ اﻳﻤﺎن ﻳﻜﺴﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻪ اﻳﻤﺎن ﻓﺮد‪ ،‬ﻗﻮﻳﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻇﺮﻓﻴﺖ وﺟـﻮدي او‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﻻ ﻣﻲرود و ﺳﻌﺎدت ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻧﺼﻴﺐ او ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﻧـﺴﺎن ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﺮاي‬
‫ﺗﻘﻮﻳﺖ اﻳﻤﺎن ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻜﻮﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮﺗﺒﺔ ﺑﺮﺗﺮ اﻳﻤﺎن‪ ،‬آن اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻓـﺮد ﺑـﻪ درﺟـﺔ ﻋـﺼﻤﺖ‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ و ﻫﺪﻓﻲ ﺟﺰ رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺪارد‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﻳﻤﺎن ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳـﺖ و‬
‫ﺟﻠﻮه آن‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺆﻣﻦ ﻋﻤﻴﻖﺗﺮ ﮔﺮدد و ﻋﻤﻞ ﺻـﺎﻟﺢ او ﺑﻴـﺸﺘﺮ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬اﻳﻤﺎن او ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻮاري ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺘﻮن اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ روﺷﻨﻲ از وﺟﻮد ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﺨﺘﻠـﻒ اﻳﻤـﺎن ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘـﻪاﻧـﺪ‪ .‬از آن‬
‫ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫إ ﱠﻧﻤ‪‬ﺎ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺆْ ِﻣﻨُﻮنَ ا ﱠﻟﺬِﻳﻦَ إِذا ذُ ِﻛﺮَ اﷲُ و‪ِ ‬ﺟ َﻠﺖ‪ُ ‬ﻗﻠُﻮ ‪‬ﺑ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬و‪ ‬إِذا ُﺗ ِﻠ ‪‬ﻴﺖ‪ ‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴ ِﻬﻢ‪ ‬آﻳﺎ ُﺗﻪ‪ ‬زاد‪ْ ‬ﺗ ‪‬ﻬﻢ‪‬‬
‫‪1‬‬
‫إِﻳﻤﺎﻧﺎً و‪ ‬ﻋ‪‬ﻠﻲ ر‪ ‬ﺑ ِﻬﻢ‪ ‬ﻳ َﺘﻮ‪ ‬ﱠﻛﻠُﻮنَ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻫﻤﺎن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻮن ﺧﺪا ﻳﺎد ﺷـﻮد‪ ،‬دﻟﻬﺎﻳـﺸﺎن ﺑﺘﺮﺳـﺪ‪ ،‬و‬
‫ﭼﻮن آﻳﺎت او ﺑﺮ آﻧﺎن ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد ﺑﺮ اﻳﻤﺎﻧـﺸﺎن ﺑﻴﻔﺰاﻳـﺪ و ﺑـﺮ ﭘﺮوردﮔـﺎر‬
‫ﺧﻮد ﺗﻮﻛﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺴﻜِﻴ َﻨﺔَ ﻓِﻲ ُﻗﻠُﻮبِ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺆْ ِﻣﻨِﻴﻦَ ِﻟ ‪‬ﻴﺰْداد‪‬وا إﻳﻤﺎﻧﺎً ﻣ‪‬ﻊ إﻳﻤﺎ ِﻧ ِﻬﻢ‪.‬‬
‫‪‬ﻫﻮ‪ ‬ا ﱠﻟﺬِي أ ْﻧﺰَلَ اﻟ ‪‬‬
‫او اﺳﺖ آن ﻛﺲ ﻛﻪ در دﻟﻬﺎي ﻣﺆﻣﻨﺎن آراﻣﺶ را ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ اﻳﻤﺎﻧﻲ ﺑـﺮ‬
‫اﻳﻤﺎن ﺧﻮد ﺑﻴﻔﺰاﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ آﻳﻪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﻜﻴﻨﻪ را‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي آراﻣﺶ و اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻗﻠﺐ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﺎزل ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﺗﺎ از ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ و وﺣﺸﺖ در ﻃﻮﻓﺎن ﺣﻮادث ﻧﺠﺎت دﻫﺪ و از‬
‫اﻳﻤﺎﻧﻲ اﻓﺰونﺗﺮ ﻧﺼﻴﺐ ﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫رواﻳﺎت ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ ‪ ‬ﻧﻴﺰ ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛـﻪ اﻳﻤـﺎن داراي ﻣﺮاﺗـﺐ و درﺟـﺎت‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ رواﻳﺘﻲ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺻﺎدق
ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻳﻤﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺮدﺑﺎﻧﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ده ﭘﻠـﻪ دارد و ﭘﻠـﻪﻫـﺎي آن ﻳﻜـﻲ ﭘـﺲ از‬

‫‪ .1‬اﻧﻔﺎل )‪.2 :(8‬‬

‫‪ .2‬ﻓﺘﺢ )‪.4 :(48‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪24‬‬

‫‪1‬‬
‫دﻳﮕﺮي ﭘﻴﻤﻮده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬از آﻳﺎت و رواﻳﺎت ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛـﻪ ﺣﻘﻴﻘـﺖ اﻳﻤـﺎن‪ ،‬داراي‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ اﺳﺖ و آدﻣﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻜﻮﺷﺪ ﺗﺎ اﻳﻤﺎن ﺧﻮد را ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪﺗﺮ ﺳﺎزد و ﺑﻪ ﭘﻠﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ اﻳﻤﺎن اﻛﺘﻔﺎ ﻧﻜﻨﺪ و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻗﻠﻪ و اوج ﺻﻌﻮد اﻳﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻤﺎن ﺧﻮﻳﺶ را ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪﺗﺮ ﺳﺎزد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ اﻣﻮر ذﻳﻞ را ﻣﺮاﻋﺎت ﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬در ﺑﺮاﺑﺮ اواﻣﺮ و ﻧﻮاﻫﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﺤﺾ ﮔﺮدد؛ ﻧﻪ آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧـﻲ اﺣﻜـﺎم‬
‫اﻳﻤﺎن آورد و ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﻛﻔﺮ ﺑﻮرزد؛‬
‫‪ .2‬ﺑﻪ ﻣﺘﻌﻠﻘﺎت اﻳﻤﺎن‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﻳﺎﺑﺪ و ﺑﺮ اﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﺧﻮﻳﺶ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻴﻔﺰاﻳﺪ و دﻻﻳﻞ ﻣﺘﻘﻦ‬
‫و روﺷﻨﻲ ﺑﺮاي آن ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﺎ ﺷﺒﻬﺎﺗﻲ ﻣﻮاﺟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ دﻻﻳﻞ روﺷﻦ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را از ﻣﻴﺎن‬
‫ﺑﺮدارد؛‬
‫‪ .3‬ﺑﻪ ﻣﺘﻌﻠﻘﺎت اﻳﻤﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﺪ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﻳﺎد ﺧﺪا و ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫‪ .4‬ﺑﻜﻮﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻟﻮازم اﻳﻤﺎن ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻤﺎن دارد ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺎﻇﺮ اﻋﻤـﺎل و‬
‫ﻛﺮدار آدﻣﻲ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺧﺪاﻳﻲ‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﻧﻜﻨﺪ و اﮔﺮ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ در ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﻮب و ﺑﺪ آدﻣﻲ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺣﺴﺎب روز ﻗﻴﺎﻣﺖ را ﺑﻪ ﻳﺎدآورد ﺗﺎ‬
‫ﻧﮕﺬارد ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ ﺑﺮ او ﻏﻠﺒﻪ ﻛﻨﺪ و ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا را زﻳﺮ ﭘﺎ ﺑﮕﺬارد‪.‬‬
‫‪ .5‬اﻳﻤﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻇﻠﻢ ﻧﻴﺎﻻﻳﺪ و ﺣﻘﻮق دﻳﮕﺮان را رﻋﺎﻳﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫‪ .6‬ﺑﺎ ﺗﻬﺬﻳﺐ ﻧﻔﺲ‪ ،‬زﻣﻴﻨﺔ رﺷﺪ اﻳﻤﺎن را در ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬اﺻﻮل ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،45‬ﺣﺪﻳﺚ ‪.2‬‬

www.mybook.ir

‫ﺑﺨﺶ دوم‬

‫ﻣﺒﺪأ‬
www.mybook.ir
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫ﻓﺼﻞ او‪‬ل‬

‫اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪا‬

‫ﺑﻲﮔﻤﺎن‪ ،‬از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺑﻨﻴﺎدي و ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻤ‪‬ﻲ ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺑﺸﺮ را ﻫﻤﻮاره ﺑﻪﺧﻮد ﻣـﺸﻐﻮل‬
‫داﺷﺘﻪ و ﻧﻴﺰ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺤﻮري ﻫﻤﺔ ادﻳﺎن‪ ،‬وﺟﻮد ﺧﺪا اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺎب اﺛﺒـﺎت وﺟـﻮد ﺧـﺪا‪،‬‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن و ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن وﺟﻮد ﺧﺪا را ﺑﺪﻳﻬﻲ و‬
‫ﺑﻲﻧﻴﺎز از دﻟﻴﻞ و ﺑﻪﺗﻌﺒﻴﺮي »ﻓﻄﺮي« ﻣﻲداﻧﻨﺪ و ﺑﺮاﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻪﻗﺮآن و رواﻳﺎت ﻣﻌـﺼﻮﻣﻴﻦ‬
‫‪ ‬ﺗﻤﺴﻚ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻗﺮآن در اﻳﻦﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫أﻓِﻲ اﷲِ َﺷﻚ‪ ‬ﻓﺎ ِﻃﺮِاﻟﺴ‪‬ﻤﺎواتِ و‪ ‬اﻷَرضِ‪.‬‬
‫ﻣﮕﺮ درﺑﺎرة ﺧﺪا ـ ﭘﺪﻳﺪآورﻧﺪة آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ ـ ﺗﺮدﻳﺪي ﻫﺴﺖ؟‬
‫ﻓَﺄ ِﻗﻢ‪ ‬و‪ ‬ﺟ ‪‬ﻬﻚ‪ ‬ﻟِﻠﺪ‪‬ﻳﻦِ ‪‬ﺣﻨِﻴﻔﺎً ِﻓ ْﻄﺮَت‪ ‬اﷲِ ا ﱠﻟﺘِﻲ َﻓ َﻄﺮَاﻟﻨّﺎس‪ ‬ﻋ َﻠﻴ‪‬ﻬﺎ ﻻ َﺗ ‪‬ﺒﺪِﻳﻞَ ِﻟ َﺨ ْﻠﻖِ اﷲِ ذ ِﻟﻚ‪‬‬
‫‪2‬‬
‫اﻟﺪ‪‬ﻳﻦُ ا ْﻟ َﻘ ‪‬ﻴﻢ‪ ‬و‪ ‬ﻟ ِﻜﻦﱠ أ ْﻛ َﺜﺮَاﻟﻨّﺎسِ ﻻ ‪‬ﻳ ‪‬ﻌ َﻠﻤ‪‬ﻮنَ‪.‬‬
‫ﭘﺲ روي ﺧﻮد را ﻣﺘﻮﺟﻪ آﻳﻴﻦ ﺧﺎﻟﺺ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻛﻦ! اﻳﻦ ﻓﻄﺮﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﺑﺮ آن آﻓﺮﻳﺪه؛ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ در آﻓﺮﻳﻨﺶ اﻟﻬﻲ ﻧﻴـﺴﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫اﺳﺖ آﻳﻴﻦ اﺳﺘﻮار؛ وﻟﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮدم ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻲ
در رواﻳﺘﻲ ﺧﻄﺎب ﺑﻪﭘﻴﺸﮕﺎه اﻟﻬﻲ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲدارد‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫
‪‬ﻣ ‪‬ﻌﺮِ َﻓ ِﺘﻚ‪.‬‬
‫
اِراد‪ِ ‬ﺗﻚ‪ ‬و‪َ ‬ﻓ َﻄﺮْت‪‬ا ْﻟ ‪‬ﻌﻘُﻮلَ ﻋ‪‬ﻠﻲ‬
‫اَﻟ ّﻠ ‪‬ﻬﻢ‪َ ‬ﺧ َﻠ ْﻘﺖ‪‬ا ْﻟ ُﻘﻠُﻮب‪ ‬ﻋ‪‬ﻠﻲ‬

‫‪ .1‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ )‪.10 :(14‬‬

‫‪ .2‬روم )‪.30 :(30‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،95‬ص ‪.403‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪28‬‬

‫ﺧﺪاﻳﺎ! ﺗﻮ ﻗﻠﺒﻬﺎ را ﺑﺎ ارادت و ﻣﺤﺒﺖ ﺧﻮد و ﻋﻘﻠﻬـﺎ را ﺑـﺎ ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﺧـﻮد‬

‫ﺳﺮﺷﺘﻪاي‪.‬‬
‫و در دﻋﺎي ﻋﺮﻓﺔ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ
آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ از ﭼﻴﺰي ﻛﻪ در وﺟﻮدش ﺑـﻪﺗـﻮ ﻧﻴﺎزﻣﻨـﺪ اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﺗـﻮ اﺳـﺘﺪﻻل‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﻛﺮد؟ آﻳﺎ ﺑﺮاي ﻏﻴﺮ ﺗﻮ ﻇﻬـﻮري ﻫـﺴﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي ﺗـﻮ ﻧﻴـﺴﺖ ﺗـﺎ‬
‫آﺷﻜﺎرﻛﻨﻨﺪة ﺗﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬؟ ﺗﻮ ﻛﻲ ﻏﺎﻳﺐ ﺑﻮدهاي ﺗﺎ دﻟﻴﻞ و راﻫﻨﻤﺎ ﻧﻴـﺎز داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻲ و ﺑﺮ ﺗﻮ دﻻﻟﺖ ﻛﻨﺪ و ﻛﻲ دور ﺑﻮدهاي ﺗﺎ آﺛﺎر و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ ﻣﺎ را ﺑـﻪﺗـﻮ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ؟ ﻛﻮر ﺑﺎد دﻳﺪهاي ﻛﻪ ﺗﻮ را ﺑﺎ آن ﻧﺸﺎﻧﻪﻫـﺎ‪ ،‬ﺣﺎﺿـﺮ ﻧﺒﻴﻨـﺪ و ﻗـﺮﻳﻦ‬
‫زﻳﺎن ﺑﺎد ﻣﻌﺎﻣﻠـﺔ ﺑﻨـﺪهاي ﻛـﻪ ﺑـﺮاي او‪ ،‬ﺑﻬـﺮهاﻳـﻲ از دوﺳـﺘﻲات را ﻗـﺮار‬
‫‪1‬‬
‫ﻧﺪادهاي‪.‬‬
‫ﻣﺘﻔﻜﺮان اﺳﻼﻣﻲ از اﻳﻦ آﻳﺎت و رواﻳـﺎت اﺳـﺘﻨﺘﺎج ﻛـﺮدهاﻧـﺪ ﻛـﻪ وﺟـﻮد ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫ﺑﺪﻳﻬﻲﺗﺮ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ از ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن و ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﻛﻪ وﺟﻮد ﺧﺪا ﺑﺪﻳﻬﻲ ﻧﻴﺴﺖ‬
‫و ﻧﻴﺎز ﺑﻪ اﺳﺘﺪﻻل و ﺑﺮﻫﺎن دارد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﻋﻠﻲرﻏﻢ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪﺑﺪاﻫﺖ وﺟﻮد ﺧﺪا اذﻋـﺎن‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﺑﺮﻫﺎن و اﺳﺘﺪﻻل را ﻣﺎﻳﺔ ﺗﻨﺒ‪‬ﻪ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪاﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺪﻳﻬﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎ در اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺑﻪﺟﻬﺖ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﻪﺳﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﺮ وﺟﻮد ﺧﺪا ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻄﺮت‪،‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎن ﻋﻠّﻲ و ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ اﺷﺎره ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻄﺮت‬

‫راه ﺷﻨﺎﺧﺖ وﺟﻮد ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪ :‬ﺳﻴﺮ در آﻓﺎق و ﺳﻴﺮ در اﻧﻔﺲ؛ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻗﺮآن‬
‫ﻛﺮﻳﻢ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫
‪‬ﻳ َﺘ ‪‬ﺒ ‪‬ﻴﻦَ َﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬أ ﱠﻧﻪ‪‬ا ْﻟ ‪‬ﺤﻖﱡ‪.‬‬
‫ﺴ ِﻬﻢ‪ ‬ﺣﺘّﻲ‬
‫‪‬ﺳﻨُﺮﻳ ِﻬﻢ‪ ‬آﻳﺎﺗِﻨﺎ ﻓِﻲاْﻵﻓﺎقِ و‪ ‬ﻓِﻲ أ ْﻧ ُﻔ ِ‬
‫ﺑﻪزودي ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮد را در اﻓﻘﻬﺎ ]ي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن[ و در دﻟﻬﺎﻳﺸﺎن ﺑﺪﻳﺸﺎن‬
‫ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﺑﺮاﻳﺸﺎن روﺷﻦ ﮔﺮدد ﻛﻪ او ﺧﻮد ﺣﻖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از راه ﺳﻴﺮ آﻓﺎق‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪة ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت و ﺗﺪﺑﺮ در ﺣﺪوث و اﻣﻜﺎن و ﻧﻈﻢ ﭘﺪﻳﺪهﻫـﺎ‬

‫‪ .1‬ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺎس ﻗﻤﻲ‪ ،‬ﻣﻔﺎﺗﻴﺢاﻟﺠﻨﺎن‪ ،‬دﻋﺎي ﻋﺮﻓﻪ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻓﺼﻠﺖ )‪.53 :(41‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪29‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫ﺑﻪوﺟﻮد ﺧﺎﻟﻖ و ﻣﺪﺑﺮي داﻧﺎ و ﺗﻮاﻧﺎ ﭘﻲﻣﻲﺑﺮد؛ وﻟﻲ از راه ﺳﻴﺮ اﻧﻔـﺲ ﺑـﺎ ﺗﺄﻣـﻞ در ﺧـﻮد‬
‫درﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪﺧﺪا ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻗﻠﺒﻲ و ﺑﻲواﺳﻄﻪ دارد و در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺧـﺪاﻳﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻛﻤﺎل ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ ﺳﺮ ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻓﺮود ﻣﻲآورد‪ .‬راه اﻧﻔﺲ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪﺗﻌﺒﻴـﺮي »راه ﻓﻄـﺮت«‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬در ﻗﺮآن و رواﻳﺎت اﺋﻤﻪ ﺑﻪاﻳﻦ راه اﺷﺎره ﺷـﺪه اﺳـﺖ؛ اﻣـﺎ ﻗﺒـﻞ از ﻫـﺮ ﭼﻴـﺰ ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي ﻓﻄﺮت و وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي اﻣﺮ ﻓﻄﺮي اﺷﺎره ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻌﻨﺎي ﻓﻄﺮت‬
‫ﻣﺎده » َﻓﻄَﺮ« در اﺻﻞ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي آﻏﺎز و ﺷﺮوع اﺳﺖ و ﺑﻪﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺑـﻪﻣﻌﻨـﺎي ﺧﻠـﻖ ﻧﻴـﺰ ﺑﻜـﺎر‬
‫ﻣﻲرود؛ ﭼﻮن ﺧﻠﻖ ﭼﻴﺰي‪ ،‬ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي اﻳﺠﺎد آن و آﻏﺎز و ﺷﺮوع وﺟﻮد و ﺗﺤﻘﻖ ﺷﻲء اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاﻳﻦ اﺳﺎس ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻓﻄﺮت ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺎﺻﻲ از ﺷﺮوع وﺟﻮد و آﻏﺎز‬
‫و ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ از آﻓﺮﻳﻨﺶ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﻮري را ﻣﻲﺗﻮان ﻓﻄـﺮي داﻧـﺴﺖ ﻛـﻪ آﻓـﺮﻳﻨﺶ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﻗﺘﻀﺎي آﻧﻬﺎ را دارد و داراي ﺳﻪ وﻳﮋﮔﻲ زﻳﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫اول‪ .‬در ﻫﻤﺔ اﻓﺮاد آن ﻧﻮع ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻴﻔﻴـﺖ آﻧﻬـﺎ از ﻧﻈـﺮ ﺷـﺪت و‬
‫ﺿﻌﻒ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ؛‬
‫دوم‪ .‬ﻫﻤﻮاره ﺛﺎﺑﺖاﻧﺪ ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ در ﺑﺮﻫﻪاي از ﺗﺎرﻳﺦ اﻗﺘﻀﺎي ﺧﺎﺻﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
‫در ﺑﺮﻫﺔ دﻳﮕﺮ اﻗﺘﻀﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ؛ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫َﻓ َﻄﺮَاﻟﻨّﺎس‪ ‬ﻋ َﻠﻴ‪‬ﻬﺎ ﻻ َﺗ ‪‬ﺒﺪِﻳﻞَ ِﻟ َﺨ ْﻠﻖِاﷲِ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻓﻄﺮﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﺑﺮآن آﻓﺮﻳﺪه؛ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ در آﻓﺮﻳﻨﺶ‬
‫اﻟﻬﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ .‬ﻧﻴﺎز ﺑﻪﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠﻢ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﻘﻮﻳﺖ و ﻳﺎدآوري ﻳﺎ ﺟﻬﺖدادن ﺑـﻪآﻧﻬـﺎ‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻧﻴﺎز ﺑﻪآﻣﻮزش و اﺳﺘﺪﻻل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﻮر ﻓﻄﺮي اﻧﺴﺎن را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺷﻨﺎﺧﺘﻬﺎي ﻓﻄﺮي ﻛﻪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﺪون ﻧﻴﺎز ﺑﻪآﻣﻮزش از آﻧﻬﺎ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ؛‬
‫‪2‬‬
‫ب( ﻣﻴﻠﻬﺎ و ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎي ﻓﻄﺮي ﻛﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻫﺮ ﻓﺮدي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔﺮ ﻧﻮﻋﻲ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﺪا ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻓﺮدي ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪآﻣـﻮزش و‬

‫‪ .1‬روم )‪.30 :(30‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻣﻄﻬﺮي‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر‪ ،‬ج ‪ ،3‬ﺻﺺ ‪ 474‬و ‪.614‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪30‬‬

‫ﻓﺮاﮔﻴﺮي ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان آن را »ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ ﻓﻄﺮي« ﻧﺎﻣﻴﺪ؛ ﭼﻨـﺎن ﻛـﻪ ﮔـﺮاﻳﺶ ﺑـﻪﺧـﺪا را‬
‫ﻣﻲ ﺗﻮان »ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﻲ ﻓﻄﺮي« ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي ﻋﺎدي از ﺗﻼش ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑـﺮاي‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل ﻳﺎ ﺗﺬﻛﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺑﻲﻧﻴﺎز ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻓﻄﺮت ﺧﺪاﺟﻮﻳﻲ‬
‫ﺧﺪاﺟﻮﻳﻲ از ﮔﺮاﻳﺶ دروﻧﻲ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺧﺪا ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه‬
‫ﻛﻪ ﺧﺪا ﻃﻠﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن در آﻳﻪاي ﺑﻪاﻳﻦ اﻣﺮ اﺷﺎره ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا از ﻓﺮزﻧﺪان آدم ﭘﻴﻤﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺷﻴﻄﺎن را ﻧﭙﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺧﺪا را ﺑﭙﺮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪا ﻧﻮﻋﻲ ﺧﺪاﺟﻮﻳﻲ اﺳﺖ‪:‬‬
‫آﻳﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻋﻬﺪ ﻧﻜﺮدم اي ﻓﺮزﻧﺪان آدم ﻛـﻪ ﺷـﻴﻄﺎن را ﻧﭙﺮﺳـﺘﻴﺪ‪ ،‬ﭼـﻮن او‬
‫ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ دﺷﻤﻦ آﺷﻜﺎري اﺳﺖ‪ .‬و اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺮا ﺑﭙﺮﺳﺘﻴﺪ ﻛﻪ راه ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﻳﻦ‬
‫‪1‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻗﺮآن در آﻳﻪاي ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ؛ ﺗﻤﺎم ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣـﻴﻦ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﺑﺮاي ﺧﺪا ﺳﺠﺪه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺳﺠﺪه ﻛﺮدن ﺑﺮاي ﺧﺪا‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﺧﺪاﺟﻮﻳﻲ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ ﻫـﺴﺘﻨﺪ از روي اﻃﺎﻋـﺖ و اﻛـﺮاه ـ و‬
‫‪2‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺳﺎﻳﻪﻫﺎﻳﺸﺎن‪ ،‬ﻫﺮ ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ ﺑﺮاي ﺧﺪا ﺳﺠﺪه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻳﻦ ﺧﺪاﺟﻮﻳﻲ ﺑﺮاﺛﺮ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻏﻠﻂ و ﺗﺄﺛﻴﺮات ﻣﺤﻴﻄﻲ و ژﻧﺘﻴﻜﻲ‬
‫ﻛﻢ ﻓﺮوغ ﮔﺮدد؛ وﻟﻲ ﻧﺎﺑﻮد ﻧﻤﻲﺷﻮد و در اوﺿﺎع و ﺷﺮاﻳﻄﻲ دوﺑﺎره ﻧﻤﻮدار ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ؛‬
‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫ﺸﺮِﻛُﻮنَ‪.‬‬
‫د‪ ‬ﻋﻮ‪‬ا اﷲَ ‪‬ﻣ ْﺨ ِﻠﺼِﻴﻦَ َﻟﻪ‪‬اﻟﺪ‪‬ﻳﻦَ َﻓ َﻠﻤ‪‬ﺎ َﻧﺠ‪‬ﺎ ‪‬ﻫﻢ‪ ‬إِﻟَﻲا ْﻟ ‪‬ﺒﺮﱢ إذا ‪‬ﻫﻢ‪ ‬ﻳ ْ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﻛﺸﺘﻲ ﺳﻮار ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﺧﺪا را ﭘﺎﻛﺪﻻﻧـﻪ ﻣـﻲﺧﻮاﻧﻨـﺪ ]وﻟـﻲ[‬
‫ﭼﻮن ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺸﻜﻲ رﺳﺎﻧﺪ و ﻧﺠﺎﺗﺸﺎن داد‪ ،‬ﺑﻪﻧﺎﮔﺎه ﺷﺮك ﻣﻲورزﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ اﻓﺮاد ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﺘﻲ و ﻧﺎاﻣﻴﺪي ﺧﺪا را از ﺳﺮ اﺧﻼص ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ و‬
‫ﺑﻪﺳﻮي او ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در واﻗـﻊ‪ ،‬ﻗﻄـﻊ اﻣﻴـﺪ ﻣﻮﺟـﺐ ﻣـﻲﺷـﻮد ﺗـﺎ اﻧـﺴﺎن ﻣﺘﻮﺟـﻪ‬

‫‪ .1‬ﻳﺲ )‪ 60 :(36‬و ‪.61‬‬

‫‪ .2‬رﻋﺪ )‪.15 :(13‬‬
‫‪ .3‬ﻋﻨﻜﺒﻮت )‪.65 :(29‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪31‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫ﻣﺴﺒﺐاﻻﺳﺒﺎب ﮔﺮدد؛ وﻟﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪﻣﺤﻴﻂ اﻣﻨﻲ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻏﻴﺮ اﻣﻴﺪ ﺑـﺴﺘﻪ و ﺷـﺮك‬
‫ﻣﻲورزد‪.‬‬
‫در اﻳﻦﺑﺎره رواﻳﺎت ﭘﺮﺷﻤﺎري وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪﻳﻜﻲ از آﻧﻬـﺎ اﺷـﺎره‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻣﺎم ﺻﺎدق
ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫اﷲ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻴﺎزﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺨﺘﻴﻬﺎ و ﻧﺎاﻣﻴﺪي از ﻫـﺮ‬
‫‪1‬‬
‫ﭼﻴﺰ‪ ،‬ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه ﻣﻲآورﻧﺪ‪.‬‬

‫ب( ﺑﺮﻫﺎن ﻋﻠّﻲ‬

‫از راﻫﻬﺎي اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎن ﻋﻠّﻲ و ﻣﻌﻠﻮﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﮔﺬر ﻣﻌﻠﻮﻟﻴﺖ ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ﺑﻪوﺟﻮد ﺧﺪا ﭘﻲ ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن را ﺑﻪﮔﻮﻧﺔ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻣﻲﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪ :‬ﺟﻬﺎن‬
‫ﻣﻌﻠﻮل اﺳﺖ و ﻫﺮ ﻣﻌﻠﻮﻟﻲ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻋﻠﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻋﻠﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آن‬
‫ﻋﻠﺖ ﻳﺎ ﺧﺪا اﺳﺖ ﻳﺎ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻪﺧﺪا ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬از اﻳﻦرو‪ ،‬ﺧﺪا وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﺗﻘﺮﻳﺮ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن را در ﻗﺎﻟﺐ ﭼﻨﺪ ﺑﻨﺪ دﻧﺒﺎل ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل‬

‫اﮔﺮ دو وﺟﻮد را ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴﻢ و ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ »اﻟﻒ« ﻣﻮﺟـﻮدي اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺗﺤﻘـﻖ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد دﻳﮕﺮ ﻳﻌﻨﻲ »ب« ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺑﺮ آن اﺳﺖ‪ ،‬وﺟـﻮد »اﻟـﻒ« را ﻋﻠـﺖ و وﺟـﻮد »ب« را‬
‫ﻣﻌﻠﻮل ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ ،‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻋﺎمِ ﻋﻠﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺷﺮط و ‪‬ﻣ ِﻌﺪ‪‬ات و ﺳـﺎﻳﺮ‬
‫ﻋﻠﻞ ﻧﺎﻗﺼﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻠﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي ﺧﺎﺻﻲ ﻧﻴﺰ دارد ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﻣﻮﺟـﻮدي‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد آن‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ و وﺟﻮد ﻣﻮﺟﻮد دﻳﮕﺮ ﺿﺮورت ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬و اﻳﻦ ﻋﻠﺖ را »ﻋﻠﺖ‬
‫ﺗﺎﻣﻪ« ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻨﺠﺎ‪ ،‬ﻋﻠﺖ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ وﺟﻮد ﻣﻌﻠﻮل ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ‪ .‬در ﻏﻴـﺮ‬
‫اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻋﻠﺖ را »ﻋﻠﺖ ﻧﺎﻗﺼﻪ« ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً وﺟﻮد ﺣﺮارت واﺑـﺴﺘﻪ و ﻣﺘﻮﻗـﻒ ﺑـﺮ‬
‫‪2‬‬
‫وﺟﻮد آﺗﺶ اﺳﺖ و ﺑﺪﻳﻦ روي وﺟﻮد ﺣﺮارت را ﻣﻌﻠﻮل و آﺗﺶ را ﻋﻠﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺻﺪوق‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.23‬‬

‫‪ .2‬ﻋﻼّﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻧﻬﺎﻳﺔاﻟﺤﻜﻤﺔ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.140 - 138‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪32‬‬

‫اﻧﺴﺎن از راه ﻓﻄﺮت و ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪة درون ﺧﻮد ﺑﻪ اﺻﻞ ﻋﻠﻴﺖ آﮔـﺎه ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬او‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي ذﻫﻨﻲ و رواﻧﻲ و ﻣﺠﻌﻮﻻﺗﺶ را اﻣﻮري ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ از او ﺳﺮ ﻣﻲزﻧـﺪ و وﺟـﻮد‬
‫آﻧﻬﺎ را واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲاﻧﮕﺎرد؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ او ﺧﻮد را واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪآﻧﻬﺎ ﻧﻤـﻲﭘﻨـﺪارد‪ .‬ﺑـﺎ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻼﺣﻈﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل را اﻧﺘﺰاع ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪدﻳﮕﺮ ﻣﻮﺟﻮدات ﻧـﺴﺒﺖ‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻋﻠﺖ را ﺑﺮ ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻢ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ :‬ﻋﻠﺖ ﻓﺎﻋﻠﻲ‪ ،‬ﻋﻠﺖ ﻏﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻋﻠﺖ ﺻـﻮري‬
‫و ﻋﻠﺖ ﻣﺎدي‪ .‬ﻋﻠﺖ ﻓﺎﻋﻠﻲ‪ ،‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮل از آن ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ و ﻋﻠﺖ ﻏﺎﻳﻲ‪ ،‬اﻧﮕﻴـﺰة‬
‫ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻛﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ ﻣﺎدي‪ ،‬زﻣﻴﻨﺔ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻣﻌﻠﻮل اﺳﺖ و در ﺿﻤﻦِ آن ﺑﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞدﻫﻨﺪة ﮔﻴﺎه‪ .‬ﻋﻠﺖ ﺻﻮري‪ ،‬ﺻﻮرت و ﻓﻌﻠﻴﺘـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در‬
‫ﻣﺎده ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ و ﻣﻨﺸﺄ آﺛﺎر ﺟﺪﻳﺪي ﻣﻲﮔﺮدد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻮرت ﻧﺒﺎﺗﻲ‪.‬‬
‫ﻋﻠﺖ ﻓﺎﻋﻠﻲ دو اﺻﻄﻼح دارد‪ :‬ﻳﻜﻲ ﻓﺎﻋﻞ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﻪ در ﻓﻴﺰﻳﻚ و ﻃﺒﻴﻌﻴـﺎت ﺑﻜـﺎر‬
‫ﻣﻲرود و ﻣﻨﺸﺄ ﺣﺮﻛﺖ و دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ اﺟﺴﺎم و ﺣﺎﻻت اﺳﺖ و دﻳﮕـﺮ ﻓﺎﻋـﻞ اﻟﻬـﻲ ﻛـﻪ در‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و اﻟﻬﻴﺎت ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ واﻗﻊ ﻣﻲﺷﻮد و ﻣﻨﻈﻮر از آن ﻣﻮﺟﻮدي اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻣﻌﻠـﻮل را‬
‫ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورد و ﺑﻪآن ﻫﺴﺘﻲ ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ‪ .‬در اﻳﻦ اﺳـﺘﺪﻻل ﻫﺮﮔـﺎه از ﻋﻠـﺖ ﻓـﺎﻋﻠﻲ ﺑﺤـﺚ‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر ﻋﻠﺖ ﻓﺎﻋﻠﻲ اﻟﻬﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .2‬اﺛﺒﺎت ﻣﻌﻠﻮﻟﻴﺖ ﻋﺎﻟﻢ‬

‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻼك اﺣﺘﻴﺎج ﻣﻌﻠﻮل ﺑﻪﻋﻠﺖ‪ ،‬ﺿﻌﻒِ وﺟـﻮدي اوﺳـﺖ‪ ،‬ﻫـﺮ ﻣﻮﺟـﻮد ﻓﻘﻴـﺮ و‬
‫ﺿﻌﻴﻔﻲ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻋﻠﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺿﻌﻒِ ﻣﺮﺗﺒﺔ وﺟﻮدي‪ ،‬آﺛﺎر و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ دارد ﻛـﻪ ﺑـﻪوﺳـﻴﻠﺔ‬
‫آﻧﻬـﺎ ﻣـﻲﺗـﻮان ﻣﻌﻠﻮﻟﻴــﺖ ﻣﻮﺟـﻮدي را ﺷـﻨﺎﺧﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠــﺔ آﻧﻬـﺎ‪ ،‬ﻣﺤـﺪودﻳﺖ زﻣــﺎﻧﻲ و‬
‫ﻣﺤﺪودﻳﺖ آﺛﺎر و واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪﻏﻴﺮ و ﺗﻐﻴﻴﺮﭘﺬﻳﺮي و ﺣﺮﻛﺖﭘﺬﻳﺮي و ﻓﻨﺎﭘﺬﻳﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮدي ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد‪ ،‬ﺑﻲﮔﻤﺎن ﻓﻘﺮِ وﺟﻮدي دارد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮل اﺳـﺖ؛‬
‫ﭼﺮا ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻼﻣﺖ ﻓﻘﺪان و ﻛﻤﺒﻮد اﺳﺖ و روﺷﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﻮﺟـﻮدِ داراي ﻧﻘـﺺ و‬
‫ﻛﻤﺒﻮد‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻛﻤﺒﻮد ﺧﻮﻳﺶ را ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺳﺎزد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺤﺘﺎج ﻋﻠﺘﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ آن را‬
‫از ﻗﻮ‪‬ه ﺑﻪﻓﻌﻠﻴﺖ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.140‬‬

 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪33‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫ﻣﻮﺟﻮدي ﻛﻪ ﻣﺤﺪودﻳﺖ زﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻲ دارد‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً ﻓﻘﺮ وﺟﻮدي دارد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﻣﻌﻠﻮل ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ زﻳﺮا ﻳﺎ ﺳﺎﺑﻘﺔ ﻧﻴﺴﺘﻲ دارد ﻳﺎ ﻻﺣﻘﺔ ﻧﻴـﺴﺘﻲ‪ .‬ﻣﻮﺟـﻮدي ﻛـﻪ ﺑـﻪﻧﺤـﻮي‬
‫واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪﻏﻴﺮ دارد‪ ،‬داراي ﺿﻌﻒ وﺟﻮدي اﺳﺖ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻌﻠـﻮل اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ـﻪ‬
‫ﺑﻪاﻳﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺷﻮد از آﻧﺠﺎ ﻛـﻪ ﺟﻬـﺎن ﺑـﺴﺘﺮ ﺗﻐﻴﻴـﺮ و ﺗﺤـﻮﻻت اﺳـﺖ و‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﺳﺎﺑﻘﻪ و ﻻﺣﻘﺔ ﻧﻴﺴﺘﻲ دارﻧﺪ و اﺟﺰاي آن ﺑﻪﻫﻢ واﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪،‬‬
‫ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮل ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬از اﻳﻦرو اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ
ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ُﻛﻞﱡ ﻗﺎ ِﺋﻢٍ ﻓﻲ ﺳِﻮاه ﻣﻌﻠُﻮلٌ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻏﻴﺮ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻌﻠﻮل اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ُﻛﻞﱡ ﺷﻲءٍ ﻗﺎ ِﺋﻢ‪ِ ‬ﺑﻪِ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﺷﻴﺌﻲ ﺑﻪ او ﻗﻴﺎم دارد‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﻋﻠﻲ
ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺗﻌﺎﺑﻴﺮي‪ ،‬ﺻﻔﺎﺗﻲ را ﻣﻨﺤﺼﺮاً از ﺧﺪا ﺳﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ و از اﻳـﻦرو‬
‫در ﻣﻲﻳﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺳﻮي اﷲ ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪاﻳﻦ ﺻﻔﺎﺗﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺻـﻔﺎت ﻻزﻣـﺔ ﻣﻌﻠﻮﻟﻴـﺖاﻧـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫ـ ﮔﺬر زﻣﺎن او را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫ـ ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ـ ﺣﺎﻟﺖ او ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ـ ﺳﻜﻮن و ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺮ او ﻋﺎرض ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ـ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺜﻞ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺪارد ﺗﺎ از آن ﻃﺮﻳﻖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ـ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻪ ﻣﻲزاﻳﺪ و ﻧﻪ زاﺋﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫ـ اﻓﻮل و زوال ﺑﺮ او راه ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪ .3‬اﻣﺘﻨﺎع دور و ﺗﺴﻠﺴﻞ ﻋﻠﻞ‬

‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻌﺘﺮﺿﺎن ﺑﺮﻫﺎن ﻋﻠّﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﭼﻪ اﺷﻜﺎﻟﻲ دارد ﻛﻪ ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻋﻠﻞ ﺗـﺎ ﺑـﻲﻧﻬﺎﻳـﺖ اداﻣـﻪ‬

‫‪ .1‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺒﺔ ‪.186‬‬

‫‪ .2‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺧﻄﺒﺔ ‪.109‬‬
‫‪ .3‬ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬اﺻﻮل ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،135‬ﺣﺪﻳﺚ ‪.1‬‬
‫‪ .4‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ،142‬ح ‪.7‬‬
‫‪ .5‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺒﺔ ‪.186‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪34‬‬

‫ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺧﻮد‪ ،‬ﻋﻠﺖ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ؟ در اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺧﺪا را اﺛﺒﺎت ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ اﺷﻜﺎل ﭘﺎﺳﺦ دادهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺴﻠﺴﻞ ﻋﻠﻞ ﺗﺎ ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﺤـﺎل اﺳـﺖ‪ .‬در‬
‫ﻧﻈﺮ اﻳﻦ ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬اﻣﺘﻨﺎع ﺗﺴﻠﺴﻞ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ دﺳﺖﻛﻢ ﻗﺮﻳـﺐ ﺑـﻪﺑـﺪاﻫﺖ اﺳـﺖ و‬
‫دﻻﻳﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺘﻨﺎع اﻗﺎﻣﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪﻧﻤﻮﻧﻪاي از آن اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﺳﻠﺴﻠﻪاي از ﻋﻠﻞ و ﻣﻌﻠﻮﻻت را ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻋﻠﺘﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮلِ ﻋﻠﺖِ‬
‫دﻳﮕﺮي اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻠﺴﻠﻪاي از ﺗﻌﻠّﻘﺎت و واﺑﺴﺘﮕﻴﻬﺎ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ و ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ وﺟﻮدِ‬
‫واﺑﺴﺘﻪ ﺑﺪون وﺟﻮدِ ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ ﻛﻪ ﻃﺮف واﺑﺴﺘﮕﻲ آن اﺳﺖ ـ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬ﭘـﺲ‬
‫ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﺎﻳﺪ وراي اﻳﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ واﺑﺴﺘﮕﻴﻬﺎ و ﺗﻌﻠّﻘﺎت‪ ،‬وﺟﻮد ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﮕـﻲ آﻧﻬـﺎ‬
‫در ﭘﺮﺗﻮ آن ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﺑﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻣﺠﻤﻮع ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﺤﺘﺎج و واﺑـﺴﺘﻪ ﻫﺮﮔـﺰ ﻏﻴـﺮ ﻣﺤﺘـﺎج و‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﻏﻨﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ ﻧﻤـﻲ ﺷـﻮد اﻳـﻦ ﺟﻬـﺎن‪ ،‬ﻋﻠـﺖ ﺧـﻮدش ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ اﺻـﻄﻼﺣﺎً آن را‬
‫»ﻣﺤﺎلﺑﻮدن دور« ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ »دور« ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي اﻳﻦ اﺳﺖ ﻋﻠﺖ وﺟـﻮدي ﻣﻮﺟـﻮد‪،‬‬
‫ﺧﻮد او ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ وﺟﻮد ﻣﻮﺟﻮد ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺑﺮﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﺴﺘﻠﺰم آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺮ ﺧﻮد ﻣﻘﺪ‪‬م ﺑﺎﺷﺪ و ﻻزﻣﺔ آن اﺟﺘﻤﺎع ﻣﺘﻨﺎﻗﻀﻴﻦ اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﻋﻠﺖ‬
‫ﺧﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺎﺑﻖ ﺑﺮ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﻣﻌﻠﻮل اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺎﺑﻖ ﺑﺮﺧﻮد ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﻠﻜﻪ‬
‫ﻣﺘﺄﺧﺮ از ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺟﺘﻤﺎع ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻧﻴﺰ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻓـﺮض ﻛـﺮد ﻛـﻪ‬
‫ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺧﻮد ﻋﻠﺖ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﻜﻪ‪ ،‬ﻣﺤﺘﺎج ﻋﻠﺘﻲ ﺧﺎرج از ﺧﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ او ﺧـﺪا اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﻛﻪ ﻳﻚ ﭼﻴﺰي ﻋﻠﺖ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ در ﻗﺎﻟﺐ اﺳﺘﻔﻬﺎم رد ﻛﺮده‬
‫و ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫أَم‪ُ ‬ﺧ ِﻠﻘُﻮا ِﻣﻦْ َﻏ ‪‬ﻴﺮِ َﺷﻲ‪‬ءٍ أم‪ ‬ﻫﻢ‪‬اﻟْﺨﺎ ِﻟﻘُﻮنَ‬
‫آﻳﺎ از ﻫﻴﭻ ﺧﻠﻖ ﺷﺪهاﻧﺪ؟ ﻳﺎ آﻧﻜﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﺧﺎﻟﻖ )ﺧﻮد( ﻫﺴﺘﻨﺪ؟‬

‫ج( ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ‬

‫ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از راﻳﺞﺗﺮﻳﻦ ﺑﺮاﻫﻴﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ وﺟﻮد ﺧـﺪا اﻗﺎﻣـﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﺑﺮﻫﺎن‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻪ ﺑﻠﻨﺪاي ﻋﻤﺮ اﻧﺴﺎن دارد‪ .‬آدﻣﻴﺎن از دﻳﺮﺑﺎز ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪة ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻣﻨﻈﻢ و‬

‫‪ .1‬ﻋﻼّﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻧﻬﺎﻳﺔاﻟﺤﻤﻜﺔ‪ ،‬ص ‪.148‬‬

‫‪ .2‬ﻃﻮر )‪.35 :(52‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪35‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺟﻬﺎن‪ ،‬از ﺧﻮﻳﺶ ﭘﺮﺳﻴﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﻢ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻣﻌﻠﻮل ﭼﻴﺴﺖ؟ آﻳﺎ ﺧـﻮد‬
‫اﺟﺰاء ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻧﻈﻢ را ﭘﺪﻳﺪ آوردهاﻧﺪ ﻳﺎ ﻧﺎﻇﻤﻲ ﺣﻜﻴﻢ و ﺑﺎ ﺗﺪﺑﻴﺮ‪ ،‬آﻧﻬـﺎ را‬
‫ﻣﻨﻈﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ؟ اﻳﻦ دو ﻧﻈﺮﻳ‪‬ﻪ‪ ،‬ﭘﻴﺮواﻧﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ آدﻣﻴﺎن ﺑﺮ آن ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻛـﻪ از‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎ و ﻧﻈﻢ ﺟﻬﺎن ﻣﻲﺗﻮان‪ ،‬دﺳﺖ ﺗﻮاﻧﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ را وراي آن دﻳـﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪،‬‬
‫ﻳﻜﻲ از راﻫﻬﺎي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻈﻢ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﻫﺴﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺒﻴﺎي اﻟﻬﻲ ﻧﻴﺰ ﺑـﺮ‬
‫ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﺗﺄﻛﻴﺪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻬﺎ ﻣﻲدﻫﺪ و اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را دﻋﻮت ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛـﻪ در‬
‫ﺧﻠﻘﺖ ﭘﻴﭽﻴﺪة ﻣﻮﺟﻮدات و آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ و ﻛﻮﻫﻬﺎ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻨﺪ و ﭼﻨﺎن دﻻﻟـﺖ ﻧﻈـﻢ ﺑـﺮ‬
‫ﻧﺎﻇﻢ را ﺑﺪﻳﻬﻲ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻲ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻳﺎد آﻧﻬﺎ ﺑﻴـﺎور؛ ﻳﻌﻨـﻲ اﻧـﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑـﺎ ﻛﻤﺘـﺮﻳﻦ‬
‫ﺗﻮﺟﻬﻲ ـ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ـ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ دﺳﺖ ﺗﻮاﻧﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﻠﻴﻢ و ﺣﻜﻴﻢ را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫أﻓَﻼ ‪‬ﻳ ْﻨ ُﻈﺮُونَ إﻟَﻲ اْ
ِﺑﻞِ َﻛ ‪‬ﻴﻒ‪ُ ‬ﺧ ِﻠ َﻘﺖ‪ * ‬و‪ ‬إﻟَﻲ اﻟﺴ‪‬ﻤﺎءِ َﻛ ‪‬ﻴﻒ‪ ‬ر‪ِ ‬ﻓ ‪‬ﻌﺖ‪ * ‬و‪ ‬إﻟَﻲ ا ْﻟﺠِﺒﺎلِ‬
‫ﺴﺖ‪ ‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴ ِﻬﻢ‪‬‬
‫ﺼ ‪‬ﺒﺖ‪ * ‬و‪ ‬إﻟَﻲ اْﻷَر‪‬ضِ َﻛ ‪‬ﻴﻒ‪ ‬ﺳ ِﻄ ‪‬ﺤﺖ‪َ * ‬ﻓﺬَﻛﱢﺮْ إﻧﱠﻤﺎ أ ْﻧﺖ‪ ‬ﻣﺬَﻛﱢﺮٌ * ﻟ ‪‬‬
‫َﻛﻲ‪ُ َ‬ﻧ ِ‬
‫‪1‬‬
‫ﺼ ‪‬ﻴ ِﻄﺮٍ‪.‬‬
‫ِﺑ ‪‬ﻤ ‪‬‬
‫آﻳﺎ ﺑﻪ ﺷﺘﺮ ﻧﻤﻲﻧﮕﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪﻛﻮﻫﻬﺎ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﺸﺎﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑـﻪ زﻣـﻴﻦ‬
‫ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮔﺴﺘﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﻳﺎدآوري ﻛﻦ‪ ،‬ﺗﻮ ﻓﻘﻂ ﻳﺎدآوري و ﺑـﺮ آﻧﻬـﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻂ ﻧﻴﺴﺘﻲ‪.‬‬
‫و ﻳﺎ در آﻳﺔ دﻳﮕﺮ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫إِنﱠ ﻓِﻲ اﻟﺴ‪‬ﻤﺎواتِ و‪ ‬اْﻷَر‪‬ضِ ﻵﻳﺎتٍ ِﻟ ْﻠ ‪‬ﻤﺆْ ِﻣﻨِﻴﻦَ * و‪ِ ‬ﻓﻲ َﺧ ْﻠ ِﻘ ُﻜﻢ‪ ‬و‪ ‬ﻣﺎ ‪‬ﻳ ‪‬ﺒﺚﱡ ِﻣﻦْ دا ‪‬ﺑﺔٍ‬
‫آﻳﺎت‪ِ ‬ﻟ َﻘﻮ‪‬مٍ ﻳ‪‬ﻮ ِﻗﻨُﻮنَ * و‪ ‬ا ْﺧﺘِﻼفِ اﻟ ﱠﻠ ‪‬ﻴﻞِ و‪ ‬اﻟﻨﱠﻬﺎرِ و‪ ‬ﻣﺎ أ ْﻧﺰَلَ اﷲُ ِﻣﻦَ اﻟﺴ‪‬ﻤﺎءِ ِﻣﻦْ رِز‪‬قٍ‬
‫ﺼﺮِﻳﻒِ اﻟﺮﱢﻳﺎحِ آﻳﺎت‪ِ ‬ﻟ َﻘﻮ‪‬مٍ ‪‬ﻳ ‪‬ﻌ ِﻘﻠُﻮنَ * ِﺗ ْﻠﻚ‪ ‬آﻳﺎت‪ ‬اﷲِ‬
‫ﻓَﺄﺣ‪‬ﻴﺎ ِﺑﻪِ اْﻷَر‪‬ض‪ ‬ﺑ ‪‬ﻌﺪ‪ ‬ﻣﻮ‪‬ﺗِﻬﺎ و‪َ ‬ﺗ ‪‬‬
‫‪2‬‬
‫َﻧ ْﺘﻠُﻮﻫﺎ ‪‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴﻚ‪ ‬ﺑِﺎ ْﻟ ‪‬ﺤﻖﱢ َﻓﺒِﺄي‪ ‬ﺣﺪِﻳﺚٍ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌﺪ‪ ‬اﷲِ و آﻳﺎ ِﺗﻪِ ‪‬ﻳﺆْ ِﻣﻨُﻮنَ‪.‬‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﻲ در آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ و در آﻓـﺮﻳﻨﺶ‬
‫ﺧﻮدﺗﺎن و آﻧﭽﻪ از اﻧﻮاع ﺟﻨﺒﻨﺪهﻫﺎ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻣﻲﮔﺮداﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﺮاي ﻣﺮدﻣـﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻳﻘﻴﻦ دارﻧﺪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ و ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺎﭘﻲ آﻣﺪن ﺷﺐ و روز و آﻧﭽﻪ ﺧﺪا از‬

‫‪ .1‬ﻏﺎﺷﻴﻪ )‪.22- 17 :(88‬‬

‫‪ .2‬ﺟﺎﺛﻴﻪ )‪.6- 3 :(45‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪36‬‬

‫روزي از آﺳﻤﺎن ﻓﺮود آورده و ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪ آن‪ ،‬زﻣﻴﻦ را ﭘﺲ از ﻣﺮﮔﺶ زﻧـﺪه‬

‫ﮔﺮداﻧﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ]ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در[ ﮔﺮدش ﺑﺎدﻫﺎ ]ﺑﺮ ﻫﺮ ﺳﻮ[ ﺑﺮاي ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ]ﻫﺎ[ اﺳﺖ آﻳﺎت ﺧﺪا ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺣـﻖ آن را‬
‫ﺑﺮ ﺗﻮ ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﻴﻢ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺧﺪا و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي او ﺑﻪ ﻛﺪام ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ‬
‫ﮔﺮوﻳﺪ؟‬
‫اﻣﺎم ﻋﻠﻲ
ﻧﻴﺰ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺮ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﭘﺎي ﻓﺸﺮده و ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ و ﺧﻠﻘﺖ ﺑـﺴﻴﺎري‬
‫از ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮرﭼﻪ و ﻃﺎووس اﺷﺎره ﻛﺮده و ﻇﺮاﻓﺘﻬﺎي ﺧﻠﻘﺖ آﻧﻬﺎ را ﺑﺮ ﺷﻤﺮده و‬
‫در واﻗﻊ ﺑﻪ آدﻣﻴﺎن ﺗﻮﺟﻪ داده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺄﻣﻞ و ﺗﻔﻜﺮ در ﺧﻠﻘﺖ ﻣﻮﺟﻮدات‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﻜﻴﻢ و ﺑﺎ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﭘﻲ ﺑﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺻﺎدق
ﻧﻴﺰ در ﺑﺎب ﻧﻈﻢ ﺟﻬﺎن ﺧﻠﻘﺖ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻋﺠﺐ از آﻓﺮﻳﺪهاي ﻛﻪ ﻣﻲﭘﻨﺪارد ﺧﺪاوﻧﺪ از ﭼﺸﻢ ﺑﻨـﺪﮔﺎن ﻣﺨﻔـﻲ اﺳـﺖ؛‬
‫درﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ آﺛﺎر ﺻﻨﻊ او را در ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻣﺤﻴﺮاﻟﻌﻘﻮل و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻗﺎﻃﻊ ﺧﻠﻘـﺖ‬
‫ﺧﻮد ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺟﺎﻧﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ در اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺰرگ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮﻛﻴﺐ آﺷـﻜﺎر‬
‫ﺟﻬﺎن و ﻟﻄﺎﻓﺖ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﻇﺎﻫﺮ در آن‪ ،‬ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻣﺨﻠﻮﻗـﺎت از ﻋـﺪم و ﺗﺤـﻮل‬
‫آﻧﻬﺎ از ﻃﺒﻴﻌﺘﻲ ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ دﻳﮕﺮ و از ﻧﻘﺸﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﺶ دﻳﮕﺮ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻨﺪ‪ ،‬دﻻﻳـﻞ‬
‫وﺟﻮد ﺻﺎﻧﻊ را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد؛ زﻳﺮا ﻫﻴﭻ ﭘﺪﻳﺪهاي ﻧﻴﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ‬
‫در آن اﺛﺮ ﺗﺪﺑﻴﺮ و ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺧﺎﻟﻖ ﻣﺪﺑﺮ دﻻﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬وﺟـﻮد دارد و‬
‫‪1‬‬
‫ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺪﺑﺮاﻧﻪ آن‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺧﺪاي واﺣﺪ ﺣﻜﻴﻢ راه ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫از ﻣﺠﻤﻮع اﻳﻦ ﺑﻴﺎﻧﺎت روﺷﻦ ﻣـﻲﮔـﺮدد ﻛـﻪ ﺗﻔﻜـﺮ در ﺳـﺎﺧﺘﺎر ﻣـﻨﻈﻢ و ﭘﻴﭽﻴـﺪة‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻧﺎﻇﻢ ﺣﻜﻴﻢ و ﻋﻠﻴﻢ اذﻋﺎن ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﺑﻪﺻﻮرﺗﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﻃﺮح اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻳﻚ ﻫﺴﺘﺔ ﻣـﺸﺘﺮك‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ آن را ﺑﻪﺻﻮرت ذﻳﻞ ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻮد‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﺔ اول‪ :‬ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪهاي ﻣﻨﻈﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ در ﻋﺎﻟﻢ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻣﻨﻈﻢ وﺟﻮد‬

‫‪ .1‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.152‬‬

 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪37‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﺔ دوم‪ :‬ﻫﺮ ﻧﻈﻤﻲ ﺑﺮاﺳﺎس ﺑﺪاﻫﺖ ﻋﻘﻠﻲ از ﻧﺎﻇﻤﻲ ﺣﻜﻴﻢ و ﺑـﺎ ﺷـﻌﻮر ﻧﺎﺷـﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ از روي ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﻲ‪ ،‬اﺟﺰاي ﭘﺪﻳﺪة ﻣﻨﻈﻢ را ﺑﺎ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ و آراﻳـﺶ ﺧـﺎص و‬
‫ﺑﺮاي وﺻﻮل ﺑﻪ ﻫﺪف ﻣﺸﺨﺼﻲ ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻃﺮح و‬
‫ﺗﺪﺑﻴﺮ ﻧﺎﻇﻢ ﺑﺎ ﺷﻌﻮري ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﭘﻴﺶ از اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﺗﻘﺮﻳﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ اﺷﺎره ﻛﻨـﻴﻢ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻧﻈـﻢ‬
‫ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﻈﻢ‬
‫ﻧﻈﻢ از ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻨﺎي روﺷﻨﻲ دارد و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮج و ﻣـﺮج و آﺷـﻔﺘﮕﻲ ﺑﻜـﺎر‬
‫ﻣﻲرود‪ .‬ﭘﺪﻳﺪة ﻣﻨﻈﻢ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ اﺟﺰاي آن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎ ﻫﻢ ارﺗﺒﺎط دارﻧـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻫﻤﮕﻲ ﻫﺪف ﻳﮕﺎﻧﻪ و ﻣﺸﺨﺼﻲ را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻋﺒـﺎرﺗﻲ دﻳﮕـﺮ‪ ،‬ﻧﻈـﻢ‪ ،‬ﮔـﺮد آﻣـﺪن‬
‫اﺟﺰاي ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﻛﻴﻔﻴﺖ و ﻛﻤﻴـﺖ وﻳـﮋهاي در ﻳـﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﮔﻮﻧـﻪاي ﻛـﻪ‬
‫ﻫﻤﻜﺎري و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻫﺪﻓﻲ ﻣﻌﻴﻦ را ﭘﻲ ﻣﻲﺟﻮﻳﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎي ﻣﻨﻈﻢ دﻗﺖ ﺷﻮد‪ ،‬آﺷﻜﺎر ﻣﻲﮔـﺮدد ﻛـﻪ ﺳـﻪ ﻋﻨـﺼﺮ‪ ،‬ﺳـﺎزﻧﺪة‬
‫اﺻﻠﻲ ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻈﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اول‪ .‬ﻃﺮاﺣﻲ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي دﻗﻴﻖ؛‬
‫دوم‪ .‬ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺣﺴﺎب ﺷﺪه؛‬
‫ﺳﻮم‪ .‬ﻫﺪﻓﻤﻨﺪي‪.‬‬

‫‪ .3‬ﺗﻘﺮﻳﺮ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ‬

‫ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﻣﻄﺮح ﺳﺎﺧﺖ‪ :‬ﺑﺮﻫﺎن ﻫﺪﻓﻤﻨﺪي و ﺑﺮﻫﺎن ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ‬
‫در ﻛﻞ ﻋﺎﻟﻢ‪ .‬ﺻﻮر دﻳﮕﺮي ﻧﻴـﺰ ﺑـﺮاي ﺗﻘﺮﻳـﺮ ﺑﺮﻫـﺎن ﻧﻈـﻢ وﺟـﻮد دارد ﻛـﻪ ﻣـﺎ ﺑـﻪ آﻧﻬـﺎ‬
‫ﻧﻤﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬

‫ﺑﺮﻫﺎن ﻫﺪﻓﻤﻨﺪي‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﺮ ﻫﺪﻓﻤﻨﺪي ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﻨﻈﻢ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻣـﺸﺎﻫﺪه ﻣـﻲﻛﻨـﻴﻢ ﻛـﻪ‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪38‬‬

‫ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻣﻨﻈﻤﻲ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪﺳﻮي ﻏﺎﻳﺘﻲ در ﺣﺮﻛﺘﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﻋﻠـﻢ و‬
‫آﮔﺎﻫﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪﺳﻮي ﻏﺎﻳﺘﻲ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﻣﻮﺟﻮدي ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻫﻮﺷﻤﻨﺪ و ﻣﺪﺑ‪‬ﺮ‬
‫آن را راه ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﻮدات ﺧﻮد ﻓﺎﻗﺪ ﻋﻠﻢ و آﮔـﺎﻫﻲاﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪،‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮدي آﮔﺎه و ﻣﺪ‪‬ﺑﺮ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪﺳﻮي ﻏﺎﻳﺖ ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺼﺪاق اﻳﻦ ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﻨﻈﻢ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻢ ﺣﻴﻮاﻧﺎت و ﻫﻢ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ در آﻳﺎﺗﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﻘﺮﻳﺮ از ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳـﺪ‪ ،‬ﺧـﺪا‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﺪاﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﭼﻨﺎن ﺗﺪﺑﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻮاره‪ ،‬ﻣﻴﻮهﻫﺎي ﮔﻮارا ﺗﻮﻟﻴﺪ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫و او اﺳﺖ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از آﺳﻤﺎن‪ ،‬آﺑﻲ ﻓﺮود آورد‪ ،‬ﭘـﺲ ﺑـﻪوﺳـﻴﻠﺔ آن از ﻫـﺮ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺮآوردﻳﻢ و از آن ﺟﻮاﻧﺔ ﺳﺒﺰي ﺧـﺎرج ﺳـﺎﺧﺘﻴﻢ ﻛـﻪ از آﻧﻬـﺎ‬
‫داﻧﻪﻫﺎي ﻣﺘﺮاﻛﻤﻲ ﺑﺮ ﻣﻲآورﻳﻢ و از ﺷـﻜﻮﻓﺔ درﺧـﺖ ﺧﺮﻣـﺎ ﺧﻮﺷـﻪﻫـﺎﻳﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﻫﻢ‪ ،‬و ﺑﺎﻏﻬﺎﻳﻲ از اﻧﮕﻮر و زﻳﺘﻮن و اﻧﺎر ـ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ و ﻏﻴـﺮ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ـ ﺧـﺎرج ﻧﻤـﻮدﻳﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻴﻮة آن وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ ﺛﻤـﺮ دﻫـﺪ و ﺑـﻪ ]ﻃـﺮز[‬
‫‪1‬‬
‫رﺳﻴﺪﻧﺶ ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ‪ .‬ﻗﻄﻌﺎً در اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﻋﻠﻲ
ﻧﻴﺰ در ﺗﻌﺎﺑﻴﺮي ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﻘﺮﻳﺮ اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺴ ‪‬ﻤﺔٍ‪.‬‬
‫ﺻ ‪‬ﻴﺔُ ُﻛﻞﱢ دا ‪‬ﺑﺔٍ و اِﻟﻴﻚ‪ ‬ﻣﺼ‪‬ﻴﺮُ ُﻛﻞِ َﻧ ‪‬‬
‫ِﺑ ‪‬ﻴﺪِك‪ ‬ﻧﺎ ِ‬
‫زﻣﺎم ﻫﺮ ﺟﻨﺒﻨﺪهاي ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﻮ اﺳﺖ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻫﺮ آﻓﺮﻳـﺪهاي ﺑـﻪﺳـﻮي ﺗـﻮ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﻳﻦ آﻳﺎت و رواﻳﺎت ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛـﻪ ﻫـﺪاﻳﺘﮕﺮ ﺣﻜـﻴﻢ و ﻋـﺎﻟﻤﻲ در ﭘـﺲ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات اﻳﻦ ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪﺳﻮي ﻫﺪف راه ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮﻫﺎن ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ‬
‫اﻳﻦ ﺗﻘﺮﻳﺮ از ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﺑﺮ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ و ﻧﻈﻢ ﻛﻞ ﻋﺎﻟﻢ ﺗﺄﻛﻴﺪ دارد ﺗﺎ ﻧﺎﻇﻢ ﺣﻜﻴﻢ را ﺑـﺮاي‬
‫ﻛﻞ ﻋﺎﻟﻢ اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ را ﻣﻲﺗﻮان از ارﺗﺒﺎط و ﺳﺎزواري اﺟﺰاي ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻧﻌﺎم )‪.99 :(6‬‬

‫‪ .2‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺒﺔ ‪.109‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪39‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﻲ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﻛﻪ اﺟﺰاي ﻋﺎﻟﻢ ﭼﻨـﺎن ﺳـﺎزوار‬
‫ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ را در آن ﻣﻤﻜﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﺣـﺪي ﻛـﻪ ﺑـﺮاي‬
‫آن ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻤﺘﺮ ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﻮد‪ ،‬اداﻣـﺔ ﺣﻴـﺎت ﻣﻴـﺴﺮ ﻧﻴـﺴﺖ‪ .‬آﻳـﺎت ﻗـﺮآن ﻣﺠﻴـﺪ و‬
‫رواﻳﺎت اﺋﻤﺔ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ ‪ ‬ﮔﻮﻳﺎي اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ
ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ﭘﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ آﻓﺮﻳﻨﺶ را آﻏﺎز ﻛﺮد ‪ ...‬و اﺟﺰاي ﻣﺨﺎﻟﻒ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺳﺎزوار ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺻﺎدق
ﻧﻴﺰ در اﻳﻦﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫اي ﻣﻔﻀﻞ! ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻋﺒﺮت و دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﺧﺎﻟﻖ ـ ﺟﻞ و ﻋﻼ ـ ﻫﻴﺌﺖ ﺑﺨﺸﻴﺪن‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﺎﻟﻢ و ﮔﺮدآوري اﺟﺰا و ﻧﻈﻢ آﻓﺮﻳﻨﻲ در آن اﺳﺖ‪ .‬از اﻳـﻦرو‪ ،‬اﮔـﺮ‬
‫ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺧﺮد‪ ،‬در ﻛﺎر ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻧﻴﻚ و ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺄﻣـﻞ ﻛﻨـﻲ‪ ،‬ﻫـﺮ آﻳﻨـﻪ آن را‬
‫ﭼﻮن ﺧﺎﻧﻪ و ﺳﺮاﻳﻲ ﻣﻲﻳﺎﺑﻲ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا در آن آﻣـﺎده و‬
‫ﮔﺮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻤﻪ دﻟﻴﻞ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺎ اﻧـﺪازهﮔﻴـﺮي‬
‫دﻗﻴﻖ و ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ و ﻧﻈﻢ و ﺗﻨﺎﺳﺐ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آﻓﺮﻳﻨﻨﺪة‬
‫آن ﻳﻜﻲ اﺳﺖ و او ﻫﻤﺎن ﺷﻜﻞ دﻫﻨـﺪه‪ ،‬ﻧﻈـﻢ آﻓـﺮﻳﻦ و ﻫﻤﺎﻫﻨـﮓ ﻛﻨﻨـﺪة‬
‫‪2‬‬
‫اﺟﺰاي آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﻳﻦ ﺑﻴﺎﻧﺎت ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ اﺳـﺖ ﻛـﻪ از ﺳـﺮ‬
‫ﺣﻜﻤﺖ و ﻋﻠﻢ و ﺗﺪﺑﻴﺮ آراﺳﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﻛﻨﻨﺪه و ﻧﻈﻢ دﻫﻨﺪه ﻛﺴﻲ ﺟـﺰ‬
‫ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺖ و اﮔﺮ ﺧﺪاﻳﻲ ﺟﺰ ﺧﺪاي ﻳﮕﺎﻧﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﺗﺒﺎه ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫ﺴﺪ‪‬ﺗﺎ‪.‬‬
‫َﻟﻮ‪ ‬ﻛﺎنَ ﻓِﻴﻬِﻤﺎ آ ِﻟ ‪‬ﻬﺔٌ إِﻻﱠ اﷲُ َﻟ َﻔ ‪‬‬
‫اﮔﺮ در آﺳﻤﺎن و زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺧﺪاﻳﺎﻧﻲ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺒﺎه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺑﺮﻫﺎن ﺧﻠﻒ اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪا ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻜﻞ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﮔﺮ ﺧﺪاﻳﻲ در آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از اﷲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺴﺎد در ﺗﻜﻮﻳﻦ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬در ﺗﻜﻮﻳﻦ ﻓﺴﺎد ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ :‬ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از ﺧﺪا در آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ ﺧﺪاﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺒﺔ ‪.1‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.61‬‬
‫‪ .3‬اﻧﺒﻴﺎء )‪.22 :(21‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوم‬

‫ﺻﻔﺎت ﺧﺪا‬

‫اﻟﻒ( راﻫﻬﺎي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺻﻔﺎت ﺧﺪا‬

‫ادراك ﻛﺎﻣﻞ ذات و ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي آدﻣﻲ ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻴﺴﺖ؛ وﻟـﻲ اﻧـﺴﺎن ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ از‬
‫راﻫﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ روزﻧﻪاي ﺑﻪ ﺳﺎﺣﺖ رﺑﻮﺑﻲ ﺑﻴﺎﺑﺪ و ﺑﻪ آن ﺳﺎﺣﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺷـﻨﺎﺧﺘﻲ ﭘﻴـﺪا‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬آن راﻫﻬﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ .1 :‬راه ﻋﻘﻠﻲ؛ ‪ .2‬ﺳﻴﺮ در آﻓـﺎق و اﻧﻔـﺲ؛ ‪ .3‬ﻗـﺮآن و رواﻳـﺎت؛‬
‫‪ .4‬ﻛﺸﻒ و ﺷﻬﻮد‪.‬‬

‫‪ .1‬راه ﻋﻘﻠﻲ‬
‫ﻋﻘﻞ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد ﻣﻮﺟﻮدي را ﻛﻪ ﻏﻨﻲ ﺑﺎﻟﺬّات اﺳﺖ‪ ،‬اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ اﻣﺮ‬
‫دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﺑﺴﻴﺎري از ﺻﻔﺎت ﺛﺒﻮﺗﻴﻪ و ﺳﻠﺒﻴﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﻣـﻲﻳﺎﺑـﺪ؛‬
‫زﻳﺮا ﻫﺮ ﺻﻔﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻧﻘﺺ ذات ﻏﻨﻲ ﺑﺎﻟﺬّات ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ از او ﺳﻠﺐ ﮔﺮدد‪ .‬ﺧﻮاﺟـﻪ‬
‫ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻃﻮﺳﻲ در ﻛﺘﺎب ﺗﺠﺮﻳﺪ اﻻﻋﺘﻘـﺎد‪ ،‬از ﻫﻤـﻴﻦ روش ﺑـﺮاي اﺛﺒـﺎت ﺑـﺴﻴﺎري از‬
‫ﺻﻔﺎت ﺳﻠﺒﻲ و ﺛﺒﻮﺗﻲ ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﻣﻲدارد ﻛﻪ وﺟﻮب وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﺘﻴﺠﻪ راه‬
‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ـ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﻫﻤﻮاره ﺑﻮده و ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد آن اﺳﺖ ﻛﻪ وﺟﻮد‬
‫ﺑﺮاي او ﺿﺮوري اﺳﺖ ﭘﺲ ﻋﺪم ﺑﺮ او روا ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ـ ﺧﺪا‪ ،‬ﺷﺮﻳﻚ ﻧﺪارد؛ زﻳﺮا اﮔﺮ او را ﺷﺮﻳﻚ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﺷﺮﻳﻚ ﻧﻴﺰ واﺟـﺐ اﻟﻮﺟـﻮد‬
‫اﺳﺖ و ﻫﺮ دو در وﺟﻮب وﺟﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺧـﺼﻮﺻﻴﺘﻲ دارﻧـﺪ ﻛـﻪ‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪41‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫دﻳﮕﺮي ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺮﻛﺐ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ از ﻳﻚ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺸﺘﺮك ﻛﻪ وﺟﻮب وﺟﻮد اﺳﺖ و‬
‫دﻳﮕﺮ ﺧﺼﻮﺻﻴﺘﻲ ﻛﻪ وﻳﮋة ﻫﺮ ﻛﺪام اﺳـﺖ‪ .‬و ﺗﺮﻛﻴـﺐ ﻧـﺸﺎﻧﺔ ﺿـﻌﻒ و ﻓﻘـﺮ اﺳـﺖ؛ اﻣـﺎ‬
‫ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺿﻌﻒ و ﻓﻘﺮ ﺑﻪ ﺳﺎﺣﺖ واﺟﺐاﻟﻮﺟﻮد راه ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺧﺪا ﺷﺮﻳﻚ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ـ ﺧﺪا ﻣﺮﻛﺐ ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﻣﺮﻛﺐ ﺑﻪ اﺟﺰا ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ و ﭼﻴﺰي ﻛﻪ از اﺟﺰا ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺟﺰاي او ﺑﻪ واﺟﺐ ﺑﻮدن‪ ،‬ﺳﺰاوارﺗﺮﻧﺪ ﺗﺎ ﺧﻮد او‪.‬‬
‫ـ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻣﻜﺎن ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ او اﺷﺎره ﺣﺴﻲ ﻛـﺮد‪ .‬زﻳـﺮا او‬
‫ﺟﺴﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و از اﻳﻦرو ﻣﻜﺎن و زﻣﺎن ﺑﺮاي او ﻣﻌﻨﺎ ﻧـﺪارد‪ .‬اﮔـﺮ ﺧـﺪا در ﻣﻜـﺎن ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺮﻛﺖ و ﺳﻜﻮن ﺑﺮ او ﻋﺎرض ﻣﻲﺷﻮد و ﺣﺮﻛﺖ و ﺳﻜﻮن ﺑﺮ ﺣﺪوث دﻻﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮب وﺟﻮد ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ او ﻓﻮق ﻣﻜﺎن و ﺧﺎﻟﻖ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ـ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬در ﭼﻴﺰي ﺣﻠﻮل ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ در ﻣـﺴﻴﺢ ﺣﻠـﻮل‬
‫ﻛﺮده و ﺑﺮﺧﻲ ﻋﻮام ﺻﻮﻓﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺑﺪن ﻋﺎرف واﺻﻞ ﺣﻠﻮل ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻋﻘﻴﺪه ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﺣﻠﻮل ﺧﺪا ـ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻣﻜﺎندار ﺑﻮدن وﺗﺠﺴﻢ ﺧﺪا اﺳﺖ و ﭼﻨﺎنﻛﻪ‬
‫اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺪا ﻧﻪ ﻣﻜﺎن دارد و ﻧﻪ ﺟﺴﻢ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦرو ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻠﻮﻟﻲ ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ـ ﺧﺪا ﺑﺎ ﻏﻴﺮ ﺧﻮد ﻣﺘﺤﺪ ﻧﻤﻲﮔﺮدد؛ زﻳﺮا ﻏﻴﺮ او ﻣﻤﻜﻦاﻟﻮﺟﻮد اﺳﺖ و روا ﻧﻴـﺴﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﻏﻨﻲ ﺑﺎﻟﺬّات ﺑﺎ ﻣﻮﺟﻮد ﻓﻘﻴﺮ و واﺑﺴﺘﻪ ﻣﺘﺤﺪ ﮔﺮدد‪ .‬ﭼﻮن در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺧـﻮد‬
‫او ﻧﻴﺰ ﻣﺤﺪود ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ـ ﺧﺪا در ﻫﻴﭻ ﺟﻬﺘﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﭼﻮن ﺟﺴﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ـ ﺧﺪا ﻣﺤﻞ ﺣﻮادث ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ﻧـﺪارد ﺻـﻔﺖ و ﺣﺎﻟـﺖ ﺗـﺎزهاي‬
‫ﺑﺮاي او ﭘﻴﺪا ﺷﻮد؛ زﻳﺮا اﮔﺮ آﻧﻬﺎ ﻛﻤﺎﻟﻲ از ﻛﻤﺎﻻت ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻣﺘﺼﻒ‬
‫ﺑﻮده و اﮔﺮ ﻧﻘﺺاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭽﮕﺎه ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻣﺘﺼﻒ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ـ واﺟﺐاﻟﻮﺟﻮد در ﻫﻴﭻ ﺻﻔﺘﻲ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ اﺣﺘﻴﺎج ﻧﺪارد؛ زﻳﺮا ﻏﻴﺮ او ﻣﻤﻜـﻦاﻟﻮﺟـﻮد‬
‫اﺳﺖ و ﻣﻤﻜﻦ اﻟﻮﺟﻮد ﺗﻤﺎم وﺟﻮدش واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﺧﺪاي ﻏﻨﻲ ﺑﺎﻟﺬّات‬
‫در وﺟﻮد و ﻛﻤﺎﻟﻲ از ﻛﻤﺎﻻﺗﺶ ﺑﻪ ﻣﻤﻜﻨﺎت واﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دور ﻻزم ﻣﻲآﻳـﺪ و دور ﺑﺎﻃـﻞ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﺪا در ﺻﻔﺖ و ﻛﻤـﺎل ﻣﺤﺘـﺎج ﻏﻴـﺮ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻣﻨـﺪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و وﺟﻮب وﺟﻮد ﺑﺎ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪي ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ـ ﺻﻔﺎت ﺧﺪا زاﺋﺪ ﺑﺮ ذات او ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺻﻔﺎت ﺣﻘﻴﻘﻲ او ﻋﻴﻦ ذات اوﻳﻨﺪ؛ زﻳﺮا اﮔﺮ‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪42‬‬

‫ﺻﻔﺎت زاﻳﺪ ﺑﺮ ذات ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻻزم ﻣﻲآﻳﺪ ﻛـﻪ ذات در ﻣﺮﺣﻠـﻪ ذات‪ ،‬ﺧـﺎﻟﻲ از آن ﺻـﻔﺎت‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ـ ﺧﺪا را ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﺳﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮان دﻳﺪ؛ زﻳﺮا او ﺟﺴﻢ ﻧﻴﺴﺖ و رﻧﮓ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ـ ﺧﺪا‪ ،‬ﻣ‪‬ﻠﻚ و ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ دارد‪ .‬ﻣ‪‬ﻠﻚ و ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ﺳﻪ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ‪ :‬از دﻳﮕﺮان‬
‫ﺑﻲﻧﻴﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮان ﺑﻪ او ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺘﻮاﻧﺪ در ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺗﺼﺮف ﻛﻨﺪ و ﻛﺴﻲ از او‬
‫ﻣﺆاﺧﺬه ﻧﻜﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻪ ﺷﺮط در ﺧﺪا وﺟﻮد دارد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ او ﺑﺮ ﻫﻤـﻪ ﭼﻴـﺰ ﻣﺎﻟﻜﻴـﺖ و‬
‫ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ دارد‪.‬‬
‫ـ او ﺣﻜﻴﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻜﻴﻢ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ را ﻧﻴﻚ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و ﻫﺮ ﻛﺎر را ﺑﺮ وﺟـﻪ‬
‫اﻛﻤﻞ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻛﻠﻲ درﺳﺖ و اﺳﺘﻮار ﺳﺎزد‪ .‬ﺧﺪا ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﺣﻜﻴﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ـ ﺧﺪا ﻗﻴ‪‬ﻮم اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻴ‪‬ﻮم ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ﺧﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻳﮕـﺮي ﻧﻴـﺎز ﻧـﺪارد و‬
‫‪1‬‬
‫دﻳﮕﺮاﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ او ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﺳﻴﺮ در آﻓﺎق و اﻧﻔﺲ‬

‫راه دﻳﮕﺮ ﺷﻨﺎﺧﺖ اوﺻﺎف اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺮ در آﻓﺎق و اﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﺮﺗﻮ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‪ ،‬اﻧـﺴﺎن‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ اوﺻﺎف اﻟﻬﻲ راه ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜـﺎل‪ ،‬از ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ و ﺑﺮرﺳـﻲ ﻧﻈـﻢ ﺟﻬـﺎن‬
‫ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﺣﻴﻮاﻧﺎت‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎن و ﺣﺘﻲ ﺧﻮد اﻧﺴﺎن آﺷﻜﺎر ﻣﻲﮔﺮدد ﻛـﻪ ﻧـﺎﻇﻢ و ﺧـﺎﻟﻖ ﻫـﺴﺘﻲ‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﺳﻨﺨﻴﺖ ﻋﻠّﺖ و ﻣﻌﻠﻮل ﺑﺎﻳﺪ از ﺻﻔﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺣﻜﻤﺖ و ﻗﺪرت ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از اﻧﺴﺠﺎم و وﺣﺪت ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ وﺣﺪت و ﺗﻮﺣﻴﺪ ﺧـﺎﻟﻖ‬
‫و ﻧﺎﻇﻢ ﻫﺴﺘﻲ ﭘﻲﺑﺒﺮد‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻧﻴﺰ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﻴﺮوي ﻋﻘﻠﻲ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺗﻔﺎوت آن ﺑﺎ راه ﻧﺨﺴﺖ اﻳـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در روش ﻧﺨﺴﺖ ﻫﻤﺔ ﻣﻘﺪﻣﺎت‪ ،‬ﻋﻘﻠﻲاﻧﺪ؛ وﻟـﻲ در راه دوم ﺑﺮﺧـﻲ ﻣﻘـﺪﻣﺎت از‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪة ﺟﻬﺎن ﻣﻨﻈﻢ اﺧﺬ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﻨﻈﻢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﻗﺮآن و رواﻳﺎت‬
‫راه دﻳﮕﺮ ﺷﻨﺎﺧﺖ اوﺻﺎف اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻗﺮآن و رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ ‪ ‬اﺳـﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠﻲ‪ ،‬ﻛﺸﻒاﻟﻤﺮاد ﻓﻲ ﺷﺮح ﺗﺠﺮﻳﺪ اﻻﻋﺘﻘﺎد‪ ،‬ص ‪.225‬‬

 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪43‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ وﺟﻮد ﺧﺪا و ﺑﺮﺧﻲ ﺻﻔﺎت او و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻌﺜﺖ و ﺑﺮﺧﻲ ﺻﻔﺎت ﻛﻤـﺎﻟﻲ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﮔﺮاﻣﻲ اﺳﻼم  ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان از ﻃﺮﻳﻖ ﻗﺮآن و رواﻳﺎت ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ ‪ ‬ﺑـﺴﻴﺎري‬
‫از ﺻﻔﺎت اﻟﻬﻲ را ﺑﺎز ﺷﻨﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫‪ .4‬ﻛﺸﻒ و ﺷﻬﻮد‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻜﺎﻣﻞ روﺣﻲ و ﻛﺴﺐ ﻓﻀﺎﻳﻞ ﻣﻌﻨﻮي ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺴﻴﺎري‬
‫از ﺣﻘﺎﻳﻖ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺻﻔﺎت ﺟﻤﺎل و ﺟﻼل اﻟﻬﻲ را از ﻃـﺮﻳﻖ ﻣـﺸﺎﻫﺪة ﻗﻠﺒـﻲ درك ﻛﻨـﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ راه‪ ،‬ﺳﺨﺖ و ﺻﻌﺐ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﻌﺪود ﻛﺴﺎن اﺧﺘﺼﺎص دارد‪ ،‬وﻟﻲ راﻫﻲ رﻓﺘﻨﻲ‬
‫و دﺳﺖﻳﺎﻓﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﺮوﻣﻨﺪ اﻳﺮان زﻣﻴﻦ ﺗﻮان ﻃـﻲ ﻧﻤـﻮدن آن را دارﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﭼﻬﺎر روش‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺻﻔﺎت اﻟﻬـﻲ ﺑﻜـﺎر ﻣـﻲرود‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ در اﻏﻠـﺐ ﻣﺒﺎﺣـﺚ‬
‫اﺳﻼﻣﻲ ﻛﺎرﺑﺮد دارﻧﺪ‪.‬‬
‫روش ﻋﻘﻠﻲ ﻣﺤﺾ را »روش ﻓﻠﺴﻔﻲ« و روش ﻛﺸﻒ و ﺷﻬﻮد را »روش ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ«‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬روش اﺳﺘﻔﺎده از آﻳﺎت و رواﻳﺎت را »روش ﻧﻘﻠﻲ« ﮔﻮﻳﻨﺪ و ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮرﺳﻲ آﻓﺎق و‬
‫اﻧﻔﺲ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از روﺷـﻬﺎي ﻋﻘﻠـﻲ و ﻧﻘﻠـﻲ ﺻـﻮرت ﭘـﺬﻳﺮد‪ ،‬از »روش ﻛﻼﻣـﻲ«‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬

‫ب( اﻧﻮاع ﺻﻔﺎت ﺧﺪا‬

‫ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺻﻔﺎت ﺧﺪا را ﺑﻪ ﻗﺪر ﺗﻮان ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ .‬ﺻﻔﺎت ﺧﺪا‬
‫از ﺟﻬﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺑﻪ اﻧﻮاع و اﻗﺴﺎﻣﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺻﻔﺎت ﺛﺒﻮﺗﻲ و ﺳﻠﺒﻲ‬

‫از ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﺻﻔﺎت اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺻﻔﺎت ﺑﻪ ﺛﺒﻮﺗﻲ و ﺳﻠﺒﻲ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺻﻔﺎت ﺛﺒﻮﺗﻲ‪ ،‬آن دﺳﺘﻪ از ﺻﻔﺎتاﻧﺪ ﻛﻪ ﻛﻤﺎﻟﻲ از ﻛﻤﺎﻻت ﺧﺪا را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ و‬
‫ﺟﻨﺒﺔ ﺛﺒﻮﺗﻲ و وﺟﻮدي دارﻧﺪ و ﻧﺒﻮد آﻧﻬﺎ ﮔﻮﻧﻪاي ﻧﻘﺺ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﮔـﺮدد؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻋﻠـﻢ‪،‬‬
‫ﻗﺪرت‪ ،‬ﺣﻴﺎت و ‪ . ...‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﺻﻔﺎت‪ ،‬ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ ﺛﺒﻮﺗﻲ و ﻛﻤـﺎﻟﻲ ﺧـﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻳـﺔ ﺟﻤـﺎل و‬
‫زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻣﻮﺻﻮفاﻧﺪ و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﻘﺺ و ﻛﺎﺳﺘﻲ را از او ﻧﻔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳـﻦ ﻟﺤـﺎظ‪ ،‬اﻳـﻦ‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪44‬‬

‫ﺻﻔﺎت را »ﺻﻔﺎت ﺟﻤﺎﻟﻴﻪ« ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺻﻔﺎت ﺳﻠﺒﻲ‪ ،‬آن دﺳﺘﻪ از ﺻﻔﺎتاﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻘﺺ و ﻛﺎﺳﺘﻲ ـ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻬﻞ ـ را از ﺧـﺪا‬
‫ﻧﻔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻧﻘﺺ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﺳﻠﺐ ﻛﻤﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺳـﻠﺐِ ﺳـﻠﺐ ﻛﻤـﺎل‪،‬‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ اﺛﺒﺎت و ﻛﻤﺎل ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد؛ ﻣﺜﻼً ﺟﻬﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺳﻠﺐ ﻋﻠـﻢ اﺳـﺖ و ﺳـﻠﺐ‬
‫ﺳﻠﺐ آن‪ ،‬اﺛﺒﺎت ﻋﻠﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺪف ﺻﻔﺎت ﺳﻠﺒﻲ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻧﻘﺺ و ﻛﺎﺳﺘﻲ را از ﺧﺪا ﺳﻠﺐ ﻛﻨﻨـﺪ و‬
‫در ﻧﻬﺎﻳﺖ آﻧﭽﻪ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻤﺎﻻت اﺳـﺖ‪ .‬ﭼـﻮن اﻧـﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑـﺎ ﻧﻘـﺺ و ﻣﺤـﺪودﻳﺖ ﺑﻴـﺸﺘﺮ‬
‫آﺷﻨﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺻﻔﺎت ﺳﻠﺒﻴﻪ ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﻣﻔﻬﻮمﺗﺮ و روﺷﻦﺗـﺮ از ﺻـﻔﺎت ﻛﻤﺎﻟﻴـﻪ اﺳـﺖ و آﻧﻬـﺎ را‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺧﺪا راه ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﺻﻔﺎت ذاﺗﻲ و ﻓﻌﻠﻲ‬

‫ﺻﻔﺎت ﺛﺒﻮﺗﻲ ﺧﺪا را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻔﺎت ذاﺗﻲ و ﻓﻌﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪:‬‬
‫ﺻﻔﺎت ذاﺗﻲ آن دﺳﺘﻪ از ﺻﻔﺎتاﻧﺪ ﻛﻪ از ذات اﻟﻬﻲ اﻧﺘﺰاع ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺻـﻔﺎت را‬
‫ﺑﺪانرو »ذاﺗﻲ« ﻧﺎﻣﻴﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ذات اﻟﻬـﻲاﻧـﺪ و در اﻧﺘـﺰاع آﻧﻬـﺎ ﻧﻴـﺎز ﺑـﻪ ﺗـﺼﻮر‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺴﺖ و ذات ﻫﻤﻮاره ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻗﺪرت و ﺣﻴﺎت‪.‬‬
‫ﺻﻔﺎت ﻓﻌﻠﻲ ﺧﺪا آن دﺳﺘﻪ از ﺻﻔﺎتاﻧﺪ ﻛﻪ از ارﺗﺒﺎط ذات اﻟﻬﻲ ﺑﺎ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت اﻧﺘﺰاع‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻔﺖ ﺧﺎﻟﻘﻴﺖ ﻛﻪ از واﺑﺴﺘﮕﻲ وﺟﻮدي ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺑـﻪ ذات اﻟﻬـﻲ اﻧﺘـﺰاع‬
‫ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ آﻧﮕﺎه ﺧﺪا ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﺧﺎﻟﻘﻴﺖ ﻣﺘﺼﻒ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ او و ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت و راﺑﻄﺔ‬
‫وﺟﻮدي ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ را درﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺻـﻔﺖ ﺧﺎﻟﻘﻴـﺖ اﻧﺘـﺰاع‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﺧﺪا ﺧﺎﻟﻖ ﻣﻮﺟﻮدات اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﺻﻔﺖ رازﻗﻴﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺧـﺪا و ﻣﺨﻠﻮﻗـﺎت را درﻧﻈـﺮ ﺑﮕﻴـﺮﻳﻢ و‬
‫ﻧﺸﺎن دﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﺧﺪا اﻣﻜﺎن ﺣﻴﺎت آﻧﻬﺎ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﺳﺎزد‪ ،‬اﻳﻦ ﺻﻔﺖ اﻧﺘـﺰاع ﻣـﻲﻳﺎﺑـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺎ از ﺧﺪا‪ ،‬ﻓﻌﻠﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻠﻘـﺖ و رزق ﺻـﺎدر ﻧـﺸﻮد‪ ،‬او را ﺧـﺎﻟﻖ و رازق‬
‫ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺮ ﺧﻠﻘﺖ و رزق ﻗﺪرت ذاﺗﻲ دارد‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﺪا را ﺑﺪون ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت درﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺘـﺼﻒ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻟﻖ و رازق‬
‫ﺑﻮدن ﻧﻤﻲﺷﻮد؛ وﻟﻲ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺮاي اﻧﺘﺰاع ﺻﻔﺎت ذاﺗﻲ‪ ،‬ﻧﻴـﺎزي ﺑـﻪ ﻓـﺮض ﻣﺨﻠﻮﻗـﺎت و‬
‫ﻣﻮﺟﻮدي ﻏﻴﺮ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪45‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫‪ .3‬ﺻﻔﺎت ﻧﻔﺴﻲ و اﺿﺎﻓﻲ‬

‫ﺻﻔﺎت ﻧﻔﺴﻲ‪ ،‬آن دﺳﺘﻪ از ﺻﻔﺎتاﻧﺪ ﻛﻪ ذات اﻟﻬﻲ ﺑﺪون ﻟﺤﺎط ﻧﺴﺒﺖ و اﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ ﻏﻴﺮذات‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫آﻧﻬﺎ ﻣﺘﺼﻒ ﻣﻲﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻴﺎت اﻟﻬﻲ ﻛﻪ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻧﺴﺒﺘﻲ ﺧﺎرج از ذات ﻧﻴـﺴﺖ؛ وﻟـﻲ ﺻـﻔﺖ‬
‫اﺿﺎﻓﻲ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ‪ ،‬ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻧﻮﻋﻲ اﺿﺎﻓﻪ ﺑـﻪ ﻏﻴـﺮ اﺳـﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻋﻠـﻢ و ﻗـﺪرت ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ اﺿﺎﻓﻪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻲء دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ »ﻣﻌﻠﻮم« و »ﻣﻘﺪور« اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﭼﻴﺰي‬
‫و ﻗﺪرت ﺑﺮ ﭼﻴﺰي ﺗﻌﻠﻖ ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻜﺎر ﻧﻤﻲرود‪.‬‬
‫و اﻳﻨﻚ ﺑﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺻﻔﺎت ﺛﺒﻮﺗﻲ ذاﺗﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬

‫ج( ﺑﺮﺷﻤﺎري ﺻﻔﺎت ذاﺗﻲ ﺛﺒﻮﺗﻲ‬

‫‪ .1‬ﻋﻠﻢ اﻟﻬﻲ‬
‫از اوﺻﺎف ﺛﺒﻮﺗﻲ و ذاﺗﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪا ﺑﻪ ذات ﺧﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﻮﺟﻮدات آﮔﺎه‬
‫اﺳﺖ؛ ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن‪ ،‬ﺧﺪا ﻫﻢ ﺑﻪ ذات ﺧﻮد ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮدات و ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﭘﻴﺶ‬
‫از آﻓﺮﻳﻨﺶ و ﻫﻢ ﭘﺲ از آﻓﺮﻳﻨﺶ آﻧﻬﺎ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﺧﺪا را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﻪ ﺻﻮرت ﺗﺼﻮر زﻳﺮ ﻛﺮد‪:‬‬
‫‪1‬ـ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ذات؛‬
‫‪2‬ـ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮدات و ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﭘﻴﺶ از آﻓﺮﻳﻨﺶ آﻧﻬﺎ؛‬
‫‪3‬ـ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮدات و ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﭘﺲ از آﻓﺮﻳﻨﺶ آﻧﻬﺎ؛‬
‫ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﻮﺟﻮدات آﮔﺎﻫﻲ و ﻋﻠﻢ دارد‪ .‬در اﻳـﻦ‬
‫ﺑﺎب آﻳﺎت ﻓﺮاواﻧﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ ﻧﻈﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫و‪ ‬اﷲُ ِﺑ ُﻜﻞﱢ َﺷﻲ‪‬ءٍ ‪‬ﻋﻠِﻴﻢ‪.‬‬
‫و ﺧﺪا ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﻴﺰ داﻧﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺴ ُﻘﻂُ ِﻣﻦْ‬
‫و‪ِ ‬ﻋ ْﻨﺪ‪‬ه‪ ‬ﻣ‪‬ﻔﺎ ِﺗﺢ‪ ‬ا ْﻟ َﻐ ‪‬ﻴﺐِ ﻻ ‪‬ﻳ ‪‬ﻌ َﻠﻤ‪‬ﻬﺎ إﻻّ ‪‬ﻫﻮ‪ ‬و‪ ‬ﻳ ‪‬ﻌ َﻠﻢ‪ ‬ﻣﺎ ﻓِﻲا ْﻟ ‪‬ﺒﺮﱢ و‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﺒ ‪‬ﺤﺮِ و‪ ‬ﻣﺎ َﺗ ‪‬‬
‫و‪‬ر‪َ ‬ﻗﺔٍ إﻻّ ‪‬ﻳ ‪‬ﻌ َﻠ ‪‬ﻤﻬﺎ و‪ ‬ﻻ ‪‬ﺣ ‪‬ﺒﺔٍ ﻓِﻲ ُﻇﻠُﻤﺎتِ اﻷَر‪‬ضِ و‪‬ﻻ ر‪ْ ‬ﻃﺐٍ وﻻ ﻳﺎ ِﺑﺲٍ إﻻّ ﻓِﻲ ﻛِﺘﺎبٍ‬
‫‪2‬‬
‫‪‬ﻣﺒِﻴﻦٍ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﻘﺮه )‪.282 :(2‬‬

‫‪ .2‬اﻧﻌﺎم )‪.59 :(6‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪46‬‬

‫و ﻛﻠﻴﺪﻫﺎي ﻏﻴﺐ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺰد او اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺰ او ]ﻛﺴﻲ[ آن را ﻧﻤﻲداﻧﺪ و آﻧﭽـﻪ‬

‫در ﺧﺸﻜﻲ و درﻳﺎ اﺳﺖ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻴﭻ ﺑﺮﮔﻲ ﻓﺮو ﻧﻤﻲاﻓﺘﺪ ﻣﮕـﺮ ]اﻳﻨﻜـﻪ[‬
‫آن را ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻴﭻ داﻧﻪاي در ﺗﺎرﻳﻜﻴﻬﺎي زﻣـﻴﻦ و ﻫـﻴﭻ ﺗـﺮ و ﺧـﺸﻜﻲ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ در ﻛﺘﺎﺑﻲ روﺷﻦ ]ﺛﺒﺖ[ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺻﺪ‪‬ورِ ُﻛﻢ‪ ‬أو‪ُ ‬ﺗ ‪‬ﺒﺪ‪‬وه‪ ‬ﻳ ‪‬ﻌ َﻠ ‪‬ﻤﻪ‪ ‬اﷲُ و ‪‬ﻳ ‪‬ﻌ َﻠﻢ‪ ‬ﻣﺎ ﻓِﻲ اﻟﺴ‪‬ﻤﺎواتِ و‪ ‬ﻣﺎ ﻓِﻲ‬
‫ُﻗﻞْ إنْ ُﺗ ْﺨﻔُﻮا ﻣﺎ ﻓِﻲ ‪‬‬
‫‪1‬‬
‫اﻷَر‪‬ضِ‪.‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ آﻧﭽﻪ را در ﺳﻴﻨﻪﻫﺎي ﺷﻤﺎ اﺳﺖ ﭘﻨﻬﺎن دارﻳﺪ ﻳﺎ آﺷﻜﺎر ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺧﺪا‬
‫آن را ﻣﻲداﻧﺪ و آﻧﭽﻪ را در آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬
‫رواﻳﺎت ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ ‪ ‬ﻧﻴﺰ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻤـﺔ ﻣﻮﺟـﻮدات ﻋﻠـﻢ و‬
‫آﮔﺎﻫﻲ دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻲ
درﺑﺎرة ﮔﺴﺘﺮة ﻋﻠﻢ اﻟﻬﻲ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﭼﻴﺰي از ﺧﺪا ﻣﺨﻔﻲ و ﭘﻨﻬﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻧﻪ ﺷﻤﺎر ﻗﻄﺮات ﻓـﺮاوان آﺑﻬـﺎ و ﻧـﻪ‬
‫ﺳﺘﺎرﮔﺎن اﻧﺒﻮه آﺳﻤﺎن و ﻧﻪ ذر‪‬ات ﺧـﺎك ﻫﻤـﺮاه ﮔﺮدﺑﺎدﻫـﺎ در ﻫـﻮا‪ ،‬و ﻧـﻪ‬
‫ﺣﺮﻛﺎت ﻣﻮرﭼﮕﺎن ﺑﺮ ﺳﻨﮕﻬﺎي ﺳﺨﺖ‪ ،‬و ﻧﻪ اﺳﺘﺮاﺣﺘﮕﺎه ﻣﻮرﭼﮕﺎن رﻳﺰ در‬
‫ﺷﺒﻬﺎي ﺗﺎر‪ .‬ﺧﺪا از ﻣﻜﺎن رﻳﺰش ﺑﺮگ درﺧﺘﺎن و ﺣﺮﻛﺎت ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﺔ ﭼﺸﻤﻬﺎ‬
‫‪2‬‬
‫آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺤﺚ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﻨﺎﻳﻲ و ﺷﻨﻮاﻳﻲ ﻳﺎ ﺳﻤﻴﻊ‬
‫و ﺑﺼﻴﺮ ﺑﻮدن ﺧﺪا ﺑﻪ ﻋﻠﻢ او ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد؛ زﻳﺮا ﻣﻌﻨﺎي ﺳﻤﻴﻊ و ﺑﺼﻴﺮ ﺑﻮدن ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﻋﻠﻢ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴﻤﻮﻋﺎت و ﻣﺒﺼﺮات ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﺧﺪا ﺑﻴﻨﺎﺳـﺖ ﻳﻌﻨـﻲ ﺑـﻪ اﻣـﻮر‬
‫ﻣﺮﺋﻲ و دﻳﺪﻧﻲ ﻋﻠﻢ دارد و ﭼﻮن ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﺧﺪا ﺷﻨﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺷـﻨﻴﺪﻧﻲ اﺳـﺖ‬
‫ﻋﻠﻢ دارد‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﻲﭘﺎﻳﺎن اﻟﻬﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮات ﺷﮕﺮﻓﻲ ﺑﺮ زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎن دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‬
‫اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﻳﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﻫﺮﺣﺎﻟﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ او ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري دارد و ﻫﻤﻴـﺸﻪ‬
‫در ﻣﺤﻀﺮ اﻟﻬﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ راﺣﺘﻲ از ﮔﻨﺎﻫﺎن اﺟﺘﻨﺎب ﻣﻲورزد‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻴﻞ و اﻧﮕﻴﺰة ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑـﻪ‬
‫ﻛﺎرﻫﺎي ﻧﻴﻚ اﻗﺪام ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭽﮕﺎه اﺣﺴﺎس ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ و ﺣﻴﺮت و ﺳﺮﮔﺸﺘﮕﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و در‬

‫‪ .1‬آلﻋﻤﺮان )‪.29 :(3‬‬

‫‪ .2‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺒﺔ ‪.178‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪47‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺸﻜﻼت دﻧﻴﺎ اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻣﻲورزد‪ .‬اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻧﻈﺎرت اﻟﻬﻲ ﻧﻴﺰ از ﻃﺮﻳﻖ اﻳﻤﺎن‬
‫ﺑﻪ آﮔﺎﻫﻲ و ﻋﻠﻢ اﻟﻬﻲ ﺑﺮ اﻋﻤﺎل و رﻓﺘﺎر اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآﻳـﺪ و ﻧﻘـﺶ ﻣﻬﻤـﻲ در ﺧـﻮد‬
‫ﻛﻨﺘﺮﻟﻲ و ﺑﻬﺒﻮد ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻬﺎ دارد‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻗﺪرت اﻟﻬﻲ‬
‫از ﺻﻔﺎت ذاﺗﻲ و ﺛﺒﻮﺗﻲ ﺧﺪا‪» ،‬ﻗﺪرت« اﺳﺖ و ﻳﻜﻲ از ﻧﺎﻣﻬـﺎي ﺧﺪاوﻧـﺪ »ﻗـﺎدر« اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺘﻜﻠّﻤﺎن ﻗﺪرت را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ :‬ﻓﺎﻋﻠﻲ ﻛﻪ ﻛﺎر ﺧﻮد را ﺑﺎ اراده و اﺧﺘﻴـﺎر‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ او در ﻛﺎر ﺧﻮد »ﻗـﺪرت« دارد‪ .‬ﭘـﺲ ﻗـﺪرت ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از‬
‫ﻣﺒﺪﺋﻴﺖ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺨﺘﺎر ﺑﺮاي ﻛﺎري ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ از او ﺳﺮ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬ﻗﺎدر ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺠﺒﻮر و ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻓﺎﻋﻞ ﻣ‪‬ﻮﺟ‪‬ﺐ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﺗﺸﻲ ﻛﻪ ﻣﺒﺪأ ﻋﻤﻞ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻋﻤﻞ‬
‫ﺣﺮارت و ﺳﻮزاﻧﺪن از ﺳﺮ اﺧﺘﻴﺎر و اراده از آن ﺻﻮرت ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻗﺪرت را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻗﺪرت آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻗﺎدر ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻓﻌﻞ را اﻧﺠﺎم دﻫـﺪ و اﮔـﺮ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ‪ ،‬اﻧﺠـﺎم‬
‫ﻧﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﺻﻔﺖ ﻗﺪرت دﻻﻳﻠﻲ آوردهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫ـ اﻋﻄﺎﻛﻨﻨﺪة ﻛﻤﺎل‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﻛﻤﺎل ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠـﻪ اﻧـﺴﺎن‪،‬‬
‫ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﻗﺪرﺗﻨﺪ و از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺼﻨﻮﻋﺎﺗﻲ ﭘﺪﻳـﺪ آورﻧـﺪ؛ ﺣـﺎل آﻧﻜـﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲ اوﺻﺎﻓﺶ ﻣﺨﻠﻮق و ﻣﻌﻠﻮل ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺧـﻮد‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﻗﺪرت ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻗـﺪرت را در ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت اﻳــﺠﺎد ﻛﻨـﺪ‪ .‬اﻣـﺎم‬
‫ﻋﻠﻲ
ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ اﺷﺎره ﻛﺮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ...‬و‪ُ ‬ﻗﻮ‪‬ةُ ُﻛﻞﱢ ﺿَﻌﻴﻒٍ‪.‬‬
‫و ]ﺧﺪا[ ﻧﻴﺮوي ﻫﺮ ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﻗﺪرت و ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﻛﻪ در ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷـﻮد‪ ،‬از او اﺳـﺖ و ﻗـﺪرت در‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‪ ،‬ﺑﺮ ﻗﺪرت ﺧﺪا دﻻﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬و ﻓﺎﻗﺪ ﺷﻲء ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻌﻄﻲ آن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺒﺔ ‪.109‬‬

 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪48‬‬

‫ـ اﺗﻘﺎن و ﻧﻈﻢ ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻢ دﻟﻴﻞ ﻋﻠﻢ و ﻗﺪرت اﻟﻬﻲ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫زﻳﺮا اﮔﺮ ﺧﺪا ﻗﺪرت ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﻨﻈﻢ ﺷـﮕﻔﺖاﻧﮕﻴـﺰي را ﺑـﺎ‬
‫ﻛﻴﻔﻴﺖ و ﻛﻤﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر دﻗﻴﻖ ﺑﻴﺎﻓﺮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﻋﻠﻲ
در ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺪﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻴﺰ اﺷﺎره ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫َﻓ َﻄﺮَ ا ْﻟﺨَﻼ ِﺋﻖَ ِﺑ ُﻘﺪ‪‬ر‪ِ ‬ﺗﻪِ‪.‬‬
‫]ﺧﺪا[ ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺧﻮد ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت را آﻓﺮﻳﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺸ ِﻬﺪ‪ ‬ﺑِ‪Ĥ‬ﻳﺎﺗِﻪ ﻋ‪‬ﻠﻲ ُﻗﺪ‪‬ر‪ِ ‬ﺗﻪِ‪.‬‬
‫ﺴ َﺘ ْ‬
‫ا ْﻟ ‪‬ﻤ ‪‬‬
‫آﻳﺎت و ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت او ﺷﺎﻫﺪ و ﻧﺸﺎﻧﺔ ﻗﺪرت اوﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﺣﻴﺎت اﻟﻬﻲ‬
‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از اوﺻﺎف اﻟﻬﻲ ﻛﻪ ﺛﺒﻮﺗﻲ و ذاﺗﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻴﺎت اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺣﻴﺎت ﺑﻪوﻳـﮋه‬
‫ﺣﻴﺎت اﻟﻬﻲ ﺑﺮاي آدﻣﻲ روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ؛ وﻟﻲ ﻣﻔﻬﻮم آن‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦرو‪ ،‬ﺗﻌﺮﻳﻒ آن‬
‫ﻧﻴﺰ اﻣﺮي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﻜﻠّﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺣﻴﺎت را ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻧﻤـﻮدهاﻧـﺪ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘـﺖ آن را‬
‫ﻋﻴﺎن و آﺷﻜﺎر ﻧﺴﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻟﻮازم آن را ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ در آﻳﺎت ﭘﺮﺷﻤﺎري‪ ،‬ﺧﺪا را ﺑﺎ وﺻﻒ ﺣﻲ‪ ‬ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫و‪َ ‬ﺗﻮ‪ ‬ﱠﻛﻞْ ‪‬ﻋ َﻠﻲ ا ْﻟ ‪‬ﺤﻲ‪ ‬ا ﱠﻟﺬِي ﻻ ‪‬ﻳﻤ‪‬ﻮت‪ ‬و‪ ‬ﺳ ‪‬ﺒﺢ‪ِ ‬ﺑ ‪‬ﺤ ‪‬ﻤﺪِهِ‪.‬‬
‫و ﺑﺮ آن زﻧﺪهاي ﺗﻮﻛﻞ ﻛﻦ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﻣﻴﺮد و ﺑﻪ ﺳﺘﺎﻳﺶ او ﺗﺴﺒﻴﺢ ﮔﻮي‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫اﷲُ ﻻ إﻟﻪ‪ ‬إﻻّ ‪‬ﻫﻮ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﺤﻲ‪ ‬ا ْﻟ َﻘﻴ‪‬ﻮم‪.‬‬
‫ﺧﺪا اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺒﻮدي ﺟﺰ او ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻧﺪه و ﻗﻴ‪‬ﻮم اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .4‬ارادة اﻟﻬﻲ‬
‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﺻﻔﺎت ﺛﺒﻮﺗﻲ و ذاﺗﻲ ﺧﺪا اراده اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺧﻄﺒﺔ او‪‬ل‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.139‬‬
‫‪ .3‬ﻓﺮﻗﺎن )‪.58 :(25‬‬
‫‪ .4‬ﺑﻘﺮه )‪.255 :(2‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪49‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫‪1‬‬
‫إﻧﱠﻤﺎ أ ‪‬ﻣﺮُه‪ ‬إذا أراد‪َ ‬ﺷﻴ‪‬ﺌﺎً أنْ ‪‬ﻳﻘُﻮلَ َﻟﻪ‪ُ ‬ﻛﻦْ َﻓ ‪‬ﻴﻜُﻮنُ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎن او ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﭼﻴﺰي را اراده ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ آن ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎش!«‪ ،‬آن ﻧﻴﺰ ﺑﻲدرﻧﮓ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺻﺎدق
در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻛﻪ آﻳﺎ ﻋﻠﻢ و ﻣـﺸ ‪‬ﻴﺖ )ﻳﻌﻨـﻲ اراده( ﺧـﺪا‬
‫ﻳﻜﻲ اﺳﺖ ﻳﺎ دو ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺘﻔﺎوت دارد‪ ،‬ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﻋﻠﻢ ﻫﻤﺎن ﻣﺸ ‪‬ﻴﺖ و اراده ﻧﻴـﺴﺖ؛ زﻳـﺮا‬
‫ﺗﻮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻲ ﺑﮕﻮﻳﻲ ﻣﻦ ﻓﻼن ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻢ اﮔﺮ ﺧﺪا ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ وﻟﻲ ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﻲ ﻣﻦ‬
‫‪2‬‬
‫آن را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻢ اﮔﺮ ﺧﺪا ﺑﺪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ـ ارادة اﻟﻬﻲ در ﻣﻘﺎم ذات ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺴﺮّت و رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺪا ﺑﻪ ذات ﺧﻮﻳﺶ اﺳـﺖ‬
‫و در ﻣﻘﺎم ﻓﻌﻞ رﺿﺎﻳﺖ اﻟﻬﻲ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﺧﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ـ ارادة اﻟﻬﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻋﻤﺎل ﻗﺪرت و ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻜﺘﺔ اﺳﺎﺳﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ارادة ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺑﺎﻳﺪ از ﺟﻨﺒﺔ ﻧﻘـﺺ و ﻣﺤـﺪودﻳﺖ ﻣﺒـﺮّا‬
‫ﺷﻮد و آﻧﮕﺎه ﺑﺮ ﺧﺪا اﻃﻼق ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ارادة اﻟﻬﻲ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دو ﺻﻮرت درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ :‬ارادة ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ و ارادة ﺗـﺸﺮﻳﻌﻲ‪.‬‬
‫ارادة ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ از راﺑﻄﺔ ﺧﺎص ﺧﺪا ﺑﺎ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‪ ،‬ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ اﻣﺮي‬
‫را اراده ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻟﻀﺮوره ﺗﺤ ّﻘﻖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ؛ اﻣﺎ ارادة ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ از راﺑﻄﺔ ﺧﺎص ﺧـﺪا ﺑـﺎ ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫اﻓﻌﺎل اﺧﺘﻴﺎري اﻧﺴﺎن ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ﺗﺨﻠﻒ اراده از ﻣﺮاد وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﺪا اراده ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﺧﺎﺻـﻲ ﻣﻮﺟـﻮد ﺷـﻮد‪ ،‬ﺣﺘﻤـﺎً ﻣﻮﺟـﻮد‬
‫ﻣﻲﺷﻮد؛ اﻣﺎ در ارادة ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ‪ ،‬ﺧﺪا اراده ﻛﺮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻫﻤـﺔ اﻧـﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑـﻪ راه ﻣـﺴﺘﻘﻴﻢ‬
‫ﻫﺪاﻳﺖ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ از اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﺨﻠﻒ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ درﺑـﺎرة‬
‫ﺗﺨﻠﻒ از ارادة ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ آن ﻧﻴﺰ ﻣﻄﺎﺑﻖ ارادة اﻟﻬﻲ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﺧﺪا اﻧﺴﺎن‬
‫را ﻣﺨﺘﺎر آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .5‬ﺣﻜﻤﺖ‬
‫ﻳﻜﻲ از ﺻﻔﺎت ﺛﺒﻮﺗﻲ ﺧﺪا‪ ،‬ﺣﻜﻤﺖ اﺳﺖ و از اﻳﻦرو‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﻜـﻴﻢ و ﻫﻤـﺔ اﻓﻌـﺎل او‬

‫‪ .1‬ﻳﺲ )‪.82 :(36‬‬

‫‪ .2‬ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.109‬‬
‫‪ .3‬ﺟﻌﻔﺮ ﺳﺒﺤﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻻﻟﻬﻴﺎت‪ ،‬ص ‪.168‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪50‬‬

‫ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻜﻤﺖ ﺑﻪ دو ﻣﻌﻨﺎ ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲرود‪:‬‬

‫ﻣﻌﻨﺎي ﻧﺨﺴﺖ ﺣﻜﻤﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻓﻌﺎل ﻓﺎﻋـﻞ در ﻧﻬﺎﻳـﺖ اﺗﻘـﺎن و اﺳـﺘﻮاري و‬
‫ﻛﻤﺎل ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻴﭻ ﻧﻘﺺ و ﻛﺎﺳﺘﻲ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ او راه ﻧﻴﺎﺑﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺣﻜﻴﻢ اﺳﺖ و‬
‫ﻫﻤﺔ اﻓﻌﺎل او ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻮﺗﺮﻳﻦ و ﻛﺎﻣﻞﺗﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﻣﻤﻜﻦ ﺗﺤﻘّﻖ ﻣﻲﭘـﺬﻳﺮد و از ﻫـﺮ ﻧﻘـﺺ و‬
‫ﻛﺎﺳﺘﻲ ﻣﺒﺮّاﺳﺖ‪ .‬ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ از ﺻﻔﺎت ﻓﻌﻞ اﺳﺖ و از ﺻﻔﺎت ذات ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎي دﻳﮕﺮ ﺣﻜﻤﺖ‪ ،‬ﻗﺒﻴﺢ و ﺑﻴﻬﻮده ﻧﺒﻮدن ﻓﻌﻞ ﻓﺎﻋﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﺳـﺎس اﻳـﻦ ﻣﻌﻨـﺎ‪،‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﻜﻴﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻛﺎر ﻗﺒﻴﺢ و زﺷـﺖ‬
‫و ﻟﻐﻮ و ﻋﺒﺚ و ﺑﻴﻬﻮده اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺻﻔﺖ ﺣﻜﻤﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨـﺎ‪ ،‬ﻳـﻚ ﺻـﻔﺖ ﺳـﻠﺒﻲ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﻟﻴﻞ اﺛﺒﺎت آن‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ :‬اﻳﺠﺎد اﻓﻌﺎل ﻗﺒﻴﺢ و ﻳﺎ ﻟﻐﻮ و ﺑﻴﻬﻮده‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ از ﺟﻬﻞ ﻳﺎ‬
‫ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ ﻓﺎﻋﻞ و ﻳﺎ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪي او اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻫﻤﺔ اﻳـﻦ ﻧﻘـﺼﻬﺎ ﭘﻴﺮاﺳـﺘﻪ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻫﻴﭽﮕﺎه ﻋﻤﻞ زﺷﺖ و ﺑﻴﻬﻮده اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬اﻓﻌﺎل او ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻜﻤﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻛﺎر ﻗﺒﻴﺢ و ﺑﻴﻬﻮده اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ ،‬اﺳﺎس ﺑـﺴﻴﺎري از‬
‫ﺑﺤﺜﻬﺎي ﻛﻼﻣﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن در ﻋﻠﻢ ﻛﻼم ﻣﻄـﺮح ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺣﻜﻤـﺖ‬
‫اﻟﻬﻲ‪ ،‬اﻗﺘﻀﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا رﺳﻮﻻﻧﻲ را ﺑﺮاي ﻫﺪاﻳﺖ اﻧـﺴﺎﻧﻬﺎ ارﺳـﺎل ﻓﺮﻣﺎﻳـﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧـﺪ‪،‬‬
‫اﻧﺴﺎن را ﺑﺮاي ﻫﺪﻓﻲ آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻫﺪف‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺗﻜﺎﻣـﻞ ﻣﻌﻨـﻮي و روﺣـﻲ او‬
‫ﻧﻴﺴﺖ و ﭼﻮن اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻫﺪف ﻧﺎﻳﻞ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺣﻜﻤـﺖ ﺧـﺪا اﻗﺘـﻀﺎ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻧﻲ ﻣﺒﻌﻮث ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ اﻧﺴﺎن در ﭘﺮﺗﻮ ﺗﺮﺑﻴﺖ و ﺗﻌﻠﻴﻢ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻛﻤﺎل واﻗﻌـﻲ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﻗﺮآن ارﺳﺎل رﺳﻮﻻن را ﺑﺎ ﺻﻔﺖ ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻲ ﻣﺮﺗﺒﻂ داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ر‪ ‬ﺳﻼً ‪‬ﻣ ‪‬ﺒﺸﱢﺮِﻳﻦَ و‪ ‬ﻣ ْﻨﺬِرِﻳﻦَ ِﻟ َﺌﻼّ ‪‬ﻳﻜُﻮنَ ﻟِﻠﻨّﺎسِ ‪‬ﻋﻠَﻲ اﷲِ ‪‬ﺣ ‪‬ﺠﺔٌ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌﺪ‪ ‬اﻟﺮﱡ ‪‬ﺳﻞِ و‪ ‬ﻛﺎنَ اﷲُ‬
‫‪1‬‬
‫‪‬ﻋﺰِﻳﺰاً ‪‬ﺣﻜِﻴﻤﺎً‪.‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻧﻲ ]آﻣﺪﻧﺪ[ ﻛﻪ ﺑﺸﺎرتدﻫﻨﺪه و ﺑـﻴﻢدﻫﻨـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ ﺑﻌـﺪ از اﻳـﻦ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﺣﺠﺘﻲ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﺮ ﺧﺪا ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ ]و ﺑﺮ ﻫﻤـﻪ اﺗﻤـﺎم ﺣﺠـﺖ‬
‫ﺷﻮد[ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮاﻧﺎ و ﺣﻜﻴﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺪا اﻗﺘﻀﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮگ ﭘﺎﻳﺎن زﻧـﺪﮔﻲ ﻧﺒﺎﺷـﺪ؛ زﻳـﺮا اﻧـﺴﺎن‪،‬‬
‫ﻇﺮﻓﻴﺖ ﺟﺎوداﻧﻪ زﻳﺴﺘﻦ را دارد‪ .‬ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻧﺴﺎء )‪.165 :(4‬‬

 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪51‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫‪1‬‬
‫ﺴ ‪‬ﺒ ُﺘﻢ‪ ‬أﻧﱠﻤﺎ َﺧ َﻠﻘْﻨﺎ ُﻛﻢ‪ ‬ﻋﺒ‪‬ﺜﺎً و‪ ‬أ ﱠﻧ ُﻜﻢ‪ ‬إ َﻟﻴ‪‬ﻨﺎ ﻻ ُﺗﺮْ ‪‬ﺟﻌ‪‬ﻮنَ‪.‬‬
‫أ َﻓ ‪‬ﺤ ِ‬
‫آﻳﺎ ﮔﻤﺎن ﻛﺮدهاﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻴﻬﻮده آﻓﺮﻳﺪهاﻳﻢ و اﻳﻨﻜﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺎ ﺑﺎز‬
‫ﻧﻤﻲﮔﺮدﻳﺪ؟‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻜﻤﺖ‪ ،‬ﺧﺪا ﻫﻴﭽﮕﺎه ﻋﻤﻞ ﺑﻴﻬﻮده اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲدﻫـﺪ و ﻫﻤـﺔ اﻓﻌـﺎل‬
‫ﺧﺪا ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪا ﺑﺮاي ﻧﻴﻞ ﻣﻮﺟﻮدات ﺑـﻪ ﻏﺎﻳـﺖ ﻣﻄﻠـﻮب ﺧـﻮد‪ ،‬ﻫﻤـﺔ ﻟـﻮازم و‬
‫زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ را ﻣﻬﻴﺎ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي ﻓﻌﻞ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻓﻌﻞ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻓـﺮق‬
‫دارد‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻋﻤﻞ را ﺑﺮاي ﻏﺎﻳﺘﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ ﺗـﺎ ﻧﻘـﺺ ﺧـﻮد را ﺑـﺮ ﻃـﺮف و ﺧـﻮد را‬
‫ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ ﻛﻤﺎﻟﻲ ﺳﺎزد؛ وﻟﻲ ﺧﺪا ﻛﻤﺎل ﻣﺤﺾ و ﻋﺎري از ﻫﺮ ﻧﻘﺺ و ﻧﺎﺗـﻮاﻧﻲ اﺳـﺖ و‬
‫از اﻳﻦرو ﻏﺎﻳﺎت اﻓﻌﺎل او‪ ،‬رﺳﺎﻧﺪن ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺑﻪ ﻛﻤﺎل ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮﻃﺮف ﻧﻤـﻮدن‬
‫ﻧﻘﺺ از ﺧﻮد ﻳﺎ ﻛﺴﺐ ﻣﺎل‪.‬‬

‫د( ﻋﺪل‬
‫ﺻﻔﺖ ﻋﺪل ﻛﻪ از ﺻﻔﺎت ﻓﻌﻞ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺗﻔﻜﺮ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬اﻫﻤﻴﺖ وﻳﮋهاي دارد‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﻣﺎﻣﻴﻪ ﻋﺪل اﻟﻬﻲ از اﺻﻮل دﻳﻦ و ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود؛ زﻳﺮا اﺳﺎس‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻣﺎﻣﻴﻪ را ﺷﻜﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺻﻔﺖ‪ ،‬ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻧﺰدﻳﻜـﻲ ﺑـﺎ ﺻـﻔﺖ ﺣﻜﻤـﺖ‬
‫اﻟﻬﻲ دارد؛ زﻳﺮا ﻳﻜﻲ از ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺣﻜﻴﻢ ﺑﻮدن ﺧﺪا آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛـﺎر زﺷـﺖ و ﻗﺒـﻴﺢ اﻧﺠـﺎم‬
‫ﻧﻤﻲدﻫﺪ و ﭼﻮن ﻇﻠﻢ ﻳﻜﻲ از ﻛﺎرﻫﺎي ﻗﺒﻴﺢ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺧـﺪا از آن ﭘـﺎك و ﻣﻨـﺰّه اﺳـﺖ‪ .‬در‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺔ اﻋﻤﺎل ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﻋﺪل ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد از ﻋﺪل‪ ،‬ﻗﺮاردادن ﻫﺮ ﭼﻴﺰ و ﻫﺮﻛﺲ در ﺟﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺧﻮد اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﻋﻠﻲ
‬
‫در رواﻳﺘﻲ ﻋﺪل را ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺿﻌ‪‬ﻬﺎ‪.‬‬
‫ﻀﻊ‪ ‬اﻻُﻣ‪‬ﻮر‪ ‬ﻣﻮا ِ‬
‫ا ْﻟﻌ‪‬ﺪلُ ‪‬ﻳ َ‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻴﺰ را در ﺟﺎي ﺧﻮد ﻣﻲﻧﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﺧﺪا در ﺟﻬﺎن ﻫﺮ ﭼﻴﺰ و ﻫﺮﻛﺲ را در ﺟﺎي ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺧﻮد‬
‫ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﺣﻖ ﻫﻴﭻﻛﺲ ﺗﺒﺎه ﻧﻤﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫دﻟﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺪا ﻫﻴﭽﮕﺎه ﻛﺎر زﺷﺖ و ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ اﻧﺠـﺎم ﻧﻤـﻲدﻫـﺪ و ﺗﻤـﺎم اﻓﻌـﺎل او‪،‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺆﻣﻨﻮن )‪.115 :(23‬‬

‫‪ .2‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﺣﻜﻤﺖ ‪.437‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪52‬‬

‫ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﻋﺪل اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺎﻋﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻤـﻞ زﺷـﺖ و ﻇﺎﻟﻤﺎﻧـﻪ دﺳـﺖ‬
‫ﻣﻲزﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ از ﻗﺒﺢ و زﺷﺘﻲ آن آﮔﺎه ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﻳﺎ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻧﻴﺎزي از‬
‫ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺮﻃﺮف ﺳﺎزد و ﻳﺎ ﺻﻔﺎت ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي ﻧﻈﻴﺮ ﻛﻴﻨﻪﺗﻮزي‪ ،‬ﺣﺴﺎدت و اﺣﺴﺎس‬
‫ﺣﻘﺎرت ﻣﻮﺟﺐ ﭼﻨﻴﻦ اﻋﻤﺎﻟﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ را ﻧﻤﻲﺗﻮان در‬
‫ذات ﻣﻘﺪ‪‬س ﺧﺪاوﻧﺪ ﻳﺎﻓﺖ و او ﻛﻤﺎل ﻣﻄﻠﻖ و ﻋﺎري از ﻫﺮ ﻧﻘﺺ و ﻛﺎﺳﺘﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺧـﺪا‬
‫ﻫﻴﭽﮕﺎه ﻋﻤﻞ ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ و زﺷﺖ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي روﺷﻨﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ ،‬ﺟﺎي دارد ﺑﻪ اﻗﺴﺎم ﻋﺪل اﻟﻬﻲ اﺷﺎره ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻋﺪل ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺪل در ﻧﻈﺎم ﺗﻜﻮﻳﻦ ﻳﺎ ﺟﻬﺎن ﺧﻠﻘﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا در ﭼﻨـﻴﻦ ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﺑـﻪ ﻫـﺮ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدي ﺑﻪ اﻧﺪازة ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ و ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ او ﻧﻌﻤﺖ داده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮي ﺧﺪا ﺑـﻪ اﻧـﺪازة‬
‫ﻇﺮﻓﻴﺖ و ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﻫﺮ ﺷﻲء ﺑﻪ او وﺟﻮد و ﻛﻤﺎل اﻓﺎﺿﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ و اﺟﺰاي ﺟﻬـﺎن در‬
‫ﻳﻚ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ دﻗﻴﻖ ﺑﺮاﺳﺎس ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﻫﻢ ﭘﻴﻮﻧﺪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﻧﻈﻢ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات و ﻛﻞ ﻧﻈﺎم ﺧﻠﻘﺖ‪ ،‬ﮔﻮاه روﺷﻨﻲ ﺑﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﺪﻟﻲ اﺳﺖ‪ .‬در رواﻳـﺎت ﻧﻴـﺰ آﻣـﺪه‬
‫‪1‬‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﺮ ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺘﻮار ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ اﺷﺎره دارد‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻋﺪل ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ‬
‫ﻋﺪل ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻜﺎﻟﻴﻔﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻧـﺎزل ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ ﻋﺪل و دادﮔﺮي اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ اوﻻً ﻫﻤﺔ اﺣﻜﺎم ﻻزم ﺑﺮاي ﺳـﻌﺎدت اﻧـﺴﺎن را‬
‫ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ و ﺛﺎﻧﻴﺎً ﻫﻴﭻ اﻧﺴﺎﻧﻲ را ﺑﻴﺶ از ﺗﻮان و ﻇﺮﻓﻴﺘﺶ ﻣﻜﻠّﻒ ﻧﺴﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮي‪ ،‬ﺗﻮان و ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ اﻧﺴﺎن را درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ اﻧﺪازة ﻇﺮﻓﻴﺖ وﺟﻮدياش‪ ،‬اﺣﻜﺎم‬
‫را ﻣﻘﺮر ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ 2.‬ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫ﻻ ُﻧ َﻜﻠﱢﻒ‪َ ‬ﻧﻔْﺴﺎً إﻻّ و‪ ‬ﺳﻌ‪‬ﻬﺎ و‪َ ‬ﻟﺪ‪‬ﻳ‪‬ﻨﺎ ﻛِﺘﺎب‪ ‬ﻳ ْﻨ ِﻄﻖُ ﺑِﺎ ْﻟ ‪‬ﺤﻖﱢ و‪ ‬ﻫﻢ‪ ‬ﻻ ‪‬ﻳ ْﻈ َﻠﻤ‪‬ﻮنَ‪.‬‬
‫ﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ را ﺟﺰ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲاش ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ و ﻧﺰد ﻣـﺎ ﻛﺘـﺎﺑﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ؛ و ﺑﻪ آﻧﺎن ﻫﻴﭻ ﺳﺘﻤﻲ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ص ‪83‬؛ ﻣﺤﻤﺪ ريﺷﻬﺮي؛ ﻣﻴﺰان اﻟﺤﻜﻤﺔ‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ‪.11955‬‬
‫‪ .2‬ﺟﻌﻔﺮ ﺳﺒﺤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.496‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺆﻣﻨﻮن )‪.62 :(23‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪53‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫‪ .3‬ﻋﺪل ﺟﺰاﻳﻲ‬
‫ﻋﺪل ﺟﺰاﻳﻲ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻣﻴﺎن اﻓﺮاد ﺑﻪ ﻋـﺪل داوري ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و‬
‫ﺣﻖ ﻛﺴﻲ را ﺗﺒﺎه ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻴﺎن اﻓﺮاد ﻧﻴﻜﻮﻛﺎر و ﺑـﺪﻛﺎر ﺑـﻪ ﻳﻜـﺴﺎن داوري ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ و‬
‫ﭘﺎداش ﻫﺮﻛﺲ را ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ اﻋﻤﺎل او ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ ﺟﺰاﻳﻲ ﺧﺪا اﻗﺘﻀﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫اﻓﺮادي ﻛﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﻜﻠﻴﻔﻲ اﺑﻼغ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺴﻂَ ِﻟ ‪‬ﻴﻮ‪‬مِ ا ْﻟﻘِﻴﺎ ‪‬ﻣﺔِ ﻓَﻼ ُﺗ ْﻈ َﻠﻢ‪َ ‬ﻧ ْﻔﺲ‪َ ‬ﺷﻴ‪‬ﺌﺎً‪.‬‬
‫ﻀﻊ‪ ‬ا ْﻟﻤ‪‬ﻮازِﻳﻦَ ا ْﻟ ِﻘ ‪‬‬
‫َﻧ َ‬
‫ﻣﺎ ﺗﺮازوﻫﺎي ﻋﺪل را در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻫﻴﭻﻛﺲ ﺳـﺘﻤﻲ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺴﺪِﻳﻦَ ﻓِﻲاﻷَر‪‬ضِ أم‪َ ‬ﻧ ‪‬ﺠ ‪‬ﻌﻞُ ا ْﻟ ‪‬ﻤ ﱠﺘﻘِﻴﻦَ‬
‫أم‪َ ‬ﻧ ‪‬ﺠ ‪‬ﻌﻞُ ا ﱠﻟﺬِﻳﻦَ آ ‪‬ﻣﻨُﻮا و‪ ‬ﻋ ِﻤﻠُﻮااﻟﺼ‪‬ﺎﻟِﺤﺎتِ ﻛَﺎ ْﻟ ‪‬ﻤ ْﻔ ِ‬
‫‪2‬‬
‫ﻛَﺎ ْﻟ ُﻔﺠ‪‬ﺎرِ‪.‬‬
‫آﻳﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻤـﺎن آورده و ﻛﺎرﻫـﺎي ﺷﺎﻳـﺴﺘﻪ اﻧﺠـﺎم دادهاﻧـﺪ ﻫﻤﭽـﻮن‬
‫ﻣﻔﺴﺪان در زﻣﻴﻦ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻳﺎ ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎران را ﻫﻤﭽﻮن ﻓﺎﺟﺮان؟!‬
‫‪3‬‬
‫و‪‬ﻣﺎ ﻛﻨّﺎ ‪‬ﻣ ‪‬ﻌﺬﱢﺑﻴﻦَ ‪‬ﺣﺘﱠﻲ َﻧ ‪‬ﺒ ‪‬ﻌﺚَ ر‪‬ﺳ‪‬ﻮﻻً‪.‬‬
‫ﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ ]ﻗﻮﻣﻲ را[ ﻣﺠﺎزات ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﮕـﺮ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮي ﻣﺒﻌـﻮث ﻛـﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﻴﻢ ]ﺗﺎ وﻇﺎﻳﻔﺸﺎن را ﺑﻴﺎن ﻛﻨﺪ[‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﺛﻮاب و ﻋـﻘﺎب اُﺧﺮوي را ﻧـﺘﻴﺠﺔ ﺗـﺠﺴﻢ اﻋﻤﺎل دﻧﻴﻮي اﻧـﺴﺎن ﺑـﺪاﻧﻴﻢ و‬
‫در واﻗﻊ ﭘﺎداش و ﻋﻘﺎب اُﺧﺮوي ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﻇﻬﻮر واﻗﻌﻲ ﻋﻤﻞ دﻧﻴﻮي ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬
‫ﺗﺠﺴﻢ اﻋﻤﺎل در آﺧﺮت‪ ،‬از ﻗﻮاﻧﻴﻦ و ﺳﻨﺘﻬﺎي ﻋﺎﻟﻢ ﺗﻜﻮﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨـﻴﻦ ﻋـﺪﻟﻲ در زﻣـﺮة‬
‫ﻋﺪل ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫در ﺑﺎب ﻋﺪل اﻟﻬﻲ ﻧﻴﺰ ﺳﺆاﻻﺗﻲ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻣﻄـﺮح اﺳـﺖ‪ :‬ﻫﻤـﺔ ﻣـﺎ ﺑـﺎ ﺣـﻮادث‬
‫ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪي از ﻗﺒﻴﻞ آﻓﺎت‪ ،‬ﺑﻼﻫﺎ‪ ،‬ﻃﻮﻓﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬زﻟﺰﻟﻪﻫﺎ‪ ،‬دردﻫﺎ‪ ،‬رﻧﺠﻬﺎ‪ ،‬و ﺟﻨﮕﻬـﺎ ﻣـﻮاﺟﻬﻴﻢ‪،‬‬
‫آﻳﺎ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻋﺪاﻟﺖ اﻟﻬﻲ ﺳﺎزﮔﺎرﻧﺪ؟ ﻣﺎ ﺑﺎ ﻣﺮگ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر رﻧﺞآور اﺳـﺖ‪ ،‬روﺑـﻪروﻳـﻴﻢ آﻳـﺎ‬
‫ﻣﺮگ ﺑﺎ ﻋﺪل اﻟﻬﻲ ﺳﺎزﮔﺎري دارد؟ ﻧﻴﺰ در ﺟﻮاﻣﻊ اﻧـﺴﺎﻧﻲ ﺑـﺎ ﻇﻠـﻢ و ﺗﺠـﺎوز اﻧـﺴﺎﻧﻬﺎي‬

‫‪ .1‬اﻧﺒﻴﺎء )‪.47 :(21‬‬

‫‪ .2‬ص )‪.28 :(38‬‬
‫‪ .3‬اﺳﺮاء )‪.15 :(17‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪54‬‬

‫ﺳﺘﻤﮕﺮ ﻣﻮاﺟﻬﻴﻢ‪ ،‬آﻳﺎ ﭼﻨﻴﻦ اﻋﻤﺎﻟﻲ ﺑﺎ ﻋﺪاﻟﺖ اﻟﻬﻲ ﺳﺎزﮔﺎري دارﻧﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ اﻳـﻦ ﭘﺮﺳـﺸﻬﺎ‬
‫در ﺑﺤﺜﻬﺎي ﺷﺮور و ﻣﻌﺎد روﺷﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪55‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬

‫ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺷﺮ‬

‫ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺷﺮ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻪ ﺑﻠﻨﺪاي ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﺴﺎن دارد‪ .‬آدﻣﻴﺎن از ﻫﻤﺎن روزﻫﺎي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﻪ ﭘـﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻋﺮﺻﺔ ﻫﺴﺘﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﺟﻮد ﺑﻪ ﺧـﺎﻟﻖ ﺧـﻮد و ﺟﻬـﺎن اﻋﺘـﺮاف و اذﻋـﺎن‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎ‪ ،‬ﻗﺘﻠﻬﺎ‪ ،‬ﻏﺎرﺗﻬﺎ‪ ،‬دزدﻳﻬﺎ و ﺣﻮادث ﻃﺒﻴﻌﻲ از ﻗﺒﻴﻞ آﺗﺸﻔﺸﺎﻧﻬﺎ‬
‫و زﻟﺰﻟﻪﻫﺎ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻣﻄﺮح ﺑﻮده و ﻧﺴﺒﺖ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ را ﺑﺎ آﻓﺮﻳﺪﮔﺎر ﻫﺴﺘﻲ ﺳـﻨﺠﻴﺪهاﻧـﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺎدر و ﻋﺎﻟﻢ و ﺧﻴﺮﺧﻮاه ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻣﺎﻧﻊ ﭘﻴﺸﺎﻣﺪﻫﺎي ﻧﺎﮔﻮار ﻧﻤﻲﺷﻮد؟‬
‫ﭼﺮا اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﻮادث دﭼﺎر ﺷﻮد؟‬
‫ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺷﺮ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﺻﻔﺎت ﺳﻪﮔﺎﻧﺔ ﺧﺪا ـ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻖ و ﺧﻴﺮﺧﻮاﻫﻲ ـ را ﺑﻪ‬
‫ﭼﺎﻟﺶ ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ؛ زﻳﺮا ﺧﺪاي ادﻳﺎن‪ ،‬ﺧﺪاﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻢ ﻋﺎﻟﻢ و ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ اﺳـﺖ و ﻫـﻢ‬
‫ﻛﺎﻣﻼً ﺧﻴﺮﺧﻮاه‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﺮ‬

‫ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺧﻴﺮ و ﺷﺮ ﻳﺎ ﺧﻮﺑﻲ و ﺑﺪي از ﻣﻔـﺎﻫﻴﻢ ﺑـﺪﻳﻬﻲ و روﺷـﻦ اﺳـﺖ و ﻫﻤـﺔ اﻧـﺴﺎﻧﻬﺎ‬
‫ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ آﻧﻬﺎ را درك ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﺎر وﺟﻮدي آدﻣﻲ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي آﻓﺮﻳﺪه ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ را ﻣﻲﻓﻬﻤﺪ‪ .‬ﻫﻤﮕﺎن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲِ ﻋﺪاﻟﺖ و ﺑﺪيِ ﻇﻠﻢ ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﮔـﺎﻫﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺟﺎي ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ 1‬ﻳﻚ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ و ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ روﺷﻦﺗﺮ ﻣـﺼﺎدﻳﻖ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﻧﻤﻮﻧـﻪ ذﻛـﺮ‬

‫‪ .1‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺧﻴﺮ ﺑﻪ وﺟﻮد‪ ،‬وﺟﻮد ﻣﻄﻠﻮب‪ ،‬ﻟﺬت و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن و ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﺮ ﺑﻪ ﻋﺪم‪ ،‬ﻓﻘﺪان ﻛﻤﺎل‪ ،‬درد و رﻧﺞ و ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫آن ازﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ ﺗﻌﺎرﻳﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻓﻠﺴﻔﺔ اﺧﻼق ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪56‬‬

‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﻔﻬﻮم روﺷﻦ ﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺎ ﻧﻴﺰ از اﻳﻦ روش اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺷﺮ را ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ :‬ﺷﺮ اﺧﻼﻗﻲ و ﺷﺮ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ .‬ﮔﺎه ﺷـﺮ‬
‫ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻋﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﺷﺮ اﺧﻼﻗﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ دزدي‪ ،‬ﻗﺘـﻞ‪ ،‬ﻏـﺎرت و‬
‫ﺟﻨﮓ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ دﻳﮕﺮ ﺷﺮ ﺑﺪون ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻋﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ آن ﺷـﺮ ﻃﺒﻴﻌـﻲ‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻟﺰﻟﻪ‪ ،‬آﺗﺸﻔﺸﺎن‪ ،‬ﺳﻴﻞ‪ ،‬ﻃﻮﻓﺎن و ﻃﺎﻋﻮن‪.‬‬
‫از ﺑﺮرﺳﻲ اﻳﻦ ﺷﺮور ـ اﻋﻢ از ﻃﺒﻴﻌﻲ و اﺧﻼﻗﻲ ـ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ‪ ،‬از آنرو‬
‫ﺷﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ رﻧﺞ و ﻧﺎراﺣﺘﻲ اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و اﮔﺮ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧـﻪ رﻧـﺞ و‬
‫ﻧﺎراﺣﺘﻲ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺷﺮ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﮔﺮ ﺗﻔﻜﺮ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫ﻛﻪ اﻣﻮر ﺷﺮوراﻧﻪ را ﻋﺎﻣﻞ رﻧﺞ و ﻧﺎراﺣﺘﻲ ﺧﻮد ﻧﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ آﻧﻬـﺎ را ﻋﻮاﻣـﻞ ﺗﻜﺎﻣـﻞﺳـﺎز‬
‫ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺮ ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در ﺑﺤﺚ ﺷﺮ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺧﻮد را ﻣﺤﻮر ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ و ﻫﺮﭼﻪ را ﺑﺎﻋﺚ آزار و‬
‫زﻳﺎن او ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﺮ ﻣﻲﭘﻨﺪارد و آﻧﭽﻪ را در ﻧﻴﻞ ﺑﻪ ﻫﺪف‪ ،‬او را ﻳﺎري رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮب و ﺧﻴﺮ‬
‫ﻣﻲﺷﻤﺎرد‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﻛﻪ ﺗﺎ اﻧﺪازهاي ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﺷﺮ آﺷﻨﺎ ﺷﺪﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ راهﺣﻠﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑـﺮاي اﻳـﻦ ﻣـﺴﺌﻠﻪ‬
‫ﻣﻄﺮح ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ب( راهﺣﻠﻬﺎي ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺷﺮ‬

‫اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان دﻳﻨﻲ ﭘﺎﺳﺨﻬﺎي ﻣﺘﻌﺪدي ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺷﺮ دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧـﻲ از اﻳـﻦ ﭘﺎﺳـﺨﻬﺎ ﻋـﺎم‬
‫اﺳﺖ و ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﺔ اﻧﻮاع ﺷﺮ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻂ دﺳﺘﻪاي از ﺷﺮور را ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺨﻬﺎ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻻزﻣﺔ ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي‬

‫اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻋﺎﻟﻢ ﺷﺮ وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﻻزﻣﺔ ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي اﺳﺖ و ﺟﻬﺎن‬
‫ﻣﺎدي در ﻣﺠﻤﻮع ﺧﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦرو‪ ،‬ﺧﻠﻘﺖ ﺟﻬﺎن ﺑﻬﺘﺮ از ﻋﺪم آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺎدر‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ و ﺧﻴﺮﺧﻮاه ﻣﻄﻠـﻖ اﺳـﺖ و ذات او ﺧﻴـﺮ ﻣﺤـﺾ‬

‫‪ .1‬ﺟﺎن ﻫﺎﺳﭙﺮز‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﺔ دﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎﻳﻲ‪ ،‬ص ‪.118‬‬

‫‪2. John Kekes, "evil" in: Routledge Encyclopedia of Philosophy, P. 466.‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪57‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ از او ﺻﺎدر ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪا ﻋﻮاﻟﻢ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ را آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻋﺎﻟﻤﻲ از‬
‫ﻣﻼﺋﻜﻪ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻛﻪ ﺧﻴﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻴﭻ ﺷﺮي در آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺮي ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان در‬
‫اﻳﻨﺠﺎ ﻓﺮض ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﺤﺪودﻳﺖ وﺟﻮدي آﻧﻬﺎﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﻫﻴﭻ ﺗﻀﺎد و ﺗﺰاﺣﻤﻲ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺪارﻧـﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻻزﻣﺔ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎده ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺤﺪودﻳﺖ وﺟﻮدي‪ ،‬ﺗﺰاﺣﻢ و ﺗﻀﺎد اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎده ﺑﻲﺗﺰاﺣﻢ و ﺗﻀﺎد آﻓﺮﻳﺪه ﺷﻮد‪ .‬وﺟﻮد آﺗﺶ در ﻣﺠﻤﻮع ﺧﻴﺮ اﺳﺖ و ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬
‫ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﻲ آدﻣﻴﺎن ﻣﻔﻴﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﮔﺎه زﻳﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ و درد و رﻧﺞ ﻧﻴﺰ ﻣﻲآﻓﺮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬وﺟﻮد ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻣﺎدي ﻛﻪ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺗﻨﺎزع و ﺗﺰاﺣﻤﻲ در آن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧـﻼف‬
‫ﻓﺮض اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻬﺎﻧﻲ در واﻗﻊ ﻏﻴﺮﻣﺎدي ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬درﺻﻮرﺗﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺎ ﺟﻬـﺎن را‬
‫ﻣﺎدي ﻓﺮض ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ .‬ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي‪ ،‬ﺟﻬﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﺗﺰاﺣﻢ و ﺗﻨﺎزع وﺟـﻮد دارد و‬
‫ﺷﺮ ﻻزﻣﺔ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺎراﺑﻲ‪ ،‬ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﻲ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺪا ﻛﻪ در ﻗﺪرت و ﺣﻜﻤﺖ و ﻋﻠﻢ ﺧﻮد ﺗﺎم اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻓﻌﺎل او ﻛﺎﻣﻞ‬
‫و ﺑﺪون ﻧﻘﺺ و ﻋﻴﺐ اﺳﺖ‪ .‬آﻓﺎت و ﺷﺮوري ﻛﻪ ﻋـﺎرض اﺷـﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌـﻲ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺿـﺮوري ﻋـﺎﻟﻢ ﻣـﺎده و ﻃﺒﻴﻌـﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﻋـﺎﻟﻢ ﻣـﺎده‪ ،‬ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬
‫‪1‬‬
‫ﺧﻴﺮﻣﺤﺾ را ﺑﭙﺬﻳﺮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻛﺴﻲ اﺷﻜﺎل ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا ﺧﺪا ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎده را ﺑﺎ اﻳﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺧـﺎص ﺧﻠـﻖ ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ و ﭼﺮا ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻃﺒﻴﻌﺖ را ﭼﻨﺎن ﻗﺮار ﻧﺪاده اﺳﺖ ﻛﻪ از آن رﻧﺠﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﻮد؛ ﻣـﺜﻼً‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﺳﻮﺧﺘﻦ را ﻃﻮري ﻗﺮار ﻣﻲداد ﻛﻪ دﺳﺖ و ﻟﺒﺎس ﺑﻲﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻧﺴﻮزاﻧﺪ‪ .‬اﺻﻼً اﺷﺘﺒﺎه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﺻﻄﻼح وﺳﻴﻠﻪ و ﻫﺪف را ﺑﺮاي ﺧﺪاي ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻜﺎر ﺑﺮﻳﻢ؛ زﻳﺮا ﻗﺎدر ﻣﻄﻠـﻖ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻏﺎﻳﺖ را ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً و ﺑﺪون اﺳﺘﻔﺎده از وﺳﺎﻳﻞ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ ﻛﻪ ﻗﺎدر‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺎت از وﺳﺎﻳﻞ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﺷﻜﺎﻻت ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﭼﺮا ﺗﺰاﺣﻢ و ﺗـﻀﺎد ﻻزﻣـﺔ ﻋـﺎﻟﻢ ﻣـﺎده‬
‫اﺳﺖ و ﭼﺮا ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎده‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎدي اﺳﺖ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻏﻴﺮﻣﺎدي ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺘﻔﻜﺮان اﺳﻼﻣﻲ‬
‫در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺤﺜﻲ را ﭘﻴﺶ ﻛﺸﻴﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺪرت ﺑﻪ ﻣﺤﺎﻻت ذاﺗﻴﻪ ﺗﻌﻠﻖ ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد و اﻳﻦ ﻋـﺪم‬
‫ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻋﺠﺰ ﺧﺎﻟﻖ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﻗﺪرت اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻜـﺎن ﺗﺤﻘـﻖ آن‬

‫‪ .1‬ﻓﺎراﺑﻲ‪ ،‬ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﭘﺎورﻗﻲ ﺟﻌﻔﺮ آل ﻳﺎﺳﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.46‬‬

‫‪ .2‬ﺟﺎن ﻫﺎﺳﭙﺮز‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.112‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪58‬‬

‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﺷﻜﺎل را ﻛﻪ اﺧﻴﺮاً ﻣﻨﺘﻘـﺪان ﻏﺮﺑـﻲ ﭘـﻴﺶ ﻛـﺸﻴﺪهاﻧـﺪ؛ ﭘـﻴﺶ از آن‪ ،‬ﻣﺘﻔﻜـﺮان‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن آن را ﻣﻄﺮح ﻛﺮده و ﺑﻪ آن ﭘﺎﺳﺦ دادهاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ در ﻛﺘﺎب اﻻﻫﻴﺎت ﺷﻔﺎ در ﺑﺎب‬
‫ﺷﺮﻳﺖ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا ﺧﺪا ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺮ در ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺸﺪ ﺗﺎ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻴـﺮ ﻣﺤـﺾ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺘﺤﻘﻖ ﺷﻮد‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎدي ﻛﻪ ﺗﻼزم اﺟﺘﻨﺎبﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑﺎ ﺷـﺮور دارد‪،‬‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺧﻠﻖ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ در آن ﺷﺮي ﻣﺘﺤﻘﻖ ﻧﺒﻮد‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻣﺎدي ﻧﺒﻮد؛ ﻋﺎﻟﻢ دﻳﮕـﺮي ﺑـﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺧﻴــﺮ ﻣﺤـﺾ اﺳﺖ؛ در ﺣﺎﻟـﻲ ﻛﻪ ﭼﻨﻴـﻦ ﻋﺎﻟﻤﻲ را ﺧﺪاوﻧـﺪ ﭘﻴــﺶ از اﻳـﻦ ﺧﻠــﻖ‬
‫‪1‬‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻼﺻﺪرا ﻧﻴﺰ در ﻛﺘﺎب اﺳﻔﺎر اﻳﻦ اﺷﻜﺎل را ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﺗﺎ ﺑـﻪ‬
‫‪2‬‬
‫آن ﭘﺎﺳﺦ دﻫﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎده ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي دﻳﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺟﺰ اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺟﻬﺎن ﻣﺎ دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎده ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﻜـﻴﻢ‪ ،‬ﻋـﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻗـﺎدر و ﺧﻴﺮﺧـﻮاه‬
‫ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ اﻣﻜﺎن ﺧﻠﻖ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻣﺎدي ﺑﻮد‪ ،‬آن را ﺧﻠﻖ ﻣﻲﻛﺮد و ﭼـﻮن ﺧﻠـﻖ‬
‫ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﻜﺎن وﺟﻮد آن ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﺟﻮاب اﻳﻦ ﺳﺆال ﻛﻪ آﻳﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ ﺷـﺮور اﻧـﺪك اﻳـﻦ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬از ﺧﻠﻘﺖ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎده ﺻﺮفﻧﻈﺮ ﻣﻲﻛﺮد؟ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺗﺮك ﺧﻴﺮ ﻛﺜﻴﺮ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎده‬
‫ﺑﻪ دﻟﻴﻞ وﺟﻮد ﺷﺮور اﻧﺪك‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﻴﺾ اﻟﻬﻲ ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد؛ زﻳﺮا ﺗـﺮك ﺧﻴـﺮ ﻛﺜﻴـﺮ ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ‬
‫ﺷﺮ ﻗﻠﻴﻞ‪ ،‬ﺧﻮد ﺷﺮ ﻛﺜﻴﺮﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬آﻳﺎ رواﺳﺖ ﻛﻪ از ﺧﻠﻖ آﺗﺶ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺷﺮ اﻧﺪﻛﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﭘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬اﺟﺘﻨـﺎب ﻛـﺮد؟ اﮔـﺮ آﺗـﺶ ﺧﻠـﻖ ﻧـﺸﻮد‪ ،‬ﺧﻴـﺮات‬
‫ﺑﻲﺷﻤﺎري ﻛﻪ از آن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﻴﺎن ﻣﻲروﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻧﺎﺷﻲ از آزادي اﻧﺴﺎن‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖ آزادي و اﺧﺘﻴﺎر ارزاﻧﻲ داﺷﺘﻪ و ﺧﻮﺑﻴﻬﺎ و ﺑﺪﻳﻬﺎ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ او اﻟﻬﺎم‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﺳﻌﺎدتﺑﺨﺸﻲ را از ﻃﺮﻳﻖ رﺳﻮﻻن ﺑﺮاي ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن‬

‫‪ .1‬اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪ ،‬اﻻﻫﻴﺎت ﺷﻔﺎ‪ ،‬ص ‪.421‬‬

‫‪ .2‬ﻣﻼﺻﺪرا‪ ،‬اﻟﺤﻜﻤﺔ اﻟﻤﺘﻌﺎﻟﻴﺔ ﻓﻲاﻻﺳﻔﺎر اﻻرﺑﻌﺔ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪.78‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪59‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫ﻫﺪﻳﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬آدﻣﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اﺧﺘﻴﺎر‪ ،‬راه ﺗﻜﺎﻣﻞ را ﻛﻪ ﭘﻴﺮوي از وﺟﺪان و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان‬
‫اﻟﻬﻲ اﺳﺖ ﻃﻲ ﻛﻨﺪ و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ وﺟﺪان و دﺳـﺘﻮرﻫﺎي اﻟﻬـﻲ رو ﻧﻜﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ آدﻣﻴﺎن ﺑﺎ اﺧﺘﻴﺎر ﺧﻮد‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﺷﺮوراﻧﻪاي اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻻزﻣﺔ اﻳﻦ اﻋﻤﺎل‪ ،‬رﻧـﺞ‬
‫و ﻋﺬاب دﻳﮕﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺷﺮ در ﺟﻬﺎن از ﺷﺮارت اﻧﺴﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد و ﺷﺮارت‬
‫اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺰ ﻧﺎﺷﻲ از آزادي و اﺧﺘﻴﺎر او اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﻧﺴﺎن رﻓﺘﺎر و ﻛﺮدار درﺳﺖ در ﭘﻴﺶ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﺮور ﻃﺒﻴﻌـﻲ‬
‫را از راه ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮدارد؛ ﻣﺜﻼً ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﺧﺪادادي ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺴﺘﺤﻜﻤﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ زﻟﺰﻟﻪ ﺑﺴﺎزد‬
‫و از زﻟﺰﻟﻪ اﻳﻤﻦ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از ﮔﻨﺎﻫﺎن اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺷﺮور ﻃﺒﻴﻌـﻲ را در ﭘـﻲ ﻣـﻲآورﻧـﺪ و‬
‫اﻧﺴـﺎن ﺑﺎ دوري از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﺳﺨﺘﻴـﻬﺎ و ﻣﺼﺎﺋﺐ ﻓﺮاواﻧﻲ رﻫﺎﻳﻲ ﻳﺎﺑـﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫در ﻗﺮآن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫
آ ‪‬ﻣﻨُﻮا و‪ ‬ا ﱠﺗ َﻘﻮ‪‬ا َﻟ َﻔ َﺘﺤ‪‬ﻨﺎ ‪‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴ ِﻬﻢ‪ ‬ﺑﺮَﻛﺎتٍ ِﻣﻦَ اﻟﺴ‪‬ﻤﺎءِ و‪ ‬اﻷر‪‬ضِ وﻟﻜﻦ‬
‫و‪َ ‬ﻟﻮ‪ ‬أنﱠ أَ ‪‬ﻫﻞَ ا ْﻟﻘُﺮي‬
‫‪1‬‬
‫ﺴﺒ‪‬ﻮن‪.‬‬
‫َﻛﺬﱠﺑ‪‬ﻮا َﻓﺎَﺧﺬﻧﺎ ‪‬ﻫﻢ‪ ‬ﺑِﻤﺎ ﻛﺎﻧُﻮا ‪‬ﻳ ْﻜ ِ‬
‫و اﮔﺮ ﻣﺮدم ﺷﻬﺮﻫﺎ اﻳﻤﺎن آورده و ﺑﻪ ﺗﻘﻮا ﮔﺮاﻳﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌـﺎً ﺑﺮﻛـﺎﺗﻲ از‬
‫آﺳﻤﺎن و زﻣﻴﻦ ﺑﺮ اﻳﺸﺎن ﻣﻲﮔﺸﻮدﻳﻢ؛ وﻟﻲ ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻛﺮدﻧﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﻪ ]ﻛﻴﻔـﺮ[‬
‫دﺳﺘﺎوردﺷﺎن ]ﮔﺮﻳﺒﺎن[ آﻧﺎن را ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم آﻳﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎورﻧﺪ و ﺗﻘﻮا ﭘﻴﺸﻪ ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻛﺎت اﻟﻬـﻲ‬
‫از زﻣﻴﻦ و آﺳﻤﺎن ﺑﺮﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد و آﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﺨﺘﻲ ﻣﻲاﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻴﺰ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺴ ‪‬ﺒﺖ‪ ‬أ ‪‬ﻳﺪِي اﻟﻨّﺎسِ ِﻟ ‪‬ﻴﺬِﻳ َﻘ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﺑ ‪‬ﻌﺾ‪ ‬ا ﱠﻟﺬِي ‪‬ﻋ ِﻤﻠُﻮا‬
‫َﻇ ‪‬ﻬﺮَ ا ْﻟﻔَﺴﺎد‪ ‬ﻓِﻲ ا ْﻟ ‪‬ﺒﺮﱢ و‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﺒ ‪‬ﺤﺮِ ﺑِﻤﺎ َﻛ ‪‬‬
‫‪2‬‬
‫َﻟ ‪‬ﻌ ﱠﻠ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﻳﺮْ ِﺟﻌ‪‬ﻮنَ‪.‬‬
‫ﻓﺴﺎد در ﺧﺸﻜﻲ و درﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم اﻧﺠﺎم دادهاﻧـﺪ آﺷـﻜﺎر‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺧﺪا ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺑﻌﻀﻲ از اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن را ﺑﻪ آﻧـﺎن ﺑﭽـﺸﺎﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ]ﺳﻮي ﺣﻖ[ ﺑﺎز ﮔﺮدﻧﺪ!‬
‫‪3‬‬
‫و‪ ‬ﻣﺎ ُﻛﻨّﺎ ‪‬ﻣ ‪‬ﻌﺬﱢﺑِﻴﻦَ ‪‬ﺣﺘّﻲ َﻧ ‪‬ﺒ ‪‬ﻌﺚَ ر‪‬ﺳ‪‬ﻮﻻً‪.‬‬
‫ﻣﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ رﺳﻮل ﻧﻔﺮﺳﺘﺎده‪ ،‬ﺑﺸﺮ را ﻣﻌﺬب ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻋﺮاف )‪.96 :(7‬‬

‫‪ .2‬روم )‪.41 :(30‬‬
‫‪ .3‬اﺳﺮاء )‪.15 :(17‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪60‬‬

‫ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﺎن را ﻛﻪ ﺣﺠﺖ ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﺗﻤﺎم ﻧﻜﺮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﻋـﺬاب‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻋﺬاب اﻟﻬﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻋﺬاب ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻧﻴـﺰ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺷـﺎﻣﻞ ﻛـﺴﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ رﺳﻮل اﻟﻬﻲ ﺑـﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﺑﺮﺧﻴﺰﻧـﺪ و ﺑـﻪ اﻋﻤـﺎل ﻧﺎدرﺳـﺖ دﺳـﺖ زﻧﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن‪ ،‬ﻋﺬاب اﻟﻬﻲ رﻳﺸﻪ در اﻋﻤﺎل زﺷﺖ و ﻧﺎدرﺳﺖ آدﻣﻴﺎن دارد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬از آﻳﺎت ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺑـﺴﻴﺎري از ﺷـﺮور و آﻓـﺎت‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻧﺎﺷﻲ از ﮔﻨﺎﻫﺎن اﻧﺴﺎﻧﻨﺪ و از اﻳﻦرو‪ ،‬اﺷﻜﺎل ﻫﺎﺳﭙﺮز ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬اﻳـﻦ راه ﺣـﻞ‬
‫ﻓﻘﻂ ﺷﺮور اﺧﻼﻗﻲ را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ« ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ درﺑـﺎرة رﻧـﺞ و دردي ﻛـﻪ از‬
‫اﻋﻤﺎل ﻳﻚ ﻓﺮد ﺑﻪ ﻓﺮد دﻳﮕﺮي ﻣﻲرﺳﺪ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ـ ﺑﺴﻴﺎري از درد و رﻧﺠﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﺳﺘﻤﮕﺮان ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣـﻲرﺳـﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠـﺔ ﻋﻤﻠﻜـﺮد‬
‫ﺧﻮد ﻣﺮدﻣﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ آﻧﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺘّﺤﺪ ﺷﻮﻧﺪ و ﻋﻠﻴﻪ ﻇﺎﻟﻢ ﺑﺸﻮرﻧﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻇﻠﻢ و درد و رﻧﺠﻲ‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺴ ِﻬﻢ‪.‬‬
‫إِنﱠ اﻟ ّﻠﻪ‪ ‬ﻻ ‪‬ﻳ َﻐ ‪‬ﻴﺮُ ﻣﺎ ِﺑ َﻘﻮ‪‬مٍ ‪‬ﺣﺘّﻲ ‪‬ﻳ َﻐ ‪‬ﻴﺮُوا ﻣﺎ ﺑِﺄ ْﻧ ُﻔ ِ‬
‫در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﺧﺪا ﺣﺎل ﻗﻮﻣﻲ را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻲدﻫﺪ ﻣﮕﺮ آﻧﺎن ﺧﻮد ﺣﺎل ﺧﻮﻳﺶ‬
‫را ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬آﻓﺮﻳﻨﺶ اﻧﺴﺎن آزاد و ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ از آﻓﺮﻳﻨﺶ اﻧﺴﺎن ﻣﺠﺒـﻮر‪ ،‬ﮔﺮﭼـﻪ‬
‫ﮔﺎﻫﻲ از آزادي و اﺧﺘﻴﺎر‪ ،‬ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .3‬ﻧﺎﺷﻲ از ﺟﺰﺋﻲﻧﮕﺮي‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻣﻌﺘﻘﺪﻧـﺪ اﻳﻨﻜـﻪ اﻧـﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑـﺴﻴﺎري از اﻣـﻮر را ﺷـﺮ ﻣـﻲداﻧﻨـﺪ‪ ،‬رﻳـﺸﻪ در‬
‫ﻗﻀﺎوﺗﻬﺎي ﺳﻄﺤﻲ و ﺟﺰﺋﻲ و ﺗﻨﮓﻧﻈﺮاﻧﻪ و ﺷﺘﺎبزده دارد‪ .‬اﮔﺮ آﻧﺎن از آﮔﺎﻫﻲ وﺳﻴﻌﺘﺮ و‬
‫ﺟﺎﻣﻌﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭽﮕﺎه ﺑﻪ ﺷﺮ ﺑﻮدن ﺑﺮﺧﻲ اﻣﻮر‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ از‬
‫روي ﻋﻠﻢ و ﺣﻜﻤﺖ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﻤﻜﻦ را آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻫﺮﭼﻴـﺰ آن‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد اﺳﺖ؛ وﻟﻲ آدﻣﻴﺎن‪ ،‬ﻛﻪ از داﻧﺶ اﻧﺪﻛﻲ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ درﺑﺎرة ﺟﻬﺎن‬
‫ﺑﻪ درﺳﺘﻲ داوري ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﭼﺎه ﻓﺎﺿﻼب ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن را ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ و از‬
‫دﻳﮕﺮ ﺑﺨﺸﻬﺎي آن‪ ،‬ﺑﻲ ﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻀﺎوت درﺳﺘﻲ درﺑﺎرهاش ﻧﺨﻮاﻫـﺪ داﺷـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ اﮔـﺮ‬

‫‪ .1‬رﻋﺪ )‪.11 :(13‬‬

 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪61‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫ﺑﺼﻴﺮت ﺟﺎﻣﻊ و ﻛﺎﻣﻠﻲ از ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺪ دﻳﺪ ﻛﻪ وﺟﻮد ﭼـﺎه ﻧـﻪﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﺪ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﻻزم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ دﻟﻴﻞ ﻧﺎﺧﻮش داﻧﺴﺘﻦ ﺑﺮﺧﻲ اﻣﻮر را ﻧﺎﺷﻲ از ﻋـﺪم ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﺟـﺎﻣﻊ و‬
‫ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻲداﻧﺪ و ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫
أنْ ُﺗ ِﺤﺒ‪‬ﻮا َﺷﻴ‪‬ﺌﺎً و‪ ‬ﻫﻮ‪ ‬ﺷﺮﱞ َﻟ ُﻜﻢ‪ ‬و‪‬اﻟ ّﻠﻪ‪‬‬
‫
أنْ َﺗ ْﻜﺮَﻫ‪‬ﻮا َﺷﻴ‪‬ﺌﺎً و‪ ‬ﻫﻮ‪َ ‬ﺧ ‪‬ﻴﺮٌ َﻟ ُﻜﻢ‪ ‬و‪ ‬ﻋ‪‬ﺴﻲ‬
‫و‪ ‬ﻋ‪‬ﺴﻲ‬
‫‪1‬‬
‫‪‬ﻳ ‪‬ﻌ َﻠﻢ‪ ‬و‪ ‬أ ْﻧ ُﺘﻢ‪ ‬ﻻ َﺗ ‪‬ﻌ َﻠﻤ‪‬ﻮنَ‪.‬‬
‫و ﺑﺴﺎ ﭼﻴﺰي را ﺧﻮش ﻧﻤﻲدارﻳﺪ و آن ﺑﺮاي ﺷـﻤﺎ ﺧـﻮب اﺳـﺖ‪ ،‬و ﺑـﺴﺎ‬
‫ﭼﻴﺰي را دوﺳﺖ ﻣﻲدارﻳﺪ و آن ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﺪ اﺳﺖ و ﺧﺪا ﻣﻲداﻧﺪ و ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﻤﻲداﻧﻴﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫
أنْ َﺗ ْﻜﺮَﻫ‪‬ﻮا َﺷﻴ‪‬ﺌﺎً و‪ ‬ﻳ ‪‬ﺠ ‪‬ﻌﻞَ اﷲُ ﻓِﻴﻪِ َﺧﻴ‪‬ﺮاً ﻛَﺜﻴِﺮاً‪.‬‬
‫َﻓﻌ‪‬ﺴﻲ‬
‫ﭘﺲ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﭼﻴﺰي را ﺧﻮش ﻧﻤﻲدارﻳﺪ و ﺧﺪا در آن ﺧﻴـﺮ ﻓـﺮاوان ﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫ج( ﻓﻮاﻳﺪ ﺷﺮور در ﺟﻬﺎن‬

‫ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از رازﻫﺎي وﺟﻮد ﺷﺮور در ﺟﻬﺎن اﺷﺎرت ﺑﺮدﻳﻢ و در اﻳﻨﺠﺎ ﻓﻬﺮﺳﺖوار‬
‫آﻧﻬﺎ را ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ .‬ﭘﺮﺳﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﺮا ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫داراي ﺷﺮ و ﻧﻘﺺ اﺳﺖ؟ ﻓﺎﻳﺪة اﻳﻦ ﺷﺮور ﭼﻴﺴﺖ؟‬

‫‪ .1‬ﺷﻜﻮﻓﺎﺷﺪن اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر آدﻣﻲ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﺗﻮاﻧﺎﻳﻴﻬﺎ و اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎي او در ﺳﺎﻳﺔ ﻣﻮاﺟﻬـﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺳﺨﺘﻴﻬﺎ و ﻣﺸﻜﻼت‪ ،‬ﺷﻜﻮﻓﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺴﻴﺎر از اﺧﺘﺮاﻋﺎت و اﺑﺘﻜﺎرات‪ ،‬در ﺑﺮﺧـﻮرد ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺸﻜﻼت و ﺳﺨﺘﻴﻬﺎ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬وﺟﻮد ﺷﺮ ﺑﺮاي ﺗﻜﺎﻣﻞ روﺣﻲ و ﻣﻌﻨـﻮي‬
‫و ﻋﻠﻤﻲ اﻧﺴﺎن ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺑﻘﺮه )‪.216 :(2‬‬

‫‪ .2‬ﻧﺴﺎء )‪.19 :(4‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪62‬‬

‫‪1‬‬
‫ﺴﺮِ ‪‬ﻳﺴ‪‬ﺮاً‪.‬‬
‫ﺴﺮِ ‪‬ﻳﺴ‪‬ﺮاً * إنﱠ ‪‬ﻣﻊ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻌ ‪‬‬
‫ﻓَﺈنﱠ ‪‬ﻣﻊ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻌ ‪‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺎ دﺷﻮاري‪ ،‬آﺳﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬آري ﺑﺎ دﺷﻮاري آﺳﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﻋﻠﻲ
در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﺧﺔ درﺧﺘـﻲ ﻛـﻪ در ﺑﻴﺎﺑـﺎن ﻣـﻲروﻳـﺪ‪ ،‬ﺳـﺨﺖﺗـﺮ و ﭘﻮﺳـﺖ‬
‫ﺳﺒﺰه ﻫﺎي ﺧﻮشﻧﻤﺎ ﻧـﺎزكﺗـﺮ و آﺗـﺶ ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﺻـﺤﺮاﻳﻲ اﻓﺮوﺧﺘـﻪﺗـﺮ و‬
‫‪2‬‬
‫ﺧﺎﻣﻮﺷﻲ آﻧﻬﺎ دﻳﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳـﻦﺳـﺎن‪ ،‬ﺳﺨﺘـﻲ و ﻣﺸـﻜﻼت‪ ،‬ﺳﺒﺐ اﺳﺘﻘـﺎﻣﺖ و ﭘﺎﻳـﺪاري و آﺳــﺎﻧﻲاﻧــﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮي‪ ،‬وﺟﻮد ﺑﺪﻳﻬﺎ و زﺷﺘﻴﻬﺎ‪ ،‬در ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪن ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ زﻳﺒﺎي ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺿﺮوري اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺘﻲ زﻳﺒﺎﻳﻴﻬﺎ‪ ،‬ﺟﻠﻮه ﺧﻮد را از زﺷﺘﻴﻬﺎ ﺑﺮﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﮔـﺮ زﺷـﺘﻲ و ﺑـﺪي ﻧﺒـﻮد‪ ،‬زﻳﺒـﺎﻳﻲ و‬
‫ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻔﻬﻮم ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﺑﻴﺪاري از ﻏﻔﻠﺖ‬
‫از ﻓﻮاﻳﺪ ﺷﺮور و ﺳﺨﺘﻴﻬﺎ آن اﺳﺖ ﻛﻪ آدﻣﻲ را از ﺧﻮاب ﻏﻔﻠﺖ ﺑﻴﺪار ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬راﻧﻨـﺪهاي‬
‫را درﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻏﻔﻠﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ و راﻧﻨـﺪﮔﻲ ﺑـﻲاﻋﺘﻨﺎﺳـﺖ‪ .‬اﮔـﺮ او‬
‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻏﺎﻓﻞ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻧﺎﺑﻮدي ﺧﻮد و دﻳﮕﺮان ﻣﻲﺷـﻮد‪ .‬ﭼـﻮن ﭘﻠـﻴﺲ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫ﻫﺸﺪار‪ ،‬او را ﺟﺮﻳﻤﻪ ﻛﻨﺪ و از اداﻣﺔ ﻣﺴﻴﺮ ﺑﺎز دارد‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﺨﺘﻲ و ﻧﺎراﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اوﺳـﺖ‬
‫و ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻴﺪاري و ﻫﻮﺷﻴﺎرياش ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ از ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي ﻧﺎﮔﻮار دور ﺑﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻴﺰ در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ از ﺳﺨﺘﻴﻬﺎ و ﻣﺸﻜﻼت ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻠﻲ ﺑﺮاي ﺑﻴﺪاري از‬
‫ﻏﻔﻠﺖ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫
د‪‬ونَ ا ْﻟﻌ‪‬ﺬابِ اﻷَ ْﻛ ‪‬ﺒﺮِ َﻟ ‪‬ﻌ ﱠﻠ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﻳ‪‬ﺮ ِﺟﻌ‪‬ﻮنَ‪.‬‬
‫و‪َ ‬ﻟﻨُﺬﻳ َﻘ ﱠﻨ ‪‬ﻬﻢ‪ِ ‬ﻣﻦَ ا ْﻟﻌ‪‬ﺬابِ اﻷَد‪‬ﻧﻲ‬
‫و ﻗﻄﻌ ـﺎً ﻏﻴــﺮ از ﻋــﺬاب ﺑﺰرﮔﺘــﺮ ]ﻋــﺬاب آﺧــﺮت[ از ﻋــﺬاب ﻧﺰدﻳﻜﺘــﺮ‬
‫]ﻋﺬابدﻧﻴﺎ[ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﻲﭼﺸﺎﻧﻴﻢ‪ ،‬اﻣﻴﺪ آﻧﻜﻪ ]ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺪا[ ﺑﺎز ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺷﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ ﺑﺮاي ﻋﺒﺮتآﻣﻮزي اﺳﺖ ﺗﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﭘﻨﺪ ﮔﻴﺮﻧـﺪ و ﺑـﻪ راه راﺳـﺖ‬
‫ﻫﺪاﻳﺖ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺣﺸﺮ )‪ 5 :(59‬و ‪.6‬‬

‫‪ .2‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ ‪.45‬‬
‫‪ .3‬ﺳﺠﺪه )‪.21 :(32‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪63‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫‪ .3‬آزﻣﻮن اﻟﻬﻲ‬
‫ﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را ﺑﺎ ﻣﺼﻴﺒﺖ و ﺳﺨﺘﻲ ﻣﻲآزﻣﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن راﺳـﺘﻴﻦ ﺑـﺎز ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﮔﺮدﻧﺪ؛ درﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ آدﻣﻴﺎن‪ ،‬ﻃﻼي ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ را ﺑﺎ ﺣﺮارت‪ ،‬ﻧﺎب ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و زﻳﺒﺎﻳﻲ‬
‫و ﺑﻬﺎﻳﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ آن ﻣﻲﺑﺨﺸﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑﺮﺧـﻲ ﺑﻨـﺪﮔﺎن را در ﻛـﻮران رﻧـﺞ و‬
‫ﻣﺼﻴﺒﺖ و ﻣﺸﻜﻼت‪ ،‬ﻣﺤﻚ ﻣﻲ زﻧﺪ ﺗـﺎ ﺧـﺎﻟﺺ و ارزﺷـﻤﻨﺪﺗﺮ ﮔﺮدﻧـﺪ‪ .‬در ﻗـﺮآن ﻣﺠﻴـﺪ‬
‫آﻣﺪهاﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺴﺐ‪ ‬اﻟﻨّﺎس‪ ‬أنْ ‪‬ﻳ ْﺘﺮَﻛُﻮا أنْ ‪‬ﻳﻘُﻮﻟُﻮا آ ‪‬ﻣﻨّﺎ و‪ ‬ﻫﻢ‪ ‬ﻻ ‪‬ﻳ ْﻔ َﺘﻨُﻮنَ * و‪َ ‬ﻟ َﻘﺪ‪َ ‬ﻓ َﺘﻨﱠﺎ اﻟﱠﺬﻳﻦَ‬
‫أ ‪‬ﺣ ِ‬
‫‪1‬‬
‫ﺻﺪ‪‬ﻗُﻮا و‪َ ‬ﻟ ‪‬ﻴ ‪‬ﻌ َﻠ ‪‬ﻤﻦﱠ اﻟْﻜﺎذِﺑﻴﻦَ‪.‬‬
‫ِﻣﻦْ َﻗ ‪‬ﺒ ِﻠ ِﻬﻢ‪َ ‬ﻓ َﻠ ‪‬ﻴ ‪‬ﻌ َﻠ ‪‬ﻤﻦﱠ اﷲُ ا ﱠﻟﺬِﻳﻦَ ‪‬‬
‫آﻳﺎ ﻣﺮدم ﮔﻤﺎن ﻛﺮدﻧﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ‪» :‬اﻳﻤﺎن آوردﻳﻢ« ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد رﻫـﺎ‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و آزﻣﺎﻳﺶ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ؟! ﻣﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﭘـﻴﺶ از آﻧـﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ‬
‫آزﻣﻮدﻳﻢ ]و اﻳﻨﻬﺎ را ﻧﻴﺰ اﻣﺘﺤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ[‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﻋﻠﻢ ﺧﺪا در ﺑﺎرة ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬
‫راﺳﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ دروغ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻓﻮاﻳﺪ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮاي ﺷﺮ ﺑﺮﺷﻤﺮد ﻛﻪ ﻣﺎ را ﻣﺠﺎل آن ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻋﻨﻜﺒﻮت )‪ 2 :(29‬و ‪.3‬‬

 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪64‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‬

‫ﺗﻮﺣﻴﺪ و ﻋﺒﺎدت‬

‫از ﻣﻨﻈﺮ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺗﻮﺣﻴﺪ و ﺷﺮك در زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎن ﻧﻘﺶ او‪‬ل را ﺑﺮﻋﻬﺪه دارد؛ زﻳﺮا اﻋﻤـﺎل و‬
‫رﻓﺘﺎر اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺟﻠﻮة ﻋﻘﻴﺪه و اﻧﺪﻳﺸﺔ اوﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻧﺪﻳﺸﺔ او ﺗﻮﺣﻴﺪي ﮔﺮدد‪ ،‬اﻋﻤـﺎل او ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺻﺒﻐﺔ ﺗﻮﺣﻴﺪي ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻴﺮد و اﮔﺮ ﺷﺮك در اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﻗﻠﺐ او راه ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬در اﻋﻤـﺎل او‬
‫ﻧﻴﺰ ﻣﺘﺠﻠﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ﻣﺮاﺗﺐ ﺗﻮﺣﻴﺪ‬

‫ﻣﺮاﺗﺐ ﺗﻮﺣﻴﺪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺗﻮﺣﻴﺪ در ذات؛ ‪ .2‬ﺗﻮﺣﻴﺪ در ﺻـﻔﺎت؛ ‪ .3‬ﺗﻮﺣﻴـﺪ در ﺧﺎﻟﻘﻴـﺖ؛ ‪ .4‬ﺗﻮﺣﻴـﺪ در‬
‫رﺑﻮﺑﻴﺖ؛ ‪ .5‬ﺗﻮﺣﻴﺪ در ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ؛ ‪ .6‬ﺗﻮﺣﻴﺪ در اﻃﺎﻋـﺖ؛ ‪ .7‬ﺗﻮﺣﻴـﺪ در ﺗﻘﻨـﻴﻦ و ﺗـﺸﺮﻳﻊ؛‬
‫‪ .8‬ﺗﻮﺣﻴﺪ در ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺗﻮﺣﻴﺪ ذاﺗﻲ‬
‫ﻣﻘﺼﻮد از ﺗﻮﺣﻴﺪ ذاﺗﻲ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻳﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻲﻫﻤﺘﺎ و ﺑﻲﻣﺎﻧﻨـﺪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎرت‬
‫روﺷﻦﺗﺮ‪ ،‬ذات ﺧﺪا ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻌﺪد و ﻛﺜﺮت ﺑﺮﻧﻤﻲدارد و ﻧﻤﻲﺗـﻮان در ﻋـﺎﻟﻢ‬
‫ﺧﺎرج و ذﻫﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي او ﻓﺮد دﻳﮕﺮي ﺗﺼﻮر ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻗﺮآن و رواﻳﺎت ﺑﻪ روﺷﻨﻲ ﺑﺮ ﻳﮕﺎﻧﮕﻲ و ﺑﻲﻫﻤﺘـﺎﻳﻲ ﺧـﺪا و ﺗﻌـﺪد ﻧﺎﭘـﺬﻳﺮي ذات‬
‫ﻣﻘﺪ‪‬س او دﻻﻟﺖ دارد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در اﻳﻦﺑﺎره ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪65‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫ﺴﻂِ ﻻإِﻟﻪ‪ ‬إِﻻّ‬

‫َﺷ ِﻬﺪ‪‬اﷲُ أ ﱠﻧﻪ‪ ‬ﻻإﻟﻪ‪ ‬إِﻻّ ‪‬ﻫﻮ‪ ‬و‪ ‬ا ْﻟﻤ‪‬ﻼ ِﺋ َﻜﺔُ و‪ ‬اُوﻟُﻮا ا ْﻟ ِﻌ ْﻠﻢِ ﻗﺎﺋِﻤﺎً ﺑِﺎ ْﻟ ِﻘ ‪‬‬
‫‪1‬‬
‫‪‬ﻫﻮ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻌﺰِﻳﺰُ ا ْﻟ ‪‬ﺤﻜِﻴﻢ‪.‬‬
‫ﺧﺪا ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﺒـﻮدي ﺟـﺰ او ﻧﻴـﺴﺖ و ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن و ﺻـﺎﺣﺒﺎن‬
‫داﻧﺶ ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ]ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺗﻤﺎم ﻋﺎﻟﻢ[ ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﻗﻴﺎم‬
‫دارد؛ ﻣﻌﺒﻮدي ﺟﺰ او ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﻢ ﺗﻮاﻧﺎ و ﻫﻢ ﺣﻜﻴﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ آﻳﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺑﻪ روﺷﻨﻲ ﺑﺮ ﺗﻮﺣﻴـﺪ ﺷﻬﺎدت ﻣﻲدﻫﻨـﺪ‪ .‬در آﻳـﻪاي‬
‫دﻳﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺼ ‪‬ﻤﺪ‪َ *‬ﻟﻢ‪ ‬ﻳ ِﻠﺪ‪ ‬و‪َ ‬ﻟﻢ‪ ‬ﻳ‪‬ﻮ َﻟﺪ‪ *‬و‪َ ‬ﻟﻢ‪ ‬ﻳ ُﻜﻦْ َﻟﻪ‪ُ ‬ﻛﻔُﻮاً أ ‪‬ﺣﺪ‪.‬‬
‫ُﻗﻞْ ‪‬ﻫﻮ‪ ‬اﷲُ أ ‪‬ﺣﺪ‪*‬اﷲُ اﻟ ‪‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺧﺪا‪ ،‬ﻳﻜﺘﺎ و ﻳﮕﺎﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﺧﺪاي ﺻﻤﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻛﺲ را زاده‪ ،‬ﻧﻪ زاﻳﻴﺪه از‬
‫ﻛﺲ و ﺑﺮاي او ﻫﻴﭽﮕﺎه ﺷﺒﻴﻪ و ﻣﺎﻧﻨﺪي ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ
در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪‬ﻫﻮ‪ ‬وا ِﺣﺪ‪َ ‬ﻟ ‪‬ﻴﺲ‪َ ‬ﻟﻪ‪ ‬ﻓِﻲاﻷﺷﻴﺎءِ َﺷ ‪‬ﺒﻪ‪.‬‬
‫او ﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮاﻳﺶ در ﻣﻴﺎن ﻣﻮﺟﻮدات‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪي ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ﺴﻢ‪ ‬ﻓﻲ و‪‬ﺟ‪‬ﻮدٍ و‪‬ﻻ و‪ ‬ﻫﻢٍ و‪‬ﻻ ‪‬ﻋ ْﻘﻞٍ‪.‬‬ ‫و‪ ‬إ ﱠﻧﻪ‪ ‬ﻋﺰﱠو‪ ‬ﺟﻞﱠ اَ ‪‬ﺣﺪِي‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤ ‪‬ﻌ
‬
‫ﻨﻲ ﻻ ‪‬ﻳ ْﻨ َﻘ ِ‬
‫او ﻳﻜﺘﺎ در ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ؛ ﺑﺮاي او ﻧﻪ در ﺧﺎرج و ﻧﻪ در وﻫﻢ و ﻧﻪ در ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﺟﺰء‬
‫ﻣﺘﺼﻮر ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫از اﻳﻦ آﻳﺎت و رواﻳﺎت ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﺪا ﻳﮕﺎﻧﻪ و ﺑـﻲﻫﻤﺘـﺎ اﺳـﺖ و ﻧﻴـﺰ‬
‫ذات او ﺑﺴﻴﻂ اﺳﺖ و داراي ﺟﺰء ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻘﻞ ﻧﻴﺰ دﻻﻟﺖ دارد ﻛﻪ ﺧﺪا ﻳﻜﺘﺎ و ﺑﻲﻫﻤﺘﺎﺳﺖ و ذات او ﺑﺴﻴﻂ و ﺗﻌـﺪد ﻧﺎﭘـﺬﻳﺮ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺎﻣﺤﺪود‪ ،‬ﺗﻌﺪد ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺎﻣﺤـﺪود را ﻣﺘﻌـﺪد ﺑـﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺑـﺮاي‬
‫ﺣﻔﻆ دوﮔﺎﻧﮕﻲ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﻫﺮﻳﻚ را ﺑﺎﻳﺪ از ﺟﻬﺘﻲ و ﻳﺎ ﺟﻬﺎﺗﻲ ﻧﻬﺎﻳﺖﭘﺬﻳﺮ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﺗـﺎ ﺑﺘـﻮاﻧﻴﻢ‬
‫ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﻏﻴﺮ از آن اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا اﮔﺮ دو ﭼﻴﺰ از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﻋﻴﻦ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺎﺷﻨــﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌـﺎً‬
‫دو ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺎﻣﺤﺪود و ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺗﻌﺪد ﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴـﺴﺖ؛ زﻳـﺮا‬

‫‪ .1‬آلﻋﻤﺮان )‪.18 :(3‬‬

‫‪ .2‬ﺗﻮﺣﻴﺪ )‪.4- 1 :(112‬‬
‫‪ .3‬ﺻﺪوق‪ ،‬اﻟﺘﻮﺣﻴﺪ‪ ،‬ص ‪ ، 84‬ﺑﺎب ‪ ،3‬ﺣﺪﻳﺚ ‪.3‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪66‬‬

‫اﮔﺮ ﺗﻌﺪد ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ ،‬ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻻزﻣﺔ ﻏﻴﺮﻳﺖ و دوﮔﺎﻧﮕﻲ‪ ،‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ وﺟﻮد ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬـﺎ‪ ،‬از‬
‫وﺟﻮد دﻳﮕﺮي ﺧﺎرج ﺑﺎﺷﺪ و آﻧﺠﺎ ﻛﻪ او‪‬ﻟﻲ اﺳﺖ‪ ،‬از دو‪‬ﻣﻲ ﺧﺒﺮي ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﺮﻋﻜﺲ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻫﻤﺎن ﻧﻬﺎﻳﺖﭘﺬﻳﺮي و ﻣﺤﺪودﻳﺖ اﺳﺖ؛ درﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻧﺎﻣﺤـﺪود و ﻧﺎﻣﺘﻨـﺎﻫﻲ اﺳـﺖ و‬
‫درﻧﺘﻴﺠﻪ دوﮔﺎﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي روﺷﻨﻲ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺜﺎﻟﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺟﺴﻤﻲ در ﻫﻤﺔ اﺑﻌﺎدش‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﺰرگ ﮔﺮدد‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺟﺴﻢ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ آن ﻧﻴﺰ‪ ،‬در ﺗﻤﺎم اﺑﻌﺎدش ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮض ﻧﻤﻮد؛ زﻳﺮا ﺟﺴﻢ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺔ ﻓﻀﺎ و ﻣﻜﺎن را ﭘﺮ ﻛﺮده و ﺑﺮاي ﺟﺴﻢ دﻳﮕﺮ‬
‫ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻓﺮض‪ ،‬اﮔﺮ ﺟﺴﻢ دو‪‬ﻣﻲ را ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬آن ﺟﺴﻢ ﻳﺎ ﻗﻄﻌﺎً‬
‫ﻋﻴﻦ او‪‬ﻟﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻳﺎ ﺟﺴﻢ ﻧﺨﺴﺖ از ﺟﻬﺘﻲ و ﻳﺎ ﺟﻬﺎﺗﻲ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ و ﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﺗﻮﺣﻴﺪ ﺻﻔﺎﺗﻲ‬
‫ﺧﺪا ﻫﻤﺔ ﺻﻔﺎت ﻛﻤﺎل را دارد و ﻋﻘﻞ و وﺣﻲ ﺑﺮ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻛﻤﺎﻻت در ذات ﺧﺪا دﻻﻟﺖ‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬داﻧﺎ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎ‪ ،‬زﻧﺪه‪ ،‬ﺷﻨﻮا‪ ،‬ﺑﻴﻨـﺎ و ‪ ...‬اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﺻـﻔﺎت ازﻧﻈـﺮ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﺎ از »داﻧﺎ« ﻣﻲﻓﻬﻤﻴﻢ ﻏﻴﺮ از آن ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛـﻪ از‬
‫»ﺗﻮاﻧﺎ« ﻣﻲﻓﻬﻤﻴﻢ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ آﻳﺎ اﻳﻦ ﺻﻔﺎت‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺘﻔﺎوﺗﻨﺪ‪ ،‬در وﺟﻮد ﺧﺎرﺟﻲ‪،‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ در وﺟﻮد ﺧﺪا ﻧﻴﺰ ﻣﻐﺎﻳﺮت دارﻧﺪ ﻳﺎ ﻳﻚ ذات اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻢ داﻧﺎ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺗﻮاﻧﺎ؟‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻐﺎﻳﺮت آﻧﻬـﺎ در ذات ﺧـﺪا‪ ،‬ﻣـﻼزم ﺑـﺎ ﻛﺜـﺮت و‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺐ در ذات اﻟﻬﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﻔﺎت ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬در ﻋﻴﻦ اﺧﺘﻼف ﻣﻔﻬـﻮﻣﻲ‪ ،‬در ﻣﻘـﺎم ﻋﻴﻨﻴـﺖ‪،‬‬
‫وﺣﺪت دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ذات ﺧﺪا در ﻋﻴﻦ ﺑﺴﺎﻃﺖ‪ ،‬ﻫﻤـﺔ اﻳـﻦ ﻛﻤـﺎﻻت را دارد و‬
‫آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺨﺸﻲ از ذات ﺧﺪا را ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻲ دﻳﮕﺮ را ﻗـﺪرت و ﺑﺨـﺶ ﺳـﻮم را‬
‫ﺣﻴﺎت ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﺪ‪ .‬ذات ﺧﺪا ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻋﻠﻢ و ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻗﺪرت و ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺣﻴﺎت و ‪ ...‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي روﺷﻨﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺜﺎل ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪ :‬ﻫﺮﻳﻚ از ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﺧﺪا و درﻋﻴﻦﺣﺎل‬
‫ﻣﺨﻠﻮق اوﻳﻴﻢ‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻔﻬﻮم »ﻣﻌﻠﻮم« ﻏﻴﺮ از ﻣﻔﻬﻮم »ﻣﺨﻠـﻮق« اﺳـﺖ‪ ،‬وﻟـﻲ در‬
‫ﻣﻘﺎم ﺗﻄﺒﻴﻖ‪ ،‬ﺳﺮاﺳﺮ وﺟﻮد ﻣﺎ ﻣﻌﻠﻮم و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺨﻠﻮق ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪاﻳﻨﻜﻪ ﺑﺨﺸﻲ از ذات‬
‫ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﺧﺪا و ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮ ﻣﺨﻠﻮق اوﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در ﻣﻘﺎم ﻣـﺼﺪاق‪ ،‬ﻫـﺮ ﻳـﻚ ﻋـﻴﻦ‬
‫دﻳﮕﺮي و ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﻋﻴﻦ ذات ﻣﺎﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪67‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن‪ ،‬ﺻﻔﺎت ذاﺗـﻲ ﺧـﺪا‪ ،‬در ﻋـﻴﻦ ﻗـﺪﻳﻢ و ازﻟـﻲ ﺑـﻮدن‪ ،‬ﻋـﻴﻦ ذات اوﻳﻨـﺪ‪.‬‬
‫از اﻳﻦرو‪ ،‬ﻋﻘﻴﺪة ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺻﻔﺎت ﺧﺪا را ازﻟﻲ و ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬وﻟـﻲ زاﻳـﺪ ﺑـﺮ ذات ﻣـﻲداﻧﻨـﺪ‪،‬‬
‫درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ از ﺗﺸﺒﻴﻪ ﺻـﻔﺎت ﺧـﺪا ﺑـﻪ اﻧـﺴﺎن ﺳﺮﭼـﺸﻤﻪ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺻﻔﺎت اﻧﺴﺎن‪ ،‬زاﻳﺪ ﺑﺮ ذات اوﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻮر ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺧﺪا‬
‫ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﺷﺒﻴﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﺻـﺎدق
در اﻳـﻦ ﺑـﺎره‬
‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺪا از ازل ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺎ ﺑﻮده و ﻫﺴﺖ‪ ،‬و ﻋﻠﻢ ﻋﻴﻦ ذات اوﺳﺖ ﻧﻪ اﻳﻨﻜـﻪ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﻤﻊ ﻋﻴﻦ ذات اوﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺴﻤﻮع ﺑﺎﺷﺪ و ﺑـﺼﺮ ذات‬
‫‪1‬‬
‫اوﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺒﺼﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﺪرت ذات اوﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻘﺪور ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﺗﻮﺣﻴﺪ در ﺧﺎﻟﻘﻴﺖ‬
‫ﺗﻮﺣﻴﺪ در ﺧﺎﻟﻘﻴﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﻛﻪ در ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬آﻓﺮﻳﺪﮔﺎر و ﺧﺎﻟﻘﻲ ﺟﺰ ﺧﺪا‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‬
‫و ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮدي ﻛﻪ ﻟﺒﺎس ﻫﺴﺘﻲ ﭘﻮﺷﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺨﻠﻮق و آﻓﺮﻳﺪة اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن و ﻋﻘﻞ آدﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﻮﺣﻴﺪ ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ُﻗﻞِ اﷲُ ﺧﺎ ِﻟﻖُ ُﻛﻞﱢ َﺷﻲ‪‬ءٍ و‪ ‬ﻫﻮ‪ ‬اﻟْﻮا ِﺣﺪ‪ ‬ا ْﻟ َﻘﻬ‪‬ﺎر‪.‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺧﺪا ﺧﺎﻟﻖ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ و او اﺳﺖ ﻳﻜﺘﺎ و ﭘﻴﺮوز‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ذ ِﻟ ُﻜﻢ‪ ‬اﷲُ ر‪ ‬ﺑ ُﻜﻢ‪ ‬ﺧﺎ ِﻟﻖُ ُﻛﻞﱢ َﺷﻲ‪‬ءٍ ﻻ إِﻟﻪ‪ ‬إﻻّ ‪‬ﻫﻮ‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﻤﺎ ﻛﻪ آﻓﺮﻳﻨﻨﺪة ﻫﻤـﻪ ﭼﻴـﺰ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺟـﺰ او‬
‫ﺧﺪاﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫از اﻳﻦ آﻳﺎت ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا‪ ،‬آﻓﺮﻳﻨﻨﺪة ﻫﺮ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻟﺒـﺎس ﻫـﺴﺘﻲ ﺑـﻪ ﺗـﻦ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﻼوه ﺑﺮ وﺣﻲ‪ ،‬ﻋﻘﻞ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﺗﻮﺣﻴﺪ در ﺧﺎﻟﻘﻴﺖ ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﺪ؛ زﻳـﺮا ﺧـﺪا‬
‫واﺟﺐاﻟﻮﺟﻮد اﺳﺖ و ﻫﻤﺔ اﺷﻴﺎ ﻏﻴﺮ از ﺧﺪا ﻣﻤﻜـﻦ و ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﻧـﺪ و ﺗﺒﻌـﺎً وﺟـﻮد آﻧﻬـﺎ از‬
‫ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻮﺣﻴﺪ در ﺧﺎﻟﻘﻴﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﻔﻲ اﺻﻞ ﻋﻠﻴﺖ در ﻧﻈﺎم ﻫـﺴﺘﻲ ﻧﻴـﺴﺖ؛ زﻳـﺮا‬

‫‪ .1‬ﺻﺪوق‪ ،‬اﻟﺘﻮﺣﻴﺪ‪ ،‬ص ‪ ،139‬ﺑﺎب ‪ ،11‬ﺣﺪﻳﺚ ‪.1‬‬

‫‪ .2‬رﻋﺪ )‪.16 :(13‬‬
‫‪ .3‬ﻏﺎﻓﺮ )‪.62 :(40‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪68‬‬

‫وﺟﻮد ﻋﻠﺖ و ﻧﻴﺰ ﻋﻠﻴﺖ اﺷﻴﺎء‪ ،‬از ﻣﻈﺎﻫﺮ ارادة ﺧﺪا ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲروﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻣﺎه ﮔﺮﻣﻲ و درﺧﺸﻨﺪﮔﻲ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻳﻦ وﻳﮋﮔـﻲ را‬
‫از آﻧﻬﺎ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬از اﻳﻦرو‪ ،‬آﻓﺮﻳﺪﮔﺎري ﻳﻜﺘﺎ و ﺑﻲﻫﻤﺘﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﻧﻴﺰ ﻧﻈﺎم ﻋﻠﻴﺖ را در ﻋﺎﻟﻢ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺴ ُﻄﻪ‪ ‬ﻓِﻲ اﻟﺴ‪‬ﻤﺎءِ َﻛ ‪‬ﻴﻒ‪ ‬ﻳ‪‬ﺸﺎء‪.‬‬
‫اﷲُ ا ﱠﻟﺬِي ‪‬ﻳﺮْ ِﺳﻞُ اﻟﺮﱠﻳﺎح‪َ ‬ﻓ ُﺘﺜِﻴﺮُ ﺳ‪‬ﺤﺎﺑﺎً َﻓ ‪‬ﻴ ‪‬ﺒ ‪‬‬
‫ﺧﺪا ]ﻫﻤﺎن ﻛﺴﻲ اﺳﺖ[ ﻛﻪ ﺑﺎدﻫﺎ را ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﺑﺮﻫﺎﻳﻲ را ﺑـﻪ ﺣﺮﻛـﺖ‬
‫درآورﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آﻧﻬﺎ را در ﭘﻬﻨﺔ آﺳﻤﺎن آنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﻲﮔـﺴﺘﺮاﻧﺪ و‬
‫ﻣﺘﺮاﻛﻢ ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬

‫‪ .4‬ﺗﻮﺣﻴﺪ در رﺑﻮﺑﻴﺖ‬
‫ﺗﻮﺣﻴﺪ در رﺑﻮﺑﻴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺪا در اداره و ﺗﺪﺑﻴﺮ وﻛﺎرﮔﺮداﻧﻲ ﺟﻬﺎن و‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺣﻴﺪ در رﺑﻮﺑﻴﺖ دو ﺟﻠﻮه دارد‪ :‬ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ و ﺗـﺪﺑﻴﺮ ﺗـﺸﺮﻳﻌﻲ‪ .‬از‬
‫ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ در ﻋﻨﻮان ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاي ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮔﻔﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺑـﻪ ﺗﻮﺿـﻴﺢ ﺗﻮﺣﻴـﺪ در‬
‫ﻗﻠﻤﺮو ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪:‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد از ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻛﺎرﮔﺮداﻧﻲ ﺟﻬﺎن آﻓـﺮﻳﻨﺶ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨـﺎ ﻛـﻪ ادارة‬
‫ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻳﺠﺎد و اﺣﺪاث آن‪ ،‬ﻓﻌﻞ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻳﻜﺘﺎ اﺳـﺖ‪ .‬در ﻛﺎرﻫـﺎي ﺑـﺸﺮي‬
‫ﺗﺪﺑﻴﺮ از اﺣﺪاث‪ ،‬ﺗﻔﻜﻴﻚﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﻓﺮدي ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪ ﻣﻲﺳـﺎزد و دﻳﮕـﺮي آن را اداره‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ وﻟﻲ در ﻋﺎﻟﻢ آﻓﺮﻳﻨﺶ‪ ،‬آﻓﺮﻳﺪﮔﺎر و ﻛﺎرﮔﺮدان ﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻜﺘﺔ آن‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺟﻬﺎن ﺟﺪا از آﻓﺮﻳﻨﺶﮔﺮي ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﺒﻴﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺗﻮﺣﻴﺪ در ﺧﺎﻟﻘﻴﺖ ﻣﻮرد ﻣﻨﺎﻗـﺸﺔ اﻣﺘﻬـﺎي آﻧـﺎن‬
‫ﻧﺒﻮده و اﮔﺮ ﺷﺮﻛﻲ در ﻛﺎر ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺪﺑﻴﺮ و ﻛـﺎرﮔﺮداﻧﻲ ﻋـﺎﻟﻢ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻋﺼﺮ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺧﻠﻴﻞ
ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺧﺎﻟﻖ اﻋﺘﻘـﺎد داﺷـﺘﻨﺪ؛‬
‫وﻟﻲ ﺑﻪ ﻏﻠﻂ ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺘﺎره‪ ،‬ﻣﺎه ﻳﺎ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﺪﺑﺮ ﺟﻬﺎﻧﻨﺪ و ﻣﻨـﺎﻇﺮة اﺑـﺮاﻫﻴﻢ
‬
‫‪2‬‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺮﺳﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از آﻳﺎت ﻗﺮآن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻋﺼﺮ رﺳﺎﻟﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﺨـﺸﻲ از ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ‬

‫‪ .1‬روم )‪.48 :(30‬‬

‫‪ .2‬اﻧﻌﺎم )‪.78- 76 :(6‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪69‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫ﺧﻮد را در دﺳﺖ ﻣﻌﺒﻮدﻫﺎي ﺧﻮد ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫و‪ ‬ا ﱠﺗ َﺨﺬُوا ِﻣﻦْ د‪‬ونِ اﷲِ آ ِﻟ ‪‬ﻬﺔً ِﻟ ‪‬ﻴﻜُﻮﻧُﻮا َﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ِ ‬ﻋﺰ‪‬ا‪.‬‬
‫و آﻧﺎن ﻏﻴﺮ از ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﻌﺒﻮداﻧﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺎﻳﺔ ﻋﺰﺗﺸﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺼﺮَ ‪‬ﻫﻢ‪ ‬و‪ ‬ﻫﻢ‪َ ‬ﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﺟ ْﻨﺪ‪‬‬
‫ﺴ َﺘﻄِﻴﻌ‪‬ﻮنَ َﻧ ‪‬‬
‫ﺼﺮُون*ﻻ ‪‬ﻳ ‪‬‬
‫و‪ ‬ا ﱠﺗ َﺨﺬُوا ِﻣﻦْ دو‪‬نِ اﷲِ آ ِﻟ ‪‬ﻬﺔً َﻟ ‪‬ﻌ ﱠﻠ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﻳ ْﻨ ‪‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻀﺮُونَ‪.‬‬
‫‪‬ﻣ ‪‬ﺤ َ‬
‫آﻧﺎن ﻏﻴﺮ از ﺧﺪا ﻣﻌﺒﻮداﻧﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﻴـﺪ ﻛـﻪ ﻳـﺎري‬
‫ﺷﻮﻧﺪ؛ وﻟﻲ آﻧﻬﺎ ]ﺑﺘﺎن[ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ آﻧﺎن را ﻳﺎري ﻛﻨﻨﺪ؛ آﻧﺎن ]ﻣﺸﺮﻛﺎن[ ﺑﺴﺎن‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻲ در ﺧﺪﻣﺖ ﺑﺖﻫﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن در آﻳﺎت ﻣﺘﻌﺪدي ﺑﻪ ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻫﺸﺪار ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ را ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻴﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻗﺎدر ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﻮد و ﭘﺮﺳﺘﺶﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﺳﻮد و زﻳﺎﻧﻲ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از آﻳﺎت‬
‫ﺣﺎﻛﻲ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻋﺼﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ  ﺑﻪ ﺳﻮد و زﻳـﺎن رﺳـﺎﻧﺪن ﻣﻌﺒـﻮدان ﺧـﻮد‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدهاﻧﺪ و اﻳﻦ اﻣﺮ اﻧﮕﻴﺰة آﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺘﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن در ﺑﺮﺧﻲ آﻳﺎت‪ ،‬ﻣﺸﺮﻛﺎن را ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا ﺑﺮاي ﺧﺪا در اﻣﺮ ﺗـﺪﺑﻴﺮ‬
‫ﻫﻤﺘﺎﻳﺎﻧﻲ ﻓﺮض ﻛﺮده و ﻳﺎ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﺷﺌﻮن ﺧﺪاﻳﻲ ﻗﺎﻳـﻞ ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ .‬ﻣـﺸﺮﻛﺎن‪ ،‬ﺑﺘـﺎن را در‬
‫ﭘﻴﺮوزي و ﻣﺼﻮﻧﻴﺖ از ﺧﻄﺮ در ﺳﻔﺮ و ﻧﻈﺎﻳﺮ آن‪ ،‬ﻣﺆﺛﺮ ﻣﻲﺷـﻤﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﺣﺘـﻲ ﺷـﻔﺎﻋﺖ را‬
‫ﺣﻖ آﻧﺎن ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮآن ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﺎن ﺑﺪون اﺟﺎزة ﺧﺪا‪ ،‬ﺣـﻖ ﺷـﻔﺎﻋﺖ دارﻧـﺪ و در‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد‪ ،‬ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺖ را وﺳﻴﻠﺔ ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ 3.‬ﻗﺮآن از زﺑـﺎن ﻣـﺸﺮﻛﺎن‬
‫در روز رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ آﻧﺎن در ﻧﻜﻮﻫﺶ ﺧﻮد و ﺑﺘﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎ در ﮔﻤﺮاﻫﻲ آﺷﻜﺎري ﺑﻮدﻳﻢ‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ]ﺑﺘﺎن[ را ﺑﺎ ﺧﺪا‬
‫ﻳﻜﺴﺎن ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻴﻢ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﮔﺮاﻣﻲ اﺳﻼم  در ﺑﺮﺧﻲ اﻣﻮر ﻣﺎﻧﻨﺪ روزي دادن‪ ،‬زﻧﺪه‬
‫ﻛﺮدن و ﻣﻴﺮاﻧﺪن و ﺗﺪﺑﻴﺮ ﻛﻠﻲ ﺟﻬﺎن ﻣﻮﺣﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺷﻤﺎ را از آﺳﻤﺎن و زﻣﻴﻦ روزي ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ ،‬ﻳـﺎ ﭼـﻪ ﻛـﺴﻲ‬
‫ﻣﺎﻟﻚ ]و ﺧﺎﻟﻖ[ ﮔﻮش و ﭼﺸﻤﻬﺎﺳﺖ و ﭼﻪ ﻛﺴﻲ زﻧﺪه را از ﻣﺮده‪ ،‬و ﻣﺮده‬

‫‪ .1‬ﻣﺮﻳﻢ )‪. 81 :(19‬‬

‫‪ .2‬ﻳﺲ )‪ 74 :(36‬و ‪.75‬‬
‫‪ .3‬ﺑﻘﺮه )‪165 .(2‬؛ زﻣﺮ )‪.3 :(39‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪70‬‬

‫را از زﻧﺪه ﺑﻴﺮون ﻣﻲآورد و ﭼﻪ ﻛﺴﻲ اﻣـﻮر ]ﺟﻬـﺎن[ را ﺗـﺪﺑﻴﺮ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ؟‬

‫‪1‬‬
‫ﺑﺰودي ]در ﭘﺎﺳﺦ[ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺧﺪا‪ .‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ﭘﺲ ﭼﺮا ﺗﻘﻮا ﭘﻴﺸﻪ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﺪ؟!‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﺗﻮﺣﻴﺪ در رﺑﻮﺑﻴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻛﺸﻴﺪن ﺧﻂ ﺑﻄـﻼن ﺑـﺮ ﻫـﺮ ﻧـﻮع اﻧﺪﻳـﺸﻪ ﺗـﺪﺑﻴﺮ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ از اذن اﻟﻬﻲ ﺑﺮاي ﻏﻴﺮﺧﺪاﺳﺖ و دﻟﻴﻞ ﺗﻮﺣﻴﺪ رﺑﻮﺑﻲ روﺷﻦ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا در ﻣـﻮرد‬
‫ﺟﻬﺎن و اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻛﺎرﮔﺮداﻧﻲ دﺳﺘﮕﺎه ﺧﻠﻘﺖ ﺟﺪا از آﻓﺮﻳﻨﺶ آن ﻧﻴﺴﺖ و اﮔﺮ ﺧﺎﻟﻖ ﺟﻬﺎن و‬
‫اﻧﺴﺎن ﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺪﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻳﻜﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ دﻟﻴـﻞ ﻫﻤـﻴﻦ ﭘﻴﻮﻧـﺪ روﺷـﻦ ﻣﻴـﺎن‬
‫ﺧﺎﻟﻘﻴﺖ و ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧـﺪاي ﻣﺘﻌـﺎل در ﻗـﺮآن‪ ،‬آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ ﺳـﺨﻦ از آﻓـﺮﻳﻨﺶ‬
‫آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآورد‪ ،‬ﺧﻮد را ﻣﺪﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻤﺎن ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ را‪ ،‬ﺑﺪون ﺳﺘﻮﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑـﺮاي ﺷـﻤﺎ‬
‫دﻳﺪﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﻋﺮش اﺳﺘﻴﻼ ﻳﺎﻓﺖ و ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻣﺎه را‬
‫ﻣﺴﺨﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮﻛﺪام ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﻌﻴﻨﻲ ﺣﺮﻛﺖ دارﻧﺪ؛ ﻛﺎرﻫﺎ را او ﺗﺪﺑﻴﺮ‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن در آﻳﻪاي دﻳﮕﺮ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻧﻈﺎم آﻓﺮﻳﻨﺶ را دﻟﻴﻞ ﻳﮕﺎﻧﮕﻲ ﻣﺪﺑﺮ ﺟﻬﺎن داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫ﺴﺪ‪‬ﺗﺎ‪.‬‬
‫َﻟﻮ‪ ‬ﻛﺎنَ ﻓِﻴﻬِﻤﺎ آ ِﻟ ‪‬ﻬﺔٌ إِﻻﱠ اﷲُ َﻟ َﻔ ‪‬‬
‫اﮔﺮ در آﺳﻤﺎن و زﻣﻴﻦ ﺧﺪاﻳﺎﻧﻲ ﺟﺰ اﷲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻈﺎم آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﺒﺎﻫﻲ ﻣﻲﮔﺮاﻳﻴﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻮﺣﻴﺪ در ﺗﺪﺑﻴﺮ‪ ،‬ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻣﺪﺑﺮﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺑﺎ اذن ﺧـﺪا اﻧﺠـﺎم وﻇﻴﻔـﻪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﺎت ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪ .5‬ﺗﻮﺣﻴﺪ در ﺗﺸﺮﻳﻊ‬
‫ﺗﻮﺣﻴﺪ در ﺗﺸﺮﻳﻊ و ﺗﻘﻨﻴﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري و ﺗﺸﺮﻳﻊ ﻓﻘﻂ وﻳﮋة ﺧﺪاﺳـﺖ؛‬
‫زﻳﺮا ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ زﻣﺎم اﻣﻮر زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا را ﺑﺪﺳﺖ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺟﺰ ﺧـﺪا ﻧﻴـﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﺧﻮاﻫﺎن زﻧﺪﮔﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ و ﻫﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺑﺎﻳﺪ‬
‫دو وﻳﮋﮔﻲ را دارا ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎس ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﺔ رﻣﻮز و اﺳﺮار ﺟﺴﻤﻲ و رواﻧﻲ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻃـﻮر‬

‫‪ .1‬ﻳﻮﻧﺲ )‪.31 :(10‬‬

‫‪ .2‬رﻋﺪ )‪.2 :(13‬‬
‫‪ .3‬اﻧﺒﻴﺎء )‪.22 :(21‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪71‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫دﻗﻴﻖ آﮔﺎه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺴﺨﺔ ﭘﺰﺷﻚ در ﺻﻮرﺗﻲ دﻗﻴﻖ و ﻛﺎﻣﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ وي از اوﺿﺎع و اﺣﻮال‬
‫ﺑﻴﻤﺎر ﻛﺎﻣﻼً آﮔﺎه ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺴﺨﻪ را ﻣﻄﺎﺑﻖ وﺿﻊ ﻣﺰاج ﺑﻴﻤـﺎر و ﺷـﺮاﻳﻂ روﺣـﻲ او ﺗﺠـﻮﻳﺰ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﺎﻣﻞﺗﺮ از ﺧﺪا وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ زﻳﺮا ﻫﻴﭻﻛﺲ آﮔﺎهﺗﺮ از ﺳـﺎزﻧﺪه و ﺧـﺎﻟﻖ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬از ﻫﺮ ﻧﻮع ﺳﻮدﺟﻮﻳﻲ ﭘﻴﺮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﻳﺮا ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاران ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺗﺤـﺖﺗـﺄﺛﻴﺮ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺨﺼﻲ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﻲ‪ ،‬ﻗﺒﻴﻠﻪاي و ﺣﺰﺑﻲ ﻗﺎﻧﻮن وﺿﻊ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺎري از اﻳـﻦ‬
‫ﺧﺼﻴﺼﻪ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻧﻔﻌﻲ در اﺟﺘﻤﺎع ﻧﺪارد و ﻋﺎري از ﺣﺲ ﺳﻮدﺟﻮﻳﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﻲ اﺣﻜﺎم ﻗﺮآن اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ دارﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ وﻇﻴﻔﺔ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ و اﺋﻤـﺔ اﻃﻬـﺎر‪‬‬
‫اﺳﺖ و آﻧﺎن ﻧﻴﺰ رﺳﺎﻟﺖ ﺗﺒﻴﻴﻦ را ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻤﺎن و اﺳﻼمﺷﻨﺎﺳﺎن راﺳﺘﻴﻦ ﻣﺤﻮل ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻓﻘﻴﻬـﺎن و‬
‫ﻣﺠﺘﻬﺪان ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﻴﻦ و اﺣﻜﺎم اﻟﻬﻲ را ﻛﺸﻒ و ﺳﭙﺲ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .6‬ﺗﻮﺣﻴﺪ در اﻃﺎﻋﺖ‬
‫ﺗﻮﺣﻴﺪ در اﻃﺎﻋﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺪا را ﺑﺎﻳﺪ اﻃﺎﻋﺖ ﻛﺮد‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺳـﺨﻦ او‬
‫را ﺑﺸﻨﻮد و ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻧﺴﺎن و ﻫﻤﺔ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎﻳﺶ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺧـﺪا‬
‫و از آنِ اوﻳﻨﺪ و از اﻳﻦرو‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ او ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ اﻃﺎﻋﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ دﻟﻴﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗـﺮآن ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﺧﺪا را ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺴ ُﻜﻢ‪.‬‬
‫ﻓَﺎ ﱠﺗﻘُﻮا اﷲَ ﻣ‪‬ﺎ ا ‪‬ﺳ َﺘ َﻄ ‪‬ﻌ ُﺘﻢ‪ ‬و‪ ‬ا ‪‬ﺳ ‪‬ﻤﻌ‪‬ﻮا و‪ ‬أَﻃِﻴﻌ‪‬ﻮا و‪ ‬أَ ْﻧ ِﻔﻘُﻮا َﺧﻴ‪‬ﺮاً ﻷَ ْﻧ ُﻔ ِ‬
‫ﭘﺲ ﺗﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺧﺪا ﺑﭙﺮﻫﻴﺰد و ﺑﻪ ﺳﺨﻦ او ﮔﻮش ﻓﺮا دﻫﻴﺪ و‬
‫از ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻨﻴﺪ و اﻧﻔﺎق ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻃﺎﻋﺖ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ از ﺧﺪا اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪‬ﻣﻦْ ‪‬ﻳ ِﻄﻊِ اﻟﺮﱠﺳ‪‬ﻮلَ َﻓ َﻘﺪ‪ ‬أَﻃﺎع‪ ‬اﷲَ‪.‬‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪا را اﻃﺎﻋﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻘـﺼﻮد از‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻳﻜﻲ از وﻇﺎﻳﻒ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺑﻼغ ﭘﻴﺎم ﺧﺪا اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﻪ‬
‫دو ﺻﻮرت اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪:‬‬
‫‪ .1‬درﻳﺎﻓﺖ و اﺑﻼغ آﻳﺎت اﻟﻬﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻗﻠﺐ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ  ﻧﺎزل ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؛‬

‫‪ .1‬ﺗﻐﺎﺑﻦ )‪.16 :(64‬‬

‫‪ .2‬ﻧﺴﺎء )‪. 80 :(4‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪72‬‬

‫‪ .2‬ﺗﺒﻴﻴﻦ آﻳﺎت اﻟﻬﻲ ﻛﻪ در ﻗﺎﻟﺐ اﺣﺎدﻳﺚ ﻣﺘﺠﻠﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻏﻴﺮ از ﻣﻘﺎم اﺑﻼغ و ﺗﺒﻴﻴﻦ وﺣﻲ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﺎت دﻳﮕﺮي از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ دارد و‬
‫ﺑﺮاي اﺻﻼح و ادارة ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳﻼﻣﻲ اﻣﺮ و ﻧﻬﻲ ﺻﺎدر ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﺟﻬﺎد ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺞ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ اﻋﻼم ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺎﻳﺪ از اﻳﻦ دﺳﺘﻮرﻫﺎ ﻧﻴﺰ اﻃﺎﻋﺖ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻗﺮآن دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ از اوﻟﻲاﻻﻣﺮ و ﻧﻴﺰ از ﭘﺪر و ﻣﺎدر اﻃﺎﻋـﺖ ﻛﻨﻴـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺼﺪاق ﺑﺎرز اوﻟﻲاﻻﻣـﺮ‪ ،‬اﺋﻤـﺔ اﻃﻬـﺎر‪ ، ‬ﺳـﭙﺲ اﺳـﻼمﺷﻨﺎﺳـﺎن راﺳـﺘﻴﻦ و ﻓﻘﻴﻬـﺎن و‬
‫ﻣﺠﺘﻬﺪاﻧﻨﺪ‪ .‬ﭘﻴﺮوي از ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌـﺼﻴﺖ ﺧـﺪا در آن ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ
ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻞّ ﺷَﻲءٍ اﻻّ ﻓِﻲ ‪‬ﻣ ‪‬ﻌﺼ ‪‬ﻴﺔِاﷲِ‪.‬‬
‫َﻓ ‪‬ﺤﻖﱡ ا ْﻟﻮ‪‬ا ِﻟﺪِ ‪‬ﻋﻠَﻲا ْﻟﻮ‪َ ‬ﻟﺪِ اَنْ ﻳ‪‬ﻄﻴ ‪‬ﻌﻪ‪ ‬ﻓِﻲ ُﻛ ِ‬
‫ﺣﻖ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺑﺮ ﻓﺮزﻧﺪ آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻓﺮزﻧـﺪ‪ ،‬از ﻓـﺮاﻣﻴﻦ آﻧﻬـﺎ ﺟـﺰ در‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺧﺪا اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻃﺎﻋﺖ از ﻛﺎرﮔﺰاران ﻧﻈﺎم اﺳﻼﻣﻲ و واﻟﻴﺎن ﻣـﺸﺮوع ﻧﻴـﺰ اﻃﺎﻋـﺖ از وﻟـﻲ اﻣـﺮ و‬
‫اﻃﺎﻋﺖ از وﻟﻲ اﻣﺮ اﻃﺎﻋﺖ از رﺳﻮل و اﻃﺎﻋﺖ از رﺳﻮل ﻧﻴﺰ اﻃﺎﻋﺖ از ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .7‬ﺗﻮﺣﻴﺪ در ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻮﺣﻴﺪ در ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺣـﻖ ﺣﻜﻮﻣـﺖ اﺻـﺎﻟﺘﺎً ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﺧﺪاﺳـﺖ و‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ دﻳﮕﺮان ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﺟﺎزة ﺧﺎص ﻳﺎ ﻋـﺎم او ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮان و اوﻟﻴـﺎي اﻟﻬـﻲ‬
‫ﻫﻤﮕﻲ ﺑﻪ اذن ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ در ﻫﻴﭻ دورهاي ﺑﺪون ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ و اﺻﻮﻻً ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺑـﺮ‬
‫دو ﭘﺎﻳﻪ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ ﻗﺎﻧﻮن و دﻳﮕﺮي‪ ،‬ﻣﺠﺮﻳﺎن ﻗﺎﻧﻮن‪ .‬در اﺳﻼم ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫﺪف ﻧﻴـﺴﺖ؛‬
‫ﺑﻠﻜﻪ از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﺟﺮاي اﺣﻜﺎم و ﻗﻮاﻧﻴﻦ و ﺗﺄﻣﻴﻦ اﻫﺪاف ﻋﺎﻟﻲ آن‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺸﻜﻴﻼت و ﺳـﺎزﻣﺎن‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻣﺠﺮي اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪي ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﺣـﺎﻛﻢ ﭘـﻴﺶ ﻣـﻲآﻳـﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ  ﺷﺨﺼﺎً دوﻟﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ داد‪ .‬ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫إِنِ ا ْﻟ ‪‬ﺤ ْﻜﻢ‪ ‬إِﻻّ ِﻟ ّﻠﻪِ أ ‪‬ﻣﺮَ أﻻّ َﺗ ‪‬ﻌ ‪‬ﺒﺪ‪‬وا إِﻻّ إِﻳ‪‬ﺎه‪.‬‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮاي ﻛﺴﻲ ﺟﺰ ﺧﺪا ﻧﻴـﺴﺖ؛ ﻓﺮﻣـﺎن داده اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻓﻘـﻂ او را‬
‫ﺑﭙﺮﺳﺘﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﻛﻠﻤﺎت ﻗﺼﺎر‪ ،‬ش ‪.399‬‬

‫‪ .2‬ﻳﻮﺳﻒ )‪.40 :(12‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪73‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫از اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻨﻬﺎ از آنِ ﺧﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫و‪ ‬ﻣﻦْ َﻟﻢ‪ ‬ﻳ ‪‬ﺤ ُﻜﻢ‪ ‬ﺑِﻤﺎ أَ ْﻧﺰَلَ اﷲُ ﻓﺄُُوﻟ ِﺌﻚ‪ ‬ﻫﻢ‪ ‬اﻟْﻜﺎ ِﻓﺮُونَ‪.‬‬
‫و آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺣﻜﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻧﺎزل ﻛﺮده ﺣﻜﻢ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺎﻓﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫و‪ ‬ﻣﻦْ َﻟﻢ‪ ‬ﻳ ‪‬ﺤ ُﻜﻢ‪ ‬ﺑِﻤﺎ أَ ْﻧﺰَلَ اﷲُ َﻓﺄُوﻟ ِﺌﻚ‪ ‬ﻫﻢ‪ ‬ا ْﻟﻈّﺎ ِﻟﻤ‪‬ﻮنَ‪.‬‬
‫و ﻫﺮﻛﺲ ﺑﻪ اﺣﻜﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻧﺎزل ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺘﻤﮕﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .8‬ﺗﻮﺣﻴﺪ در ﻋﺒﺎدت‬
‫ﻳﻜﺘﺎﭘﺮﺳﺘﻲ‪ ،‬اﺳﺎس دﻋﻮت ﻫﻤﺔ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان اﻟﻬﻲ در ﺗﻤﺎم ادوار ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺔ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﺧﺪاي ﻳﮕﺎﻧﻪ را ﺑﭙﺮﺳﺘﻨﺪ و از ﭘﺮﺳـﺘﺶ ﻣﻮﺟـﻮدات دﻳﮕـﺮ ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻧـﺪ‪ .‬ﻗـﺮآن در اﻳـﻦ ﺑـﺎره‬
‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫َﻟ َﻘﺪ‪ ‬ﺑ ‪‬ﻌﺜْﻨﺎ ﻓِﻲ ﻛُﻞﱢ أُ ‪‬ﻣﺔٍ ر‪‬ﺳ‪‬ﻮﻻً أَنِ ا ‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪‬وا اﷲَ و‪‬ا ‪‬ﺟ َﺘ ِﻨﺒ‪‬ﻮا اﻟﻄّﺎﻏُﻮت‪.‬‬
‫ﻣﺎ در ﻣﻴﺎن ﻫﺮ اﻣﺘﻲ‪ ،‬رﺳﻮﻟﻲ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺧﺪا را ﺑﭙﺮﺳﺘﻴﺪ و از ﻃـﺎﻏﻮت‬
‫اﺟﺘﻨﺎب ورزﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺸﺮِك‪‬‬
‫ُﻗﻞْ ﻳﺎ أ ‪‬ﻫﻞَ ا ْﻟﻜِﺘﺎبِ ﺗَﻌﺎ َﻟﻮ‪‬ا إِﻟﻲ َﻛ َﻠ ‪‬ﻤﺔٍ ﺳ‪‬ﻮاءٍ ‪‬ﺑ ‪‬ﻴﻨَﻨﺎ و‪ ‬ﺑ ‪‬ﻴ َﻨ ُﻜﻢ‪ ‬أﻻّ َﻧ ‪‬ﻌ ‪‬ﺒﺪ‪ ‬إِﻻﱠ اﷲَ و‪‬ﻻ ُﻧ ْ‬
‫‪٤‬‬
‫ِﺑﻪِ َﺷﻴ‪‬ﺌﺎً‪.‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اي اﻫﻞ ﻛﺘﺎب! ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﺨﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ ﻳﻜﺴﺎن اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺟﺰ ﺧﺪاي ﻳﮕﺎﻧﻪ را ﻧﭙﺮﺳﺘﻴﻢ و ﭼﻴﺰي را ﺷﺮﻳﻚ او ﻗﺮار ﻧﺪﻫﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در اﻳﻦ آﻳﻪ‪ ،‬ﻳﻜﺘﺎﭘﺮﺳﺘﻲ را اﺻﻞ ﻣـﺸﺘﺮك ﻣﻴـﺎن ﺗﻤـﺎم ﺷـﺮاﻳﻊ آﺳـﻤﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﻲﺷﻤﺎرد‪.‬‬

‫ب( اﺳﺮار ﻧﻤﺎز‬

‫در ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺤﺜﻬﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻮﺣﻴﺪ در ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻓـﺼﻠﻲ ﻧﻴـﺰ درﺑـﺎرة ﻧﻤـﺎز و‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺟﻠﻮه ﺗﻮﺣﻴﺪ ﻋﻤﻠﻲ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﻳﻴﻢ‪ .‬ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺗﺠﻠﻲ ﻋﺒﺎدت ﺧﺪاﺳﺖ؛ وﺳﻴﻠﻪاي‬

‫‪ .1‬ﻣﺎﺋﺪه )‪.44 :(5‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺎﺋﺪه )‪.45 :(5‬‬
‫‪ .3‬ﻧﺤﻞ )‪.36 :(16‬‬
‫‪ .4‬آلﻋﻤﺮان )‪.64 :(3‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪74‬‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻨﺪﮔﻲ ﺧﺪا را ﺗﺠﻠّﻲ ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎز ﻏﺎﻳﺖ آﻓﺮﻳﻨﺶ آدﻣﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻴﭻﻳـﻚ‬
‫از اﻋﻤﺎل ﻋﺒﺎدي ﺑﻪ اﻧﺪازة ﻧﻤﺎز از ﭼﻨﻴﻦ ﻇﺮﻓﻴﺘﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﻴـﺴﺖ‪ .‬ﻧﻤـﺎز ﻋﺒـﺎدﺗﻲ ﺟـﺎﻣﻊ‬
‫اﺳﺖ و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻤﺎم وﺟﻮد اﻧﺴﺎن را اﻋﻢ از ﺟﻬﺎت ﺑﺪﻧﻲ و ﻇﺎﻫﺮي و ﺟﻬـﺎت ذﻫﻨـﻲ و‬
‫ﻗﻠﺒﻲ و ﺑﺎﻃﻨﻲ‪ ،‬در ﺧﺪﻣﺖ ﺧﺪا ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺒﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﺧـﺪا‪،‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻋﻤﻞ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﻗﺮآن ـ ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺘﺎب آﺳﻤﺎﻧﻲ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻛﻪ از ﺗﺤﺮﻳﻒ دور ﻣﺎﻧـﺪه اﺳـﺖ ـ ﻧﻈـﺮي‬
‫ﺑﻴﻔﻜﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻋﻤﻠﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎز اﻫﻤﻴﺖ ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﺳـﺎس آﻳـﺎت‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ در ﺷﺮاﻳﻊ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻧﻴﺰ واﺟﺐ ﺑﻮده و ﻫﻤﺔ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺑﺮ آن ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن در آﻳﻪاي از ﻗﻮل ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ
ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ر‪‬ب‪ ‬ا ‪‬ﺟ ‪‬ﻌ ْﻠﻨِﻲ ‪‬ﻣﻘِﻴﻢ‪ ‬اﻟﺼ‪‬ﻼةِ و‪ِ ‬ﻣﻦْ ذُر‪ ‬ﻳ ِﺘﻲ ر‪‬ﺑ‪‬ﻨﺎ و‪َ ‬ﺗ َﻘ ‪‬ﺒﻞْ د‪‬ﻋﺎءِ‪.‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا ! ﻣﺮا ﺑﺮﭘﺎ دارﻧﺪة ﻧﻤﺎز ﻗﺮار ده ‪ ،‬و از ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻢ ﻧﻴﺰ‪ .‬ﭘﺮورﮔﺎرا !‬
‫دﻋﺎي ﻣﺮا ﺑﭙﺬﻳﺮ‪.‬‬
‫و در آﻳﻪاي دﻳﮕﺮ ﺑﺎز از ﻗﻮل ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ
ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ر‪‬ﺑ‪‬ﻨﺎ إِﻧﱢﻲ أ ‪‬ﺳ َﻜ ْﻨﺖ‪ِ ‬ﻣﻦْ ذُر‪ ‬ﻳﺘِﻲ ﺑِﻮادٍ َﻏ ‪‬ﻴﺮِ ذِي ز‪‬ر‪‬عٍ ِﻋ ْﻨﺪ‪ ‬ﺑ ‪‬ﻴ ِﺘﻚ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤ ‪‬ﺤﺮﱠمِ ر‪‬ﺑ‪‬ﻨﺎ‬
‫‪2‬‬
‫ِﻟ ‪‬ﻴﻘِﻴﻤ‪‬ﻮا اﻟﺼ‪‬ﻼة‪.‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا ! ﻣﻦ ]ﻳﻜﻲ از[ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻢ را در درهاي ﺑﻲﻛﺸﺖ‪ ،‬ﻧﺰد ﺧﺎﻧﺔ ﻣﺤﺘﺮم‬
‫ﺗﻮ‪ ،‬ﺳﻜﻮﻧﺖ دادم‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا ! ﺗﺎ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﭘﺎ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ آﻳﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ در دوران ﺣﻀﺮت اﺑـﺮاﻫﻴﻢ
ﻧﻤـﺎز ﻳـﻚ وﻇﻴﻔـﻪ ﺑـﻮده و‬
‫ﻫﺪف از ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻛﻌﺒﻪ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ وﺣـﻲ ﺑـﺮ ﺣـﻀﺮت ﻣﻮﺳـﻲ
از‬
‫ﻧﻤﺎز ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﺗﻮ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪهام‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺪآﻧﭽﻪ وﺣﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﮔﻮش ﻓﺮا ده‪ .‬ﻣﻨﻢ ﺧﺪاﻳﻲ‬
‫‪3‬‬
‫ﻛﻪ ﺟﺰ ﻣﻦ ﺧﺪاﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺮا ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻛﻦ و ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﻦ ﻧﻤﺎز ﺑﺮﭘﺎ دار‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻴﺴﻲ
درﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز در ﮔﻬﻮاره ﺑﻮد‪ ،‬از ﻧﻤﺎز ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ )‪.40 :(14‬‬

‫‪ .2‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ )‪.37 (14‬‬
‫‪ .3‬ﻃﻪ )‪ 13 :(20‬و ‪.14‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪75‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫‪1‬‬
‫ﺧﺪا ﻣﺮا ﺳﻔﺎرش ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و زﻛﺎت ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ﺳﻔﺎرﺷﻬﺎي ﺣﻀﺮت ﻟﻘﻤﺎن ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ﻧﻤﺎز ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫اي ﭘﺴﺮم! ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دار‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﻲ اﺳﻼم  ﻧﻴﺰ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺧﻄﺎب ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫آﻧﭽﻪ را از ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮ وﺣﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺨﻮان و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دار‪،‬‬
‫‪3‬‬
‫ﻛﻪ ﻧﻤﺎز از ﻛﺎر زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺎز ﻣﻲدارد و ﻗﻄﻌﺎً ﻳﺎد ﺧﺪا ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رواﻳﺎت اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ
ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺳﺘﻮندﻳﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫»ﻋﻤﻮد« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺮﭘﺎ دارﻧﺪة ﺧﻴﻤﻪ اﺳﺖ و ﻣﻴﺎن آن ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴـﺮد‪ .‬اﮔـﺮ ﻋﻤـﻮد را‬
‫ﺑﺮدارﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻴﻤﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﺮﭘﺎ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺪ اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫و ﺑﺎز در رواﻳﺎت ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺆال از ﺑﻨﺪﮔﺎن در ﻗﻴﺎﻣـﺖ درﺑـﺎرة ﻧﻤـﺎز‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﻣﻘﺒﻮل اﻓﺘﺪ‪ ،‬ﺳﺎﻳﺮ اﻋﻤﺎل ﻧﻴﺰ ﻣﻘﺒﻮل اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻧﻤﺎزش ﻗﺒﻮل ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺳﺎﻳﺮ‬
‫‪5‬‬
‫اﻋﻤﺎل ﻧﻴﺰ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎز اﺳﺮار و ﺣﻜﻤﺖﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي دارد‪ .‬ﻋﺒﺎدت ﻧﻤﺎز از رﻣﺰ و رﻣﻮز ﻓﺮاوان اﻧﺴﺎنﺳﺎزي‬
‫ﺑﺮﺧﻮردارﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن را ﺗﻮان آن ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم اﺳﺮار ﻧﻤﺎز اﺣﺎﻃﻪ ﻳﺎﺑﺪ؛ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻗﺪر ﺑﻀﺎﻋﺖ‬
‫ﺧﻮد ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺨﺸﻲ از آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻓﻬﻢ آو‪‬ر‪‬د ﻛﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻳﺎد ﺧﺪا‬
‫ﻗﺮآن ﻳﻜﻲ از اﺳﺮار ﻧﻤﺎز را ﻳﺎد ﺧﺪا ﻣﻲداﻧﺪ و ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪6‬‬
‫أ ِﻗﻢِ اﻟﺼ‪‬ﻼةَ ِﻟﺬِ ْﻛﺮِي‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﻦ ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دار‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺮﻳﻢ )‪.31 :(19‬‬

‫‪ .2‬ﻟﻘﻤﺎن )‪.17 :(31‬‬
‫‪ .3‬ﻋﻨﻜﺒﻮت )‪.45 :(29‬‬
‫‪ .4‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ، 82‬ﺑﺎب ‪ ،1‬رواﻳﺖ ‪.36‬‬
‫‪ .5‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬رواﻳﺖ ‪.64‬‬
‫‪ .6‬ﻃﻪ )‪.14 :(20‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪76‬‬

‫ﻳﺎد ﺧﺪا آراﻣﺶ دﻫﻨﺪة دﻟﻬﺎ و زﻧﺪه ﻛﻨﻨﺪه و ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻀﺎﻳﻞ و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬
‫ﺑﺴﻂ ﻋﺪاﻟﺖ و ﮔﺴﺘﺮش ﺣﻖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ و اﺟﺘﻨﺎب از ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻓﺮد و اﺟﺘﻤﺎع اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﭽﻪ اﻣﺮوز در دﻧﻴﺎي ﻏﺮب ﺑﺎ ﭘﻠﻴﺲ و دﺳﺘﮕﺎه ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ درﺻﺪد اﺟﺮاي‬
‫ﻧﺎﻗﺺ آن ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻤﺎز و آراﻣﺶ دﻟﻬﺎ ﺑـﻪﻃـﻮر ﻧﺎﺧﻮاﺳـﺘﻪ ﺗﺤﻘـﻖ ﻣـﻲﻳﺎﺑـﺪ و اﻧـﺴﺎن‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﻪﻃﻮر اﺗﻮﻣﺎت رﺷﺪ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬وﺣﺪت‬
‫ﻧﻤﺎز در اوﻗﺎت ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬ﻧﻤﻮداري از وﺣﺪت و ﻳﮕﺎﻧﮕﻲ اﻣ‪‬ﺖ ﺑـﺰرگ اﺳـﻼﻣﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﻤـﺔ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اوﻗﺎﺗﻲ ﺧﺎص رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ اﻳﺴﺘﺎده‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺸﺮﻳﻔﺎﺗﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﻬﺎن را ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﺠﻠﻲ ﺑﺰرﮔﻲ از اﺗﺤﺎد و ﻳﮕﺎﻧﮕﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ رﻳـﺴﻤﺎن ﻋﺒـﺎدت و‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﻪﻫﻢ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و ﻣﺘﺤﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺮوزه ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺟﻤﻌﻪ در ﻛـﺸﻮرﻫﺎي اﺳـﻼﻣﻲ و ﻧﻤـﺎز ﺟﻤﺎﻋـﺎت در ﻣـﺴﺎﺟﺪ از‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﻈﺎﻫﺮ وﺣﺪت اﻣﺖ اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .3‬رﻓﻊ ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ‬

‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺎديﮔﺮا ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﻲاﻳﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ اﺧﺘﻼﻓﻲ ﻣﻴﺎن ﺻﺎﺣﺐﻣﻨﺼﺒﺎن و ﻣـﺮدم ﻋـﺎدي و‬
‫ﻏﻨﻲ و ﻓﻘﻴﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﺔ ﻃﺒﻘﺎت‪ ،‬ﻣﻮﻇﻔﻨﺪ اﻳﻦ ﻓﺮﻳـﻀﻪ را در ﺳـﺎﻋﺎﺗﻲ ﺧـﺎص ادا ﻛﻨﻨـﺪ و‬
‫ﭼﻮن ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮﮔﺰار ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺟﻠﻮهاي روﺷﻦﺗﺮ ﺑـﻪ ﺧـﻮد ﻣـﻲﮔﻴـﺮد و ﺳـﻴﻤﺎي‬
‫ﻣﺴﺎوات و ﺑﺮاﺑﺮي از ﺻﻔﻮف ﺑﻪﻫﻢ ﻓﺸﺮدة ﻧﻤـﺎزﮔﺰاران ﻫﻮﻳـﺪا ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ .‬ﻣـﺮدم از ﻫـﺮ‬
‫ﺻﻨـﻒ و ﻃﺒﻘـﻪاي ﺑﺪون ﺗﺒﻌﻴـﺾ ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﻣﻲاﻳﺴﺘﻨـﺪ ﺗﺎ ﻧﺪاي ﻋﺒﻮدﻳـﺖ و ﺑﻨﺪﮔـﻲ را ﺑﺎ‬
‫ﺗﻤﺎم وﺟﻮد ﺳﺮ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ادب ﺑﻨﺪﮔﻲ ﺧﺪا را ﻫﻤﺼﺪا ارج ﻣﻲﻧﻬﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﺟﻮد‬
‫اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺎم و ﺛﺮوت و ﺳﻼﻣﺖ و اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻮﻫﺒﺖ ﺧﺪا اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮاي آزﻣﺎﻳﺶ ﺑﻨﺪﮔﻲ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺳﭙﺮده اﺳﺖ و ﻣﺎﻳﺔ ﺗﻔﺎﺧﺮ و ﺗﺒﻌﻴﺾ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪77‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫‪ .4‬ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﮔﻨﺎه‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻧﺎﭼﺎر اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺻﺤﺖ و ﻗﺒﻮﻟﻲ ﻧﻤﺎز ﺧﻮد‪ ،‬از ﮔﻨﺎﻫﺎن اﺟﺘﻨﺎب ورزد‪ .‬ﻣﻜـﺎن و‬
‫ﻟﺒﺎس ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ از ﺣﻼل ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻣﺠﺒﻮر اﺳـﺖ آب ﻏـﺴﻞ و وﺿـﻮ را از ﻣـﺎل‬
‫ﺣﻼل ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزد‪ .‬اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ وﻇﺎﻳﻒ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ او در ﻛﺎر و ﻛﺴﺐ ﺧـﻮد اﺣﺘﻴـﺎط‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﻮازﻳﻦ ﺷﺮع ﺑﻪ ﻛﺴﺐ و ﻛﺎر ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫
‪‬ﻋﻦِ ا ْﻟ َﻔﺤ‪‬ﺸﺎءِ و‪‬ا ْﻟ ‪‬ﻤ ْﻨ َﻜﺮِ‪.‬‬
‫إِنﱠ اﻟﺼ‪‬ﻼةَ َﺗﻨْﻬﻲ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻧﻤﺎز ]اﻧﺴﺎن را[ از زﺷﺘﻴﻬﺎ و ﮔﻨﺎه ﺑﺎز ﻣﻲدارد‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺗﻤﺮﻳﻦ دوري از ﮔﻨﺎه و ﺗﻘﻮﻳﺖ روح اﻳﻤﺎن و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻮﺟـﻪ‬
‫درﺟﺎﺗﻲ دارد و ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ارﺗﻜﺎب ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،‬ﭘﺮواﻳﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎد ﺧـﺪا ﺗﻨﻬـﺎ زﻣﻴﻨـﺔ‬
‫ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد ﻗﺮآن از اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﺎﻳﺔ دوري از ﮔﻨﺎه اﺳـﺖ‪،‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰاري در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻤﺔ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﻌﺼﻮم اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻘﺼﻮد اﻳﻦ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻳﺎد ﺧﺪا و ﺳﺒﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻘـﺎم رﺑـﻮﺑﻲ ﻣـﻲﺷـﻮد و اﺛـﺮ ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﺗﻮﺟﻬﻲ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻧﺴﺎن‪ ،‬زﻣﻴﻨﺔ اﻃﺎﻋﺖ و ﺗﺮك ﮔﻨﺎه ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳـﺪ‪ .‬ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﺣـﺎل‪،‬‬
‫ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺿﻌﻒ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﺗﺮي اﺛﺮ آن را ﺧﻨﺜﻲ ﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ روي‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺣﻘﻴﻘـﻲ و ﻛﺎﻣـﻞ‪ ،‬ﻋﺎﻣـﻞ ﺑﺎزدارﻧـﺪه از ﮔﻨـﺎه و ﻣﻌـﺼﻴﺖ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫رواﻳﺎﺗﻲ در اﻳﻦ ﺑﺎره از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﮔﺮاﻣﻲ اﺳﻼم  ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و از آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫درﺑﺎرة ﻣﺮدي ﻛﻪ ﺑﺎ آن ﺣﻀﺮت ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و در ﻫﻤﺎن ﺣـﺎل ﻣﺮﺗﻜـﺐ‬
‫ﻛﺎرﻫﺎي زﺷﺖ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣـﻮد‪ :‬ﻧﻤـﺎزش روزي او را از زﺷـﺖﻛـﺎري ﺑـﺎز‬
‫‪2‬‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺲ دﻳﺮي ﻧﮕﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺮد ﺗﻮﺑﻪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫و درﺑﺎرة ﻣﺮدي ﻛﻪ روز ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧـﺪ و ﺷـﺐ دزدي ﻣـﻲﻛـﺮد‪ ،‬ﻓﺮﻣـﻮد‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫ﻧﻤﺎزش او را از اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ آﻧﻜﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﺨﺺ ﮔﻨﺎﻫﻜﺎر اﺛﺮ ﻣﻲﮔﺬارد و ﮔﺎه‬
‫اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﻲ اﻧﺪك‪ .‬ﻫﺮﻗﺪر ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺎ روحﺗﺮ و ﻛﺎﻣﻞﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺛـﺮ‬
‫ﺗﺮﺑﻴﺘﻲ و ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﻲ آن از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺟﻠﻮي دزدي‪ ،‬ﻓﺤﺸﺎ و‬
‫ﻣﻨﻜﺮ را ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻋﻨﻜﺒﻮت )‪.45 :(29‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ، 82‬ص ‪.198‬‬
‫‪ .3‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪78‬‬

‫‪ .5‬اﻃﺎﻋﺖﭘﺬﻳﺮي‬
‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺣﺲ اﻃﺎﻋﺖ و ﺗﺒﻌﻴﺖ از ﻛﻤﺎل ﻣﻄﻠﻖ را ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺗﺒﻌﻴـﺖ از ﻛﻤـﺎﻻت و‬
‫ﻛﻤﺎل ﻣﻄﻠﻖ از ﻓﻀﺎﻳﻞ اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ دﻳﮕـﺮ ﻓـﻀﺎﻳﻞ اﻧـﺴﺎﻧﻲ ﻧﻴـﺎز ﺑـﻪ ﺗﻤـﺮﻳﻦ و‬
‫ﻣﻤﺎرﺳﺖ دارد‪ .‬ﻧﻤﺎز ﺗﻤﺮﻳﻨﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ اﺣﺴﺎس اﺳﺖ ﺗﺎ اﻧﺴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﻛﻤﺎﻟﻲ ﺑﻪ وﻳﮋه‬
‫ﻛﻤﺎل ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﺳﺮ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻓﺮود آورد‪ .‬ﻧﻤﺎز اﻧﺴﺎن را در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺧـﺪا و اوﻟﻴـﺎء اﻟﻬـﻲ ﺗـﺴﻠﻴﻢ‬
‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎز اﻧﺴﺎن را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺖ و ﻃﺎﻏﻮت ﺳﺮﻛﺶ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﻪﻃـﻮري ﻛـﻪ ﻧﻤـﺎز و‬
‫اﺟﺘﻨﺎب از ﻃﺎﻏﻮت دو روي ﻳﻚ ﺳﻜﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .6‬ﺑﻬﺪاﺷﺖ ﺗﻦ‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﺎﻳﺪ در ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺑﺪن را ﺑﺸﻮﻳﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ اوﻗﺎت ﺑﺎﻳﺪ وﺿﻮ ﺑﮕﻴـﺮد و‬
‫ﻧﻈﺎﻓﺖ ﺑﺪن و ﻣﻮاﺿﻊ وﺿﻮ را از ﻫﺮ ﻧﻈﺮ ﻣﺮاﻋﺎت ﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺴﺘﺤﺒﺎت وﺿﻮ را از ﺷـﺴﺘﻦ‬
‫دﻫﺎن )ﻣﻀﻤﻀﻪ( و ﺑﻴﻨﻲ )اﺳﺘﻨﺸﺎق( و ﻧﻈﺎﻓﺖ ﻟﺒﺎس و ﺳـﺠﺪهﮔـﺎه و ‪ ...‬ﻣﺮاﻋـﺎت ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻮﺟﺒﺎت ﺳﻼﻣﺖ و ﭘﺎﻛﻴﺰﮔﻲ ﺑﺪن را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺑﻬﺪاﺷﺖ روان‪ ،‬ﻣﺎﻳﻊ ﺑﻬﺪاﺷﺖ ﺟﺴﻢ و ﺗﻦ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و از آﻟﻮدﮔﻲ‬
‫و ﻧﺠﺎﺳﺎت ﻇﺎﻫﺮي اﻧﺴﺎن و ﻟﺒﺎس ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪور ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .7‬اﺧﻼص‬
‫ﺷﺮط ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪن ﻧﻤﺎز اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار در اﻧﺠﺎم اﻳـﻦ وﻇﻴﻔـﻪ‪ ،‬اﺧـﻼص داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و از اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي ﭘﺴﺖ ﻣﺎدي‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻠﺐﻧﻈﺮ دﻳﮕﺮان ﻳﺎ ﻧﻔﻊ ﻣﺎدي )رﻳـﺎ( ﻳـﺎ از ﺳـﺮ‬
‫ﻋﺎدت ﺻﺮف‪ ،‬دور ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد از اﺧﻼص اﻳﻦ اﺳﺖ اﻧﮕﻴﺰة ﻋﺒـﺎدت و ﭘﺮﺳـﺘﺶ ﺧـﺪا‬
‫ﻓﻘﻂ اﻧﺠﺎم ﺗﻜﺎﻟﻴﻒ اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮ از آن ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ذات او ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻨﺼﺮ اﺧﻼص در آدﻣﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﭘﺮورش روﺣﻴﺔ ﻋﺒﻮدﻳﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺻﻔﺖ ﻣﺘﻌـﺎﻟﻲ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد و اﻳﻦ روﺣﻴﻪ ﻣﺒﺪأ ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻀﺎﻳﻞ اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻛﻪ اﺧﻼق ﺑﺮ آن ﺣﻜﻢ‬
‫ﺑﺮاﻧﺪ و ﻛﺎر را ﺑﺮاي ﺧﺪا و ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻤﻖ ﻛـﺎر‪ ،‬ﺑـﻴﺶ از ﻇـﺎﻫﺮ آن‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬ﺑﻪ آﻳﻨﺪه و ﻧﺘﺎﻳﺞ ارزﻧﺪة آن ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﺪ‪.‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪79‬‬ ‫ﻣﺒﺪأ‬

‫‪ .8‬ﺷﺎداﺑﻲ و ﻧﺸﺎط‬
‫ﭼﻮن ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﻲاﻳﺴﺘﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻧﺸﺎط ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻟﺖ ﺑﻪ اﻳـﻦ ﻋﻤـﻞ‬
‫ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﺮاي ﺗﻘﺮب ﺑﻪ ﺧﺪا و ﺑﻨﺪﮔﻲ او‬
‫ادا ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬وﻟﻲ از ﺷﺮاﻳﻂ آن ﻧﺸﺎط و ﺷﺎداﺑﻲ اﺳﺖ و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در ﭘـﻨﺞ وﻗـﺖ ﻧﻤـﺎز از‬
‫ﻛﺴﺎﻟﺖ و ﺧﻤﻮدﮔﻲ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﻛﺴﺎﻟﺖ ﺷﻴﻮة زﻧﺪﮔﻲ او ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻘـﺎن‬
‫را از آﻧﺮو ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻟﺖ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﻲاﻳﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺬﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫و إِذا ﻗﺎﻣ‪‬ﻮا إِﻟَﻲ اﻟﺼ‪‬ﻼةِ ﻗﺎﻣ‪‬ﻮا ﻛُﺴﺎﻟﻲ‪.‬‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺮﻣﻲﺧﻴﺰﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻟﺖ ﺑﺮﻣﻲﺧﻴﺰﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .9‬وﻗﺖﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در ﭘﻨﺞ وﻗﺖ ﺧﺎص ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﻲاﻳﺴﺘﺪ و ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﺗﺎ در اول وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‪،‬‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً در دﻳﮕﺮ ﻛﺎرﻫﺎ ﻧﻴﺰ از ﻧﻈﻢ دﻗﻴﻖ ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫إِنﱠ اﻟﺼ‪‬ﻼةَ ﻛﺎ َﻧﺖ‪ ‬ﻋﻠَﻲ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺆْ ِﻣﻨِﻴﻦَ ﻛِﺘﺎﺑﺎً ‪‬ﻣﻮ‪‬ﻗُﻮﺗﺎً‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬در اوﻗﺎت ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻘﺮر ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ﺼﻠّﻴﻦَ ا ﱠﻟﺬﻳﻦَ ‪‬ﻫﻢ‪ ‬ﻋﻦْ ﺻ‪‬ﻼ ِﺗ ِﻬﻢ‪ ‬ﺳﺎﻫ‪‬ﻮنَ‪.‬‬
‫َﻓﻮ‪ ‬ﻳﻞٌ ِﻟ ْﻠ ‪‬ﻤ ‪‬‬
‫ﭘﺲ واي ﺑﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰاراﻧﻲ ﻛﻪ در ﻧﻤﺎز ﺧﻮد ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن
در ﻧﺎﻣﺔ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ اﺑﻲﺑﻜﺮ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺮاﻗﺐ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺎش و آن را ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺨﻮان‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺑﻴﻜﺎري آن را‬
‫ﭘﻴﺶ از وﻗﺖ ﺑﺨﻮان و ﻧﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ ﭘﺮﻛـﺎري آن را از وﻗـﺘﺶ ﺑـﻪ ﺗـﺄﺧﻴﺮ‬
‫‪4‬‬
‫اﻧﺪاز‪.‬‬

‫ج( دﻟﻴﻞ ﻋﺒﺎدت اﻧﺴﺎن‬

‫ﮔﺎه ﻣﻲﭘﺮﺳﻨـﺪ‪ :‬ﭼﺮا اﻧﺴـﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺧـﺪا را ﻋﺒـﺎدت ﻛﻨﺪ؟ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﭼﻪ ﻧﻴـﺎزي ﺑﻪ ﭘﺮﺳـﺘﺶ‬
‫ﻣﺎ دارد؟‬

‫‪ .1‬ﻧﺴﺎء )‪.142 :(4‬‬

‫‪ .2‬ﻫﻤﺎن‪.103 ،‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺎﻋﻮن )‪ 4 :(107‬و ‪.5‬‬
‫‪ .4‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ، 83‬ص ‪.14‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪80‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻮد‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻫﺮﮔﺎه ﻫﺪف از ﻋﺒﺎدت اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪيﻫﺎي ﺧﺪا را ﺑﺮﻃـﺮف ﻛﻨـﻴﻢ و از‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﻮد ﺑﻬﺮهاي ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺎﻧﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﺤﺪود‬
‫و ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ و ﭘﻴﺮاﺳﺘﻪ از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﻘﺺ و ﻧﻴﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ اﺣﺘﻴﺎﺟﻲ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﺎ دارد؛ وﻟﻲ‬
‫اﮔﺮ ﻫﺪف از ﭘﺮﺳﺘﺶ او ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺧـﻮد ﻣـﺎ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻋﺒـﺎدت وﺳـﻴﻠﺔ ﺗﻜﺎﻣـﻞ و ﺳـﻌﺎدت ﻣـﺎ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد و دﺳﺘﻮر او ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﻟﻄﻒ و ﻣﺮﺣﻤﺖ و راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺎ‬
‫را ﺑﻪ ﻛﻤﺎل ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻋﺒﺎدت و ﻧﻴﺎﻳﺶ و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻛﺎري ﻛﻪ ﺑﺮاي رﺿﺎي ﺧﺪا اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد‪ ،‬داراي آﺛـﺎر‬
‫ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎي ﻓﺮدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ و در ﺷﻤﺎر ارزﺷﻬﺎي ﺗﺮﺑﻴﺘﻲ و اﺧﻼﻗﻲ واﻻ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا‪:‬‬
‫اوﻻً‪ ،‬ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪا ﺣﺲ ﺗﻘﺪﻳﺮ و ﺷﻜﺮﮔﺰاري را در اﻧﺴﺎن زﻧﺪه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻗﺪرداﻧﻲ از‬
‫ﻣﻘﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻧﻌﻤﺘﻬﺎي ﺑﺰرگ و ﭘﺮ ارزﺷﻲ در اﺧﺘﻴـﺎر اﻧـﺴﺎن ﻧﻬـﺎده اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧـﺸﺎﻧﺔ ﻟﻴﺎﻗـﺖ و‬
‫ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﺷﻜﺮﮔﺰار ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻟﻄﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺣﻖ او اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺗـﺸﻜﺮ و‬
‫ﺳﭙﺎﺳﮕﺰاري از ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ را دارد ﻛﻪ ﻓﺮد ﺳﭙﺎﺳـﮕﺰار ﺑـﺎ ﺗـﺸﻜﺮ و اداي وﻇﻴﻔـﻪ‪،‬‬
‫ﺑﻨﺪﮔﻲ ﺧﻮد را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮﺑﻴﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺪو رﺳﻴﺪهاﻧﺪ‪ ،‬آﺷﻜﺎر و ﻫﻮﻳﺪا ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪا ﻣﺎﻳﺔ ﺗﻜﺎﻣﻞ روﺣﻲ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﭼـﻪ ﺗﻜـﺎﻣﻠﻲ ﺑـﺎﻻﺗﺮ‬
‫ازاﻳﻨﻜﻪ روح و روان ﻣﺎ ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﻣﻄﻠﻖ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﮔﺮدد و در وﻇﺎﻳﻒ ﺑﻨﺪﮔﻲ و اﻧﺠﺎم ﻛﺎرﻫﺎي‬
‫زﻧﺪﮔﻲ از ﻗﺪرت ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ و ﻧﻴﺮوي ﻧﺎﻣﺤﺪود او اﺳﺘﻤﺪاد ﺑﺠﻮﻳﺪ و ﺑﻪ اﻧﺪازهاي ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ و‬
‫ﻻﻳﻖ ﮔﺮدد ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻋﻼوه‪ ،‬ﻋﺒﺎدت ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺧﻠﻘﺖ اﻧﺴﺎن و ﺟﻨﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻧﻤـﺎز و ﻋﺒـﺎدت ﺑـﻪ‬
‫اﻓﻖ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻨﺪﮔﻲ ﺧﺪاﺳﺖ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﺘﺪﻟﻮژي زﻧﺪﮔﻲ و روش ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﺑﺎ آﻓﺮﻳﻨﺶ اﺳـﺖ‪ .‬ﻧﻤـﺎز ﻧـﺸﺎﻧﺔ آزادﮔـﻲ‬
‫اﻧﺴﺎن از زر و زور و ﺗﺰوﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤـﺎز ﻧـﺸﺎﻧﺔ اراده و ﺑﻠـﻮغ اﻧـﺴﺎن اﺳـﺖ‪ .‬داﻧـﺸﺠﻮي‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻳﻌﻨﻲ ﻓﺮﻫﻴﺨﺘﻪاي ﻛﻪ راه ﻓﺮﻫﻴﺨﺘﮕﻲ را ﻳﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ و روش ﻋﻠـﻢ آﻣﻮزﺷـﻲ و‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﺟﻮﻳﻲ را در ﻣﺴﻴﺮ ﻛﻤﺎل اﻟﻲاﷲ ﺑﺪﺳﺖ آورده اﺳﺖ‪.‬‬
 www.mybook.ir

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‬

‫ﻣﻌﺎد‬
www.mybook.ir
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫ﻓﺼﻞ اول‬

‫ﻛﻠﻴﺎت‬

‫اﻟﻒ( ﺗﻌﺮﻳﻒ و اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻌﺎد‬

‫‪ .1‬ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫»ﻣﻌﺎد« از ﻧﻈﺮ ﻟﻐﻮي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ اﺳﺖ و از رﻳﺸﺔ ) ‪‬ﻋﻮ‪‬د‪ (‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و در اﺻـﻄﻼح‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دوﺑﺎره زﻧﺪهﺷﺪن ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺎد ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺠﺪد اﻧﺴﺎن و ﺳﺎﻳﺮ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺎدر اﺳﺖ از زﻧﺪه‪ ،‬ﻣﺮده و از ﻣﺮده‪ ،‬زﻧﺪه ﺧﻠﻖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬اﻫﻤﻴﺖ‬
‫از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖﺳﺎز اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺎد اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪ دو دﻟﻴﻞ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ‬
‫درﺑﺎرة ﻣﻌﺎد ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﻧﺴﺎن ذاﺗﺎً ﻋﻠﻢ دوﺳﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺖﺟﻮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه درﺑﺎرة آﻧﭽـﻪ ﺑـﺎ زﻧـﺪﮔﻲ او‬
‫ارﺗﺒﺎط دارد و ﻣﻌﺎد از اﻳﻦﮔﻮﻧـﻪ ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت اﺳـﺖ‪ .‬اﻧـﺴﺎن ﻣـﻲﺧﻮاﻫـﺪ ﺑﺪاﻧـﺪ ﻛـﻪ آﻳـﺎ‬
‫زﻧﺪﮔﻲاش ﺑﺎ ﻣﺮگ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻳﺎ ﭘﺲ از آن زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷـﺖ؟ ﻛﻴﻔﻴـﺖ اﻧﺘﻘـﺎل از‬
‫اﻳﻦ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻪ آن زﻧﺪﮔﻲ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ زﻧﺪﮔﻲ آن دﻧﻴﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪاي اﺳﺖ؟ آﻳﺎ ﻟﻮازم و‬
‫وﺳﺎﻳﻞ ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز آن دﻧﻴﺎ را ﺑﺎﻳﺪ در ﻫﻤﺎن ﺟﺎ ﺗﻬﻴﻪ ﻧﻤﻮد ﻳـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ زﻧـﺪﮔﻲ اﻳـﻦ ﺟﻬـﺎن‪،‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ و زﻣﻴﻨﻪﺳﺎز ﺧﻮﺷﻴﻬﺎ و ﻧﺎﺧﻮﺷﻴﻬﺎ آن ﺟﻬﺎن اﺳﺖ و ﺑـﻪ ﺗﻌﺒﻴـﺮي اﻳـﻦ دﻧﻴـﺎ ﻣﺰرﻋـﺔ‬
‫آﺧﺮت اﺳﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺸﻬﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻄﺶ ﺣﻘﻴﻘﺖﺟـﻮﻳﻲ آدﻣـﻲ را ﺗـﺎ‬
‫ﺣﺪي ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪84‬‬

‫‪ .2‬ﺷﻨﺎﺧﺖِ ﻏﺎﻳﺖ و ﻫﺪف زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن از اﻫﻤﻴﺖ زﻳﺎدي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳـﺖ؛‬
‫زﻳﺮا در ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎ و اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ دارد‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺮگ را ﭘﺎﻳﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬رﻓﺘﺎر ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﮔﻮﻧـﻪاي ﺗﻨﻈـﻴﻢ‬
‫ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻫـﺮ ﻃﺮﻳـﻖ ﻣﻤﻜـﻦ ﻧﻬﺎﻳـﺖ ﻟـﺬت را در اﻳـﻦ دﻧﻴـﺎ ﺑﺒـﺮد و ﺗﻨﻬـﺎ ﻧﻴﺎزﻫـﺎ‬
‫و ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ دﻧﻴﻮي ﺧﻮد را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺟﺎوداﻧﻪ اﻋﺘﻘـﺎد‬
‫دارد‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﺔ زﻧﺪﮔﻲ دﻧﻴﻮي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺳﺎﻣﺎن ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ ﻛـﻪ ﻫﺮﭼـﻪ ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﺑـﺮاي‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﺟﺎوداﻧﻪاش ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺳـﺨﺘﻴﻬﺎ و ﻧﺎﻛﺎﻣﻴﻬـﺎي زﻧـﺪﮔﻲ دﻧﻴـﺎ‪،‬‬
‫او را دﻟﺴﺮد و ﻧﺎاﻣﻴﺪ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در راه ﻛﺴﺐ ﺳﻌﺎدت و ﻛﻤﺎل اﺑﺪي ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﻧﻈﺮ ﻗﺮآن‬
‫ﭘﺲ از ﺗﻮﺣﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻬﻤﻲ ﻛﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ آن اﻫﺘﻤﺎم وﻳﮋه دارد‪ ،‬ﻣﻌﺎد اﺳﺖ‪ .‬ﺷـﻤﺎر آﻳـﺎت‬
‫ﻗﺮآن درﺑﺎرة ﺟﻬﺎن ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺑﻴﺶ از ‪ 1400‬آﻳﻪ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺗﻌﺪاد آﻳﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ اﻫﻤﻴﺖ‬
‫ﻣﻌﺎد در ﻗﺮآن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﻣﻮرد اﻫﺘﻤﺎم ﻫﻤﺔ اﻧﺒﻴﺎي اﻟﻬﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﺻﻮﻻً دﻋﻮت ﺑـﻪ‬
‫دﻳﻦ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻣﻌﻨﺎ دارد ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺟﺰء اﺻﻮل اﺳﺎﺳﻲ آن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻨﻚ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آﻳﺎت ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫ﺴ ‪‬ﺒ ُﺘﻢ‪ ‬أﻧﱠﻤﺎ َﺧ َﻠﻘْﻨﺎ ُﻛﻢ‪ ‬ﻋﺒ‪‬ﺜﺎً و‪ ‬إ ﱠﻧ ُﻜﻢ‪ ‬إِ َﻟﻴ‪‬ﻨﺎ ﻻ ُﺗﺮْ ‪‬ﺟﻌ‪‬ﻮنَ‪.‬‬
‫أ َﻓ ‪‬ﺤ ِ‬
‫آﻳﺎ ﮔﻤﺎن ﻛﺮدﻳﺪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻴﻬـﻮده آﻓﺮﻳـﺪهاﻳـﻢ‪ ،‬و ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﻣـﺎ ﺑﺎزﮔﺮداﻧـﺪه‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮﻳﺪ؟!‬
‫ﺴﻮ‪‬ي‪ ‬ﺑ‪‬ﻨﺎ َﻧﻪ‪ * ‬ﺑﻞْ ‪‬ﻳﺮِﻳﺪ‪‬‬
‫ﺴﺐ‪ ‬اﻹﻧْﺴﺎنُ أ ﱠﻟﻦْ َﻧ ‪‬ﺠ ‪‬ﻤﻊ‪ ‬ﻋِﻈﺎ ‪‬ﻣﻪ‪ * ‬ﺑ‪‬ﻠﻲ ﻗﺎدِرﻳﻦَ ﻋ‪‬ﻠﻲ أنْ ُﻧ ‪‬‬
‫أ ‪‬ﻳ ‪‬ﺤ ‪‬‬
‫‪2‬‬
‫اﻹﻧْﺴﺎنُ ِﻟ ‪‬ﻴ ْﻔ ‪‬ﺠﺮَ أﻣﺎ ‪‬ﻣﻪ‪.‬‬
‫آﻳﺎ اﻧﺴﺎن ﻣﻲﭘﻨﺪارد ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎي او را ]ﭘـﺲ از ﻣﺘﻼﺷـﻲ ﺷـﺪن[‬
‫ﺟﻤﻊ ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد؟! آري‪ ،‬ﻗﺎدرﻳﻢ ﻛﻪ ]ﺣﺘﻲ ﺧﻄﻮط ﺳـﺮ[ اﻧﮕـﺸﺘﺎن او را‬
‫ﻣﻮزون و ﻣﺮﺗﺐ ﻛﻨﻴﻢ‪] .‬اﻧﺴﺎن درﻣﻌﺎد ﺷﻚ ﻧﺪارد[ ﺑﻠﻜـﻪ ﻣـﻲﺧﻮاﻫـﺪ ]آزاد‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻲﺗﺮس از دادﮔﺎه ﻗﻴﺎﻣﺖ[ ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ ﮔﻨﺎه ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺆﻣﻨﻮن )‪.115 :(23‬‬

‫‪ .2‬ﻗﻴﺎﻣﺖ )‪.5- 3 :(75‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪85‬‬ ‫ﻣﻌﺎد‬

‫اﻳﻦ آﻳﻪ اﺷﺎره دارد ﻛﻪ ﻋﻠﺖ اﻧﻜﺎر ﻣﻌﺎد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آدﻣﻲ ﻣـﻲﺧﻮاﻫـﺪ راه‪ ،‬ﺑـﺮاي‬
‫ﮔﻨﺎﻫﻜﺎري او ﺑﺎز ﺑﺎﺷﺪ؛ زﻳﺮا اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﺎد اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻣﺮاﻗﺐ رﻓﺘﺎر و‬
‫ﻛﺮدار ﺧﻮد اﺳﺖ و ﮔﻨﺎه و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻨﮕﺎم ﻫﺒﻮط آدم ﺑﻪ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﻓﺮود آﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﻤﺎ دﺷﻤﻦ ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮﻳﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ در زﻣـﻴﻦ‬
‫ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ]ﻣﻌﻴﻦ[ ﻗﺮارﮔﺎه و ﺑﺮﺧـﻮرداري اﺳـﺖ‪ .‬در آن ]زﻣـﻴﻦ[ زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ و در آن ﻣﻲﻣﻴﺮﻳﺪ و ]در رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ[ از آن ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ آﻳﺎت ﻗﺮآن‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻧﻮح
در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷـﺮك و ﺑـﺖﭘﺮﺳـﺘﻲ‬
‫ﻣﺒﺎرزه ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬اﻧﺪﻳـﺸﺔ ﻣﻌـﺎد را ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﺻـﺮﻳﺢ ﭘـﻴﺶ ﻣـﻲﻛـﺸﻴﺪ و از ﻗـﻮم ﺧـﻮد‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ از ﺧﺪا ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻗﺮآن ﺳﺨﻦ ﻧﻮح را ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫و‪ ‬اﷲَ أ ْﻧ ‪‬ﺒ َﺘ ُﻜﻢ‪ِ ‬ﻣﻦَ اﻷر‪‬ضِ ﻧَﺒﺎﺗﺎً * ُﺛﻢ‪ ‬ﻳﻌِﻴﺪ ُﻛﻢ‪ ‬ﻓِﻴﻬﺎ و‪ ‬ﻳ ْﺨﺮِ ‪‬ﺟ ُﻜﻢ‪ ‬إﺧْﺮاﺟﺎً‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺎ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻴﺎﻫﻲ از زﻣﻴﻦ روﻳﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻫﻤﺎن زﻣﻴﻦ‬
‫ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺷﻤﺎ را ﺧﺎرج ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬
‫دﻋﻮت ﺑﻪ ﻣﻌﺎد در ﺗﻮرات ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر اﻧﺪك ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻴﻞ ﺑﺎﻃﻨﻲ‬
‫ﻗﻮم ﻳﻬﻮد ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ دﻧﻴﻮي آﻧﺎن را واداﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ آﻳﺎت ﻣﻌﺎد را از ﺗﻮرات ﺣﺬف ﻛﻨﻨـﺪ؛‬
‫اﻣﺎ ﻗﺮآن ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﻌﺎد را از زﺑﺎن ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ
ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺗﻤﺎم ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫و‪ ‬ﻗﺎلَ ﻣ‪‬ﻮﺳﻲ إﻧﱢﻲ ‪‬ﻋﺬْت‪ِ ‬ﺑﺮَﺑ‪‬ﻲ و‪ ‬ر‪ ‬ﺑ ُﻜﻢ‪ِ ‬ﻣﻦْ ُﻛﻞﱢ ‪‬ﻣ َﺘ َﻜ ‪‬ﺒﺮٍ ﻻ ‪‬ﻳﺆْ ِﻣﻦُ ِﺑ ‪‬ﻴﻮ‪‬مِ ا ْﻟﺤِﺴﺎبِ‪.‬‬
‫و ﻣﻮﺳﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرم و ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷـﻤﺎ ﭘﻨـﺎه ﻣـﻲﺑـﺮم از ﻫـﺮ‬
‫ﻣﺘﻜﺒﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ روز ﺣﺴﺎب اﻳﻤﺎن ﻧﻤﻲآورد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻳﺎت ﻗﺮآﻧﻲ ﺣﻀﺮت ﻋﻴﺴﻲ
در ﻫﻤﺎن روز ﻛﻪ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣـﺪ‪ ،‬از ﻣﻌـﺎد ﻳـﺎد‬
‫ﻛﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫‪ .1‬اﻋﺮاف )‪.25 – 24 :(7‬‬

‫‪ .2‬ﻧﻮح )‪ 17 :(71‬و ‪.18‬‬
‫‪ .3‬ﻏﺎﻓﺮ )‪.27 :(40‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪86‬‬

‫‪1‬‬
‫و‪‬اﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ‬ﻋ َﻠﻲ‪ ‬ﻳﻮ‪‬م‪ ‬و‪ِ ‬ﻟﺪ‪‬ت‪ ‬و‪ ‬ﻳﻮ‪‬م‪ ‬أﻣ‪‬ﻮت‪ ‬و‪ ‬ﻳﻮ‪‬م‪ ‬أُ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌﺚُ ‪‬ﺣ ‪‬ﻴﺎً‪.‬‬
‫ﺳﻼم ﺑﺮ ﻣﻦ‪ ،‬در آن روز ﻛﻪ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪم و آن روز ﻛﻪ ﻣـﻲﻣﻴـﺮم و آن روز‬
‫ﻛﻪ زﻧﺪه ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﺧﻮاﻫﻢ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن‪ ،‬از ﻣﺠﻤﻮع آﻳﺎت ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ در دﻳﺪﮔﺎه ﻗﺮآن‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻣﻌﺎد از اﺻـﻮل‬
‫اﺳﺎﺳﻲ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﻧﺒﻴﺎي اﻟﻬﻲ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ دﻟﻴﻞ ﻧﻘﻠﻲ ﺑﺮ وﺟﻮد ﻣﻌﺎد ﻧﻴﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ب( ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﻌﺎد اﺷﺎره ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﺗﺎ روﺷﻦ ﮔﺮدد ﻛﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﻗﺪرت‬
‫آن را دارد ﻛﻪ دوﺑﺎره اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را زﻧﺪه ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺧﻠﻘﺖ اوﻟﻴﺔ آﻧﻬﺎ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪدﺳـﺖ‬
‫ﺧﺪا ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪي اﺳﺖ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑـﻪﻃـﻮر ﻣﻠﻤـﻮس‬
‫ﭘﺪﻳﺪة ﻣﻌﺎد را ﺑﻨﮕﺮﻧﺪ ﺗﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻗﻠﺒﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﺑـﺎ اﺳـﺘﺪﻻل و ﺗﻌﻘـﻞ ﺑـﻪ آن‬
‫رﺳﻴﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﻮد اﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﺮ وﻗﻮع ﻣﻌﺎد اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﺣﻴﺎي ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن‬
‫ﻣﻔﺴﺮان اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ
از ﻛﻨﺎر درﻳﺎﻳﻲ ﻣﻲﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻣﺮدي را دﻳﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻛﻨﺎر درﻳﺎ اﻓﺘﺎده‪ ،‬ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺑﺪﻧﺶ در آب و ﻗﺴﻤﺘﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺮون اﺳﺖ و ﺣﻴﻮاﻧﺎت درﻳﺎﻳﻲ‬
‫و ﺧﺸﻜﻲ از دو ﻃﺮف‪ ،‬ﻫﺠﻮم آورده‪ ،‬او را ﻣﻲﺧﻮرﻧﺪ و اﺟﺰاي ﺑﺪﻧﺶ از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪهاﻧـﺪ‪.‬‬
‫دﻳﺪن اﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺗﻔﻜﺮ در ﻣﻌﺎد واداﺷﺖ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ زﻧـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد از‬
‫ﺧﺪا ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﻛﻴﻔﻴﺖ زﻧﺪه ﺷﺪن ﻣﺮدﮔﺎن را ﭘﺲ از ﻣﺘﻼﺷﻲ ﺷﺪن اﺟﺰاي آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي او‬
‫ﺑﻨﻤﺎﻳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺷﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ
از ﻃﺮﻳﻖ ﻋﻘﻞ و وﺣﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﺎد آﮔﺎه ﺑﻮد و‬
‫ﺑﻪ آن اﻳﻤﺎن داﺷﺖ؛ وﻟﻲ ﺑﺮاي ﻳﻘﻴﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ و اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻗﻠﺒﻲ ﭼﻨـﻴﻦ درﺧﻮاﺳـﺘﻲ را ﻣﻄـﺮح‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﻳﺎدآور‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺸﺎن ﺑـﺪه ﻛـﻪ ﭼﮕﻮﻧـﻪ‬
‫ﻣﺮدﮔﺎن را زﻧﺪه ﻣﻲﻛﻨﻲ؟ ﺧﺪا ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮕﺮ اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎوردهاي؟ ﻋـﺮض ﻛـﺮد‪:‬‬
‫ﭼﺮا؟ وﻟﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﻗﻠﺒﻢ آراﻣﺶ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺧﺪا ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘـﺲ ﭼﻬـﺎر ﭘﺮﻧـﺪه را‬

‫‪ .1‬ﻣﺮﻳﻢ )‪.33 :(19‬‬

 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪87‬‬ ‫ﻣﻌﺎد‬

‫اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻦ و آﻧﻬﺎ را ]ﭘﺲ از ذﺑـﺢ ﻛـﺮدن[ ﻗﻄﻌـﻪ ﻗﻄﻌـﻪ ﻛـﻦ ]و در ﻫـﻢ‬

‫ﺑﻴﺎﻣﻴﺰ[‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻛﻮﻫﻲ ﭘـﺎرهاي از آﻧﻬـﺎ را ﺑﮕـﺬار‪ .‬آﻧﮕـﺎه آﻧﻬـﺎ را ﻓـﺮا‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﺨﻮان؛ ﺷﺘﺎﺑﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺪان ﻛﻪ ﺧﺪا ﺗﻮاﻧﺎ و ﺣﻜﻴﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﻣﺮغ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪ :‬ﻃﺎووس‪ ،‬ﻛﺒﻮﺗﺮ‪ ،‬ﺧﺮوس و ﻛﻼغ‪ .‬از اﻳـﻦ آﻳـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا‪ ،‬در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻗﺎدر اﺳـﺖ اﻧـﺴﺎﻧﻬﺎ را ﺑﻌـﺪ از ﻣﺘﻼﺷـﻲ ﺷـﺪن‬
‫ﺑﺪﻧﺸﺎن‪ ،‬دوﺑﺎره زﻧﺪه ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻧﻴﺰ ﺗﻮان اﻳﻦ ﻛﺎر را دارد‪.‬‬

‫‪ .2‬زﻧﺪه ﺷﺪن ﻋ‪‬ﺰَﻳﺮ‬

‫‪‬ﻋﺰَﻳﺮ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت أرﻣﻴﺎ‪ ،‬ﻛﻪ از اﻧﺒﻴﺎي ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﺳـﻔﺮ درﺣـﺎﻟﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺮﻛﺒﻲ ﺳﻮار ﺑﻮد و ﻗﺪري ﻏﺬا و آﺷـﺎﻣﻴﺪﻧﻲ ﻫﻤـﺮاه داﺷـﺖ‪ ،‬از ﻛﻨـﺎر ﻳـﻚ آﺑـﺎدي‬
‫ﮔﺬﺷﺖ ﻛﻪ دﻳﻮارﻫﺎي آن‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﻘﻔﻬﺎي آن ﻓﺮو رﻳﺨﺘﻪ ﺑﻮد و اﺟﺴﺎد و اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎي ﭘﻮﺳﻴﺪه‬
‫ﺳﺎﻛﻨﺎن آن ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد‪ .‬وﻗﺘﻲ اﻳﻦ ﻣﻨﻈﺮه وﺣﺸﺖزا را دﻳﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫اﻳﻦ ﻣﺮدﮔﺎن را زﻧﺪه ﻣﻲﻛﻨﺪ؟!‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﺗﻌﺠﺐ‪ ،‬ﺟﺎن او را ﮔﺮﻓﺖ و ﺻﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ زﻧﺪهاش ﻛﺮد و از او‬
‫ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﭼﻘﺪر در اﻳﻦ ﺑﻴﺎﺑﺎن ﺑﻮدهاي؟ او ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﻛﻪ زﻣﺎﻧﻲ اﻧﺪك در آﻧﺠـﺎ درﻧـﮓ ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻲدرﻧﮓ در ﺟﻮاب ﻋﺮض ﻛﺮد‪ :‬ﻳﻚ روز ﻳﺎ ﻛﻤﺘﺮ!‬
‫ﺑﻪ او ﺧﻄﺎب ﺷﺪ‪ :‬ﺻﺪ ﺳﺎل در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻮدهاي‪ .‬اﻛﻨـﻮن ﺑـﻪ ﻏـﺬا و آﺷـﺎﻣﻴﺪﻧﻲ ﺧـﻮد‬
‫ﻧﻈﺮي ﺑﻴﻔﻜﻦ و ﺑﺒﻴﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ در اﻳﻦ ﻣﺪت ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻴﭻ ﺗﻐﻴﻴﺮي در آن ﭘﻴﺪا ﻧﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺪاﻧﻲ ﺻﺪ ﺳﺎل از ﻣﺮگ ﺗﻮ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻣﺮﻛـﺐ ﺧـﻮد‬
‫ﺑﻴﻨﺪاز و ﺑﺒﻴﻦ ﻛﻪ از ﻫﻢ ﻣﺘﻼﺷﻲ و ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪه و ﻣﺮگ آن را از ﻫﻢ ﻣﺘﻔﺮق ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻧﮕﺎه ﻛﻦ و ﺑﺒﻴﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺟﺰاي ﭘﺮاﻛﻨﺪة آن را ﮔﺮد ﻣﻲآورﻳﻢ و زﻧـﺪهاش ﻣـﻲﻛﻨـﻴﻢ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻋﺰﻳﺮ در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻲداﻧﻢ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﺗﻮاﻧﺎ اﺳﺖ‪«.‬‬

‫‪ .3‬اﺻﺤﺎب ﻛﻬﻒ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم دﺳﻴﻮس )= دﻗﻴﺎﻧﻮس( در ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 251 – 249‬ﻗﺒـﻞ از ﻣـﻴﻼد ﺑـﺮ روم‬

‫‪ .1‬ﺑﻘﺮه )‪.260 :(2‬‬

‫‪ .2‬ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﺑﻘﺮه )‪.259 :(2‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪88‬‬

‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺮ ﺷﻮﻛﺖ‪ ،‬ﺟﻼل و ﺟﺒﺮوﺗﺶ اﻓﺰوده ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺮﻛﺸﻲ ﻫﺮﭼﻪ ﺗﻤﺎم‬
‫ادﻋﺎي رﺑﻮﺑﻴﺖ ﻛﺮد و ﺳﺮان ﻗﻮم را ﺑـﻪ اﻃﺎﻋـﺖ ﺧـﻮد ﻓﺮاﺧﻮاﻧـﺪ‪ .‬ﻫـﺮﻛﺲ ﺧـﺪاﻳﻲ او را‬
‫ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺎل ﻓﺮاوان ﺑﻪ او ﻣﻲﺑﺨﺸﻴﺪ و ﻫﺮﻛﺲ را ﻛﻪ از او ﭘﻴﺮوي ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ ،‬ﻣﻲﻛﺸﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺮوﻫﻲ از ﺟﻮاﻧﺎن ﭘﺎﻛﺪاﻣﻦ ﺑﺮاي ﻓﺮار از دﺳﺖ ﺣﺎﻛﻢ ﺟﺒﺎر‪ ،‬ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﺔ ﺷﻜﺎر‬
‫ﺗﺮك ﻛﺮدﻧﺪ و ﺳﮕﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻏﺎري رﺳﻴﺪﻧﺪ و ﺑﻪ آن ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺸﻴﺖ اﻟﻬـﻲ‬
‫ﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﻌﻠﻖ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ‪ 309‬ﺳﺎل در ﻏـﺎر ﺑـﻪ ﺣﺎﻟـﺖ ﺧـﻮاب ﺑﻤﺎﻧﻨـﺪ‪ .‬ﭘـﺲ از ﺑﻴـﺪاري‪،‬‬
‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻳﺎ ﻧﻴﻢ روز ﺑﻴﺸﺘﺮ درﻧﮓ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮار ﺷﺪ ﻳﻜﻲ از آﻧﺎن ﺑﺮاي ﺗﻬﻴﺔ ﻏﺬا ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺮود‪ .‬او ﭘﺲ از ورود ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ ﻫﻤـﻪ‬
‫ﭼﻴﺰ را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ دﻳﺪ‪ .‬ﻗﻴﺎﻓﺔ ﻣﺮدم و اوﺿﺎع ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ دﮔﺮﮔﻮن ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ .‬ﻣـﺎﺟﺮاﻳﻲ‬
‫ﺑﺮاﻳﺶ ﭘﻴﺶ آﻣﺪ و او را ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺮدﻧﺪ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻓﻬﻤﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ او از ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫در ﭼﻨﺪ ﺻﺪ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﺣﺎدﺛﺔ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪن آﻧﻬﺎ ﺳﻴﻨﻪ ﺑﻪ ﺳﻴﻨﻪ ﻧﻘـﻞ و‬
‫اﺣﻴﺎﻧﺎً در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ‪ ،‬درس ﺑﺰرﮔﻲ درﺑﺎرة ﻣﻌﺎد آﻣﻮﺧﺘﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻓﻬﻤﻴﺪﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ زﻧﺪه ﺷﺪن ﻣﺮدﮔﺎن در روز رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ اﻣﺮ آﺳﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫و‪‬ﻛَﺬ ِﻟﻚ‪ ‬أ ‪‬ﻋ َﺜﺮْﻧﺎ ‪‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴ ِﻬﻢ‪ِ ‬ﻟ ‪‬ﻴ ‪‬ﻌ َﻠﻤ‪‬ﻮا أنﱠ و‪ ‬ﻋﺪ‪ ‬اﷲِ ‪‬ﺣﻖﱞ و‪ ‬أنﱠ اﻟﺴ‪‬ﺎ ‪‬ﻋﺔَ ﻻر‪ ‬ﻳﺐ‪ ‬ﻓِﻴﻬﺎ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن ﻣﺮدم را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺣﺎل آﻧﻬﺎ ]اﺻﺤﺎب ﻛﻬﻒ[ ﻛﺮدﻳﻢ ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﻨﺪ وﻋﺪة‬
‫ﺧﺪا ﺣﻖ اﺳﺖ و ]در ﻓﺮارﺳﻴﺪن[ ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻫﻴﭻ ﺷﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ .4‬زﻧﺪهﺷﺪن ﻣﺮدﮔﺎن‬
‫آﻳﺎت ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﻪ روﺷﻨﻲ دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻴﺴﻲ
ﻣﺮدﮔﺎن را ﺑﻪ اذن ﺧﺪا زﻧـﺪه‬
‫ﻣﻲﻛﺮده و ﻧﺎﺑﻴﻨﺎﻳﺎن را ﺷﻔﺎ ﻣﻲﺑﺨﺸﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫]ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻴﺎور[ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ را ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻴﺴﻲﺑﻦ ﻣﺮﻳﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻳﺎد ﻛـﻦ‬
‫ﻧﻌﻤﺘﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ و ﻣﺎدرت ﺑﺨﺸﻴﺪم؛ زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺗـﻮ را ﺑـﻪ روحاﻟﻘـﺪس‬
‫ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻛﺮدم ﻛﻪ در ﮔﺎﻫﻮاره و ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺰرﮔﻲ ]ﺑﺎ وﺣﻲ[‪ ،‬ﺑـﺎ ﻣـﺮدم ﺳـﺨﻦ‬
‫ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻲ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻛﺘـﺎب و ﺣﻜﻤـﺖ و ﺗـﻮرات و اﻧﺠﻴـﻞ را ﺑـﻪ ﺗـﻮ‬

‫‪ .1‬ﻛﻬﻒ )‪.21 :(18‬‬

 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪89‬‬ ‫ﻣﻌﺎد‬

‫آﻣﻮﺧﺘﻢ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣـﻦ‪ ،‬از ﮔـﻞ ﭼﻴـﺰي ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﭘﺮﻧـﺪه‬
‫ﻣﻲﺳﺎﺧﺘﻲ و در آن ﻣﻲدﻣﻴﺪي و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣـﻦ ﭘﺮﻧـﺪهاي ﻣـﻲﺷـﺪ و ﻛـﻮر‬
‫ﻣﺎدرزاد و ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎري ﭘﻴﺴﻲ را ﺑﻪ اذن ﻣﻦ‪ ،‬ﺷﻔﺎ ﻣﻲدادي و ﻣﺮدﮔﺎن را‬
‫‪1‬‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻦ زﻧﺪه ﻣﻲﻛﺮدي ‪. ...‬‬
‫اﻳﻦ آﻳﻪ‪ ،‬ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ آﻧﺴﺖ ﻛﻪ در ﻫﻤﻴﻦ دﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻧﺴﺎن دوﺑﺎره زﻧﺪه ﺷـﻮد‪ ،‬ﻋـﻼوه‬
‫ﺑﺮ آﻧﻜﻪ در آﺧﺮت ﻧﻴﺰ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺎدر اﺳﺖ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را زﻧﺪه ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ .5‬روﻳﺶ ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫روﻳﺶ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭘﺲ از ﺧﺸﻜﻲ و ﻣﺮدﮔﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺪه ﺷﺪن اﻧﺴﺎن ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺄﻣﻞ‬
‫در اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره در ﭘﻴﺶ ﭼﺸﻤﺎن اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ رخ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﺗـﺎ‬
‫ﺑﻪ اﻣﻜﺎن ﺣﻴﺎت ﺧﻮد ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﭘﻲ ﺑﺒﺮﻧﺪ؛ وﻟﻲ ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪة ﻋﺎدي و ﻣﺘﻌﺎرف‬
‫ﻏﺎﻓﻠﻨﺪ‪ .‬ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻪ آﺛﺎر رﺣﻤﺖ اﻟﻬﻲ ﺑﻨﮕﺮ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ زﻣﻴﻦ را ﺑﻌﺪ از ﻣﺮدﻧﺶ زﻧﺪه ﻣﻲﻛﻨﺪ؛‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺴﻲ زﻧﺪهﻛﻨﻨﺪة ﻣﺮدﮔﺎن ]در ﻗﻴﺎﻣﺖ[ اﺳﺖ و او ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﻴـﺰ ﺗﻮاﻧـﺎ‬
‫‪2‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﻣﻴﻦ را ]در ﻓﺼﻞ زﻣﺴﺘﺎن[ ﺧﺸﻚ و ﻣﺮده ﻣﻲﺑﻴﻨﻲ؛ اﻣـﺎ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ آب‬
‫ﺑﺎران ﺑﺮ آن ﻓﺮو ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ درﻣﻲآﻳﺪ و ﻣﻲروﻳﺪ و از ﻫـﺮ ﻧـﻮع‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن زﻳﺒﺎ ﻣﻲروﻳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن اﺳﺖ ﻛـﻪ ]ﺑﺪاﻧﻴـﺪ[ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺣـﻖ‬
‫‪3‬‬
‫اﺳﺖ و اوﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدﮔﺎن را زﻧﺪه ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺮ ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﺗﻮاﻧﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺠﻴﺖ ﻗﺮآن ﺑﺎور دارﻧﺪ و آن را ﻣﻌﺠﺰة ﺟﺎوﻳﺪان ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﺑﻪ روﺷﻨﻲ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ آن دارد ﻛﻪ ﻣﻌﺎد‪ ،‬اﻣﺮ ﻣﻤﻜﻦ و ﺷﺪﻧﻲ اﺳﺖ و‬
‫ﺧﺪا ﺑﺮ اﻧﺠﺎم آن ﺗﻮاﻧﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺎﺋﺪه )‪.110 :(5‬‬

‫‪ .2‬روم )‪.50 :(30‬‬
‫‪ .3‬ﺣﺞ )‪ 5 :(22‬و ‪.6‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪90‬‬

‫ج( ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻣﻌﺎد‬

‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺤﺜﻬﺎ در ﺑﺎب ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ از آﻣﻮزهﻫﺎي وﺣﻴﺎﻧﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد؛ وﻟﻲ ﻋﻘﻞ ﻧﻴﺰ ﺗﺎ ﺣـﺪي‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻛﻠﻴﺎﺗﻲ را در ﺑﺎب ﻣﻌﺎد از ﺟﻤﻠﻪ وﺟـﻮد ﻣﻌـﺎد را اﺛﺒـﺎت ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻋﻘﻠﻲ را ﻣﻲﺗﻮان در ﻗﺎﻟﺐ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻘﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎزآﻓﺮﻳﺪ‪ .‬اﻳﻨﻚ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ اﺷـﺎره‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻄﺮت‬
‫ﻓﻄﺮت ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﻮع آﻓﺮﻳﻨﺶ اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪهاﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﻞ ﺑـﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﺟﺎوﻳﺪان و ﺑﻘﺎ دارد‪ ،‬و از ﻧﻴﺴﺘﻲ و ﻓﻨﺎ ﺑﻴﺰار اﺳﺖ‪ .‬دﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ اﺑـﺪﻳﺖ ﻧـﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺣﻴﺎت ﺟﺎوﻳﺪان ﻳﺎ ﺳﺮاي آﺧﺮت و ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﺿﺮروي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ زﻳﺮا اﮔﺮ ﻣﻌـﺎد و‬
‫آﺧﺮت وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻴﻞ ﺑﻪ ﺑﻘﺎء و ﺟﺎودانﻃﻠﺒﻲ و ﻣﻮﻫﺒﺖ اﺑﺪﻳﺖﺧﻮاﻫﻲ در ﻧﻬﺎد اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﻴﻬﻮده ﺑﻮد و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﻜﻴﻢ‪ ،‬ﻛﺎر ﻋﺒﺚ و ﺑﻴﻬﻮده اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲداد‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛـﻪ‬
‫در ﻓﻄﺮت آدﻣﻲ ﻣﻴﻞ ﺑﻪ آب وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ آﺑﻲ در ﻛﺎر ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻓـﻴﺾ ﻛﺎﺷـﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻄﺮت را ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻧﻔﻮس اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻧﺎﺑﻮد ﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ در‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﺣﻜﻤﺘﺶ ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﻫﺴﺘﻲ و ﺑﻘـﺎ ﻗـﺮار داده و در‬
‫ﻧﻬﺎد و ﻓﻄﺮت ﺣﻴﺎﺗﺶ ﻛﺮاﻫﺖ از ﻋﺪم و ﻓﻨﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟ وﺟـﻮد‪ ،‬ﺧﻴـﺮ‬
‫ﻣﺤﺾ و ﺻﺮف ﻧﻮر اﺳﺖ‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺛﺎﺑﺖ و ﻳﻘﻴﻨﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑﻘـﺎ و‬
‫دوام در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪» :‬أ ‪‬ﻳﻨَﻤﺎ َﺗﻜُﻮﻧُـﻮا ﻳ‪‬ـﺪ‪‬رِ ْﻛ ُﻜﻢ‪ ‬ا ْﻟﻤ‪‬ـﻮ‪‬ت‪] 1«.‬ﻫﺮﺟـﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺮگ ﺷﻤﺎ را درﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ [.‬اﮔﺮ ﺟﻬﺎن دﻳﮕﺮي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪ آن اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻏﺮﻳﺰهاي ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺳﺮﺷـﺖ ﺑـﺸﺮ ﻗـﺮار‬
‫داده ـ ﻳﻌﻨﻲ ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﻫﺴﺘﻲ و ﺑﻘﺎي ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ و ﻣﺤﺒﺖ ﺣﻴﺎت ﺟﺎوﻳﺪان ـ‬
‫ﺑﺎﻃﻞ و ﺿﺎﻳﻊ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ درﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮﺗﺮ از آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻛـﺎر‬
‫‪2‬‬
‫ﻟﻐﻮي اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻧﺴﺎء )‪.78 :(4‬‬

‫‪ .2‬ﻓﻴﺾ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻢاﻟﻴﻘﻴﻦ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪. 837‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪91‬‬ ‫ﻣﻌﺎد‬

‫اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ  ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻄﺮت را ﺑﺮ اﺛﺒﺎت ﻣﻌﺎد ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺳﺎزد‪:‬‬

‫ﻳﻜﻲ از ﻓﻄﺮﺗﻬﺎي اﻟﻬﻴﻪ ﻛﻪ ﻣﻔﻄﻮر ﺷﺪهاﻧﺪ ﺟﻤﻴﻊ ﻋﺎﻳﻠﺔ ﺑﺸﺮ و ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﺮ آن‪ ،‬ﻓﻄﺮت ﻋﺸﻖ ﺑﻪ راﺣﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن راﺣﺘﻲ ﻣﻄﻠﻖ در اﻳﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻳﺎﻓﺖ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد ‪ ...‬ﭘﺲ ﻧﺎﭼﺎر در دار ﺗﺤﻘﻖ و ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻋﺎﻟﻤﻲ ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ‬
‫راﺣﺘﻲ او ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ رﻧﺞ و ﺗﻌﺐ ﻧﺒﺎﺷـﺪ ‪ ...‬و آن دار ﻧﻌـﻴﻢ ﺣـﻖ و ﻋـﺎﻟﻢ‬
‫‪1‬‬
‫ﻛﺮاﻣﺖ ذات ﻣﻘﺪس اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﻧﺴﺎن ﻣﻴﻞ ﺑـﻪ ﺟـﺎوداﻧﮕﻲ و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻗﺎﺑﻠﻴـﺖ ﺟـﺎوداﻧﮕﻲ و ﺑﻘـﺎ ﺑـﺮاي روح‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺎدي او وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﺷﺮاﻳﻂ و ﺑﺴﺘﺮ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺮاي او ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫آﻓﺮﻳﻨﺶ او ﻟﻐﻮ و ﺑﻴﻬﻮده ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬و از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﻜﻴﻢ و ﺑﻲﻧﻴﺎز‪ ،‬ﺧﺎﻟﻖ اﻧـﺴﺎن‬
‫و ﺟﻬﺎن اﺳﺖ و ﻫﻴﭻ ﻛﺎر ﻟﻐﻮ و ﺑﻴﻬﻮدهاي اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻲﮔﻤﺎن ﺷﺮاﻳﻂ و ﺑﺴﺘﺮ ﻣﻨﺎﺳﺐ‬
‫را ﺑﺮاي ﺟﺎوداﻧﮕﻲ اﻧﺴﺎن ﻣﻬﻴﺎ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻏﻴﺮ از دﻧﻴﺎي ﻣﺎدي و ﻣﻮﻗﺖ‪ ،‬ﺳﺮاي‬
‫ﺟﺎوﻳﺪان ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ آدﻣﻲ در آﻧﺠﺎ ﺟﺎوﻳﺪان زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬آﻳﺎت ﻗﺮآن‪ ،‬ﻛﻪ ﺑـﺮ اﻳـﻦ‬
‫ﺑﺮﻫﺎن اﺷﺎره دارﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺴ ‪‬ﺒ ُﺘﻢ‪ ‬أﻧﱠﻤﺎ َﺧ َﻠﻘْﻨﺎ ُﻛﻢ‪ ‬ﻋﺒ‪‬ﺜﺎً و‪ ‬أ ﱠﻧ ُﻜﻢ‪ ‬إ َﻟﻴ‪‬ﻨﺎ ﻻ ُﺗﺮْ ‪‬ﺟﻌ‪‬ﻮنَ‪.‬‬
‫أ َﻓ ‪‬ﺤ ِ‬
‫آﻳﺎ ﮔﻤﺎن ﻛﺮدﻳﺪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻴﻬﻮده آﻓﺮﻳﺪهاﻳﻢ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺎ ﺑﺎز ﻧﻤﻲﮔﺮدﻳﺪ؟!‬
‫‪3‬‬
‫ﺴﺐ‪ ‬اﻹﻧْﺴﺎنُ أنْ ‪‬ﻳ ْﺘﺮَك‪ ‬ﺳ‪‬ﺪي‪ ... ‬أ َﻟ ‪‬ﻴﺲ‪ ‬ذ ِﻟﻚ‪ ‬ﺑِﻘﺎدِرٍ ﻋ‪‬ﻠﻲ أنْ ‪‬ﻳ ‪‬ﺤ ِﻴﻲ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﻮ‪‬ﺗﻲ‪.‬‬
‫أ ‪‬ﻳ ‪‬ﺤ ‪‬‬
‫آﻳﺎ اﻧﺴﺎن ﮔﻤﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ ﺑﻴﻬﻮده و ﺑﻲﻫﺪف رﻫﺎ ﻣـﻲﺷـﻮد ‪ ...‬آﻳـﺎ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫]ﺧﺪاﻳﻲ[ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدﮔﺎن را زﻧﺪه ﻛﻨﺪ؟!‬

‫‪ .2‬ﺑﺮﻫﺎن ﻋﺪاﻟﺖ‬
‫از ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺪل اﺳﺖ و آﻓﺮﻳﻨﺶ او ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ؛ ﭼﻨـﺎنﻛـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ  و‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ
ﺑﺮ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫ﺑِﺎ ْﻟ ‪‬ﻌﺪ‪‬لِ ﻗﺎ ‪‬ﻣﺖِ اﻟﺴ‪‬ﻤﻮات‪ ‬و‪ ‬اﻻَر‪‬ضِ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ‪ ،‬ﺷﺮح ﭼﻬﻞ ﺣﺪﻳﺚ‪ ،‬ص ‪.186‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺆﻣﻨﻮن )‪.115 :(23‬‬
‫‪ .3‬ﻗﻴﺎﻣﺖ )‪ 36 :(75‬و ‪.40‬‬
‫‪ .4‬ﻣﻼﻣﺤﺴﻦ ﻓﻴﺾ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺻﺎﻓﻲ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪.107‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪92‬‬

‫‪1‬‬
‫اَﻟ ‪‬ﻌﺪ‪‬لُ اَﺳﺎس‪ِ ‬ﺑﻪِ ﻗِﻮام‪ ‬اﻟﻌﺎﻟَﻢ‪.‬‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬اﺻﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮاﺳﺎس آن ﺑﺮﭘﺎ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻇﻠﻢ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺎ ﻫﻤﺔ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫إنﱠ اﷲَ ﻻ ‪‬ﻳ ْﻈ ِﻠﻢ‪ ‬اﻟﻨّﺎس‪َ ‬ﺷﻴ‪‬ﺌﺎ‪.‬‬
‫ﺑﻲﮔﻤﺎن‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻴﭻ ﻇﻠﻤﻲ ﺑﻪ ﻣﺮدم روا ﻧﻤﻲدارد‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﻣﺎ در ﺟﻬﺎن ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺘﻲ ﺑﻪ ﭘـﺎداش اﻋﻤـﺎل ﺧـﻮد‬
‫ﻧﺮﺳﻴﺪهاﻧﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي ﺷﺮوري ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﻴﻔﺮ اﻋﻤـﺎل ﺧـﻮد ﻧﻤـﻲرﺳـﻨﺪ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧـﻪ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﻛﺴﻲ را ﻛﻪ ﻫﺰاران ﺑﻲﮔﻨﺎه را ﻛﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﺎزات ﻛﺮد؟ ﺑﺴﻴﺎري از ﺟﻨﺎﻳـﺎت او‬
‫ﺑﻲ ﻛﻴﻔﺮ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ دﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻇﺮﻓﻴﺖ ﺗﺤﻘـﻖ ﻋـﺪاﻟﺖ را ﻧـﺪارد و از ﻃﺮﻓـﻲ‬
‫دﻳﮕﺮ ﭼﻮن ﺧﺪا ﻋﺎدل اﺳﺖ و در ﺣﻖ ﻫﻴﭻ اﻧـﺴﺎﻧﻲ ﻇﻠـﻢ روا ﻧﻤـﻲدارد و در ﭘﻴـﺸﮕﺎه او‬
‫ﺳﺘﻤﮕﺮان و ﺑﺪﻛﺎران ﺑﺎ ﻧﻴﻜﺎن ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﭘﺎداش و ﻛﻴﻔﺮ ﻫﺮ ﻋﻤﻠﻲ را ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﻲدﻫﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺟﻬﺎن دﻳﮕﺮي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﺧﺪا را ﺑﺮﺗﺎﺑﺪ و در آﻧﺠﺎ ﭘﺎداش و ﻛﻴﻔﺮ ﻫﺮﻛﺲ ﺑﻨـﺎﺑﺮ‬
‫ﻋﻤﻠﺶ داده ﺷﻮد‪ .‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ
در اﻳﻦﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫اِنﱠ اﷲَ ﺗَﻌﺎﻟﻲ َﻟﻢ‪ ‬ﻳﺮْﺿِﻬﺎ ﺛَﻮاﺑﺎً ِﻟ ُﺎَو‪‬ﻟﻴﺎ ِﺋﻪِ‪ ،‬و‪‬ﻻ ﻋِﻘﺎﺑﺎً ِﻟﺎَﻋ‪‬ﺪٰا ِﺋﻪِ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ دﻧﻴﺎ را ﻧـﻪ ﺑـﺮاي ﭘـﺎداش دوﺳـﺘﺎﻧﺶ ﭘـﺴﻨﺪﻳﺪ و ﻧـﻪ ﺑـﺮاي ﻛﻴﻔـﺮ‬
‫دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از آﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ و ﮔﻮاﻫﻲ ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫ﺗﺒﻬﻜﺎران و ﺻﺎﻟﺤﺎن را ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻤﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫ـ آﻳﺎ ﻣﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ اﻳﻤﺎن آوردهاﻧﺪ و ﻋﻤﻞ ﻧﻴﻚ اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﻔﺴﺪان‬
‫در روي زﻣﻴﻦ ﻳﻜﺴﺎن ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻴﻢ؟! آﻳﺎ ﺑﺎ آن و ﺗﺒﻬﻜﺎران ﺑﻪ ﻳﻜﺴﺎن رﻓﺘﺎر‬
‫‪4‬‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ؟!‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ در اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﺎ ﻟﺤـﻦ ﺗﻌﺠـﺐآﻣﻴـﺰي ﺗـﺴﺎوي در ﻛﻴﻔـﺮ و ﭘـﺎداش را اﻧﻜـﺎر‬

‫‪ .1‬ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ريﺷﻬﺮي‪ ،‬ﻣﻴﺰاناﻟﺤﻜﻤﺔ‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ‪.11955‬‬

‫‪ .2‬ﻳﻮﻧﺲ )‪.44 :(10‬‬
‫‪ .3‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﺣﻜﻤﺖ ‪.415‬‬
‫‪ .4‬ص )‪.28 :(38‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪93‬‬ ‫ﻣﻌﺎد‬

‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ و آن را ﺑﺎ ﻋﺪل اﻟﻬﻲ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻤﻲداﻧﺪ‪.‬‬

‫ـ آﻳﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻛﺎرﻫﺎي ﺑﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛـﻪ آﻧـﺎن را ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻤﺎن آورده و ﻛﺎرﻫﺎي ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ ]ﺑﻪﻃﻮري‬
‫‪1‬‬
‫ﻛﻪ[ زﻧﺪﮔﻲ آﻧﻬﺎ و ﻣﺮﮔﺸﺎن ﻳﻜﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ؟! ﭼﻪ ﺑﺪ داوري ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ!‬

‫‪ .3‬ﺑﺮﻫﺎن ﻣﻌﻘﻮﻟﻴﺖ‬
‫از راهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ آدﻣﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻧﻴـﺖ ﻣﻌـﺎد راه ﻳﺎﺑـﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻫـﺎن ﻣﻌﻘﻮﻟﻴـﺖ اﺳـﺖ و در‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از آن ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »دﻓﻊ ﺿﺮر ﻣﺤﺘﻤﻞ« ﻳﺎد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ آدﻣﻲ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻣﻌﺎد و ﻋـﺪم‬
‫اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻣﻌﺎد را ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﺑﮕﺬارد و ﻣﺰاﻳﺎ و ﻣﻌﺎﻳﺐ ﻫﺮ ﻳﻚ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻲ ﻣﻲﺑﺮد ﻛﻪ‬
‫اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻣﻌﺎد از رﺟﺤﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻣﻌﺎد ﻣﻌﻘﻮلﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﻫﺮﺟﺎ اﺣﺘﻤﺎل ﺿﺮر و ﺧﺴﺎرت ﻣﺎدي و دﻧﻴﻮي ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺗـﻮان در رﻓـﻊ‬
‫آن ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ و ﻋﻘﻞ‪ ،‬در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮاردي ﻓﺮﻣـﺎن ﺑـﻪ اﺣﺘﻴـﺎط ﻣـﻲدﻫـﺪ؛ ﻣـﺜﻼً ﺷـﻤﺎ ﻋـﺎزم‬
‫ﻛﻮهﭘﻴﻤﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻴﺪ و ﻗﺼﺪ دارﻳﺪ در ﻫﻤﺎن روز ﺑﺮﮔﺮدﻳﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻛـﺴﻲ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎ ﺑﮕﻮﻳـﺪ‪،‬‬
‫ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻮاﻧﻌﻲ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﭘﻴﺶ آﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﺘﻮاﻧﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺮﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﭼﻮن اﺣﺘﻤﺎل ﺗـﺄﺧﻴﺮ‬
‫ﻣﻲدﻫﻴﺪ‪ ،‬آب و ﻏﺬاي ﻻزم ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﻲﺑﺮﻳﺪ ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا از ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ و ﺗﺸﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﻲ اﻓﺘﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬ﻫﺰاران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ راﺳﺘﮕﻮﻳﻲ ﺷﻬﺮت داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آدﻣﻲ ﺧﺒﺮ دادهاﻧﺪ ﻛﻪ روز‬
‫ﻋﻈﻴﻢ و واﻗﻌﻪاي ﺗﻜﺎندﻫﻨﺪه و دﻧﻴﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ در ﭘﻴﺶ اﺳﺖ‪ .‬آﻳﺎ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﻳﺪ اﺣﺘﻴﺎط ﻛﻨﺪ و‬
‫وﺳﺎﻳﻞ ﻻزم را از ﺳﺮ اﺣﺘﻴﺎط ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺒﺮد؟ اﮔﺮ دﻧﻴﺎي دﻳﮕﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺿﺮر ﻧﻜـﺮدهاﻳـﻢ و‬
‫اﮔﺮ ﺑﺎﺷﺪ ـ ﻛﻪ دﻻﻳﻞ ﻗﻄﻌﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آن ﮔـﻮاﻫﻲ ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ ـ ﻛـﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎ آﻣـﺎدﮔﻲ ﻻزم‬
‫ﻧﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺎن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫اﻣﺎم رﺿﺎ
ﻧﻴﺰ در رواﻳﺘﻲ در ﮔﻔﺖوﮔﻮ ﺑﺎ ﻓﺮد ﻣﻨﻜﺮ ﻣﻌﺎد ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻌﻨﺎ اﺷﺎره ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫د( اﻧﻮاع ﻣﻌﺎد‬

‫ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﻴﺪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن از دو ﺳﺎﺣﺖ ﻣﺎدي و ﻏﻴﺮﻣﺎدي ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﺷـﺪه اﺳـﺖ و‬

‫‪ .1‬ﺟﺎﺛﻴﻪ )‪.21 :(45‬‬

‫‪ .2‬ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬اﺻﻮل ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪78‬؛ ﺻﺪوق‪ ،‬ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎراﻟﺮﺿﺎ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.131‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪94‬‬

‫روح ﻏﻴﺮﻣﺎدي‪ ،‬ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﺷﺨﺼﻴﺖ راﺳﺘﻴﻦ اﻧﺴﺎن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮگ از ﺑﻴﻦ‬
‫ﻧﻤﻲرود و ﻣﻼﺋﻜﺔ اﻟﻬﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ روﺣﺎﻧﻲ را از اﻧـﺴﺎن ﻣـﻲﺳـﺘﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﭘـﺲ روح ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل ﺳﺆال اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ آﻳـﺎ ﻣﻌـﺎد‪ ،‬روﺣـﺎﻧﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻳﺎ ﻫﻢ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ و ﻫﻢ روﺣﺎﻧﻲ؟‬

‫‪ .1‬ﻣﻌﺎد ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ و روﺣﺎﻧﻲ‬

‫ﻗﺒﻞ از آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﻣﻌﻨﺎي ﺟـﺴﻤﺎﻧﻲ و روﺣـﺎﻧﻲ ﺑـﻮدن‬
‫ﻣﻌﺎد را روﺷﻦ ﺳﺎزﻳﻢ‪.‬‬
‫او‪‬ل‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻌـﺪ از ﻣـﺮگ و ﺣﺘـﻲ در ﻗﻴﺎﻣـﺖ ﻓﻘـﻂ روح ﻣﺠـﺮد‬
‫ﻣﺤﺸﻮر ﻣﻲﮔﺮدد و دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺪﻧﻲ ﻛﻪ روح ﺑﻪ آن ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﺸﺮ ﮔﺎم ﻧﻤﻲﻧﻬﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﻣﻌﺎد را »روﺣﺎﻧﻲ« ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪن روح ﻣﺠﺮد‪،‬‬
‫ﺑﺪن ﻣﺎدي ﻧﻴﺰ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ آن ﺗﻌﻠﻖ ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد و ﻫﺮ دو ﻣﻮﺿـﻮع ﭘﺎداﺷـﻬﺎ و ﻛﻴﻔﺮﻫـﺎ ﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺪن ﻣﺎدي در ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻣﺤـﺸﻮر ﺷـﻮد‪ ،‬ﺑﺎﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﭘـﺬﻳﺮش روح‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺎدي‪ ،‬ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ آدﻣﻲ ﺑﻪ آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫دو‪‬م‪ .‬ﮔﺎه ﻣﻨﻈﻮر از ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ و روﺣﺎﻧﻲ ﺑﻮدن‪ ،‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪن ﻳﺎ روح ﺑﻪ ﺗﻨﻬـﺎﻳﻲ‬
‫و ﻳﺎ ﻫﺮ دو ﻣﺘﻌﻠﻖ ﭘﺎداش و ﻛﻴﻔﺮ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦرو‪ ،‬ﻣﻌﺎد ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺗﺎ ﺑﺪﻧﻲ در ﻣﻴﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش و ﻛﻴﻔﺮ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮﺷـﻲ ﻛـﻪ از ﻃﺮﻳـﻖ‬
‫ﺑﺪن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﻌﺎد را »ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ« ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ؛ وﻟﻲ اﮔـﺮ ﻋـﻼوه ﺑـﺮ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﻟﺬﺗﻬﺎ و آﻻﻣﻲ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻳﻚ رﺷﺘﻪ ﭘﺎداﺷﻬﺎ و ﻛﻴﻔﺮﻫﺎ و آﻻم روﺣﻲ و ﻋﻘﻠـﻲ ﻧﻴـﺰ وﺟـﻮد‬
‫دارد ﻛﻪ ﻧﻔﺲ در ادراك آﻧﻬﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺑﺪن و ﻗﻮاي ﺣﺴﻲ ﻧﻴﺎزﻣﻨـﺪ ﻧﻴـﺴﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ آن »ﻣﻌـﺎد‬
‫روﺣﺎﻧﻲ« ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬اﻧﻮاع ﻣﻌﺎد در ﻗﺮآن‬

‫از دﻳﺪﮔﺎه ﻗﺮآن ﻣﻌﺎد ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪﺷﺪن و زﻧﺪهﺷﺪن دوﺑﺎره روح و ﺟـﺴﻢ ﺑـﺎ ﻫـﻢ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ در ﻋﺎﻟﻢ آﺧﺮت‪ ،‬ﻓﻘﻂ روح ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻣﺤﺸﻮر ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬دﻳـﺪﮔﺎه‬
‫آﻧﺎن ﻣﺨﺎﻟﻒ دﻳﺪﮔﺎه ﻗﺮآن اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻋﻼوه ﺑﺮ روح‪ ،‬ﺑﺪن ﻣـﺎدي ﻧﻴـﺰ ﻣﺤـﺸﻮر ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪،‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪95‬‬ ‫ﻣﻌﺎد‬

‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫او‪‬ل‪ .‬آﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ از اﺣﻴﺎي ﻣﺮدﮔﺎن در اﻣﺘﻬﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺪهﺷﺪن‬
‫ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺑﻪ دﻋﺎي ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ
‪ ،‬ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ اﺻﺤﺎب ﻛﻬﻒ‪ ،‬زﻧﺪه ﺷﺪن ‪‬ﻋﺰَﻳـﺮ و‬
‫زﻧﺪه ﺷﺪن ﻣﺮدﮔﺎه ﺑﻪ دﻋﺎي ﺣﻀﺮت ﻋﻴﺴﻲ
‪.‬‬
‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ آﻳﺎت‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺑﺪن اﺧﺮوي از ﻗﺒﻴﻞ ﺑﺪن ﺑﺮزﺧﻲ و‬
‫ﺻﻮرﺗﻬﺎي ﻣﺜﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻔﺲ ﺑﺎ ﺧﻼﻗﻴﺖ ﺧﻮد آﻧﻬﺎ را اﻳﺠـﺎد ﻣـﻲﻛﻨـﺪ؛ ﺑﻠﻜـﻪ ﺑـﺪﻧﻬﺎي‬
‫دﻧﻴﻮي ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﺗﺸﺒﻴﻪﻫﺎ و ﺗﻘﺮﻳﺒﻬـﺎ ﺑﻼﻏـﺖ‬
‫ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و راﺑﻄﺔ ﻣﻴﺎن ﻣﻌﺎد و ﻣﺮدﮔﺎن زﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﻪ دﺳـﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬از‬
‫ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود‪.‬‬
‫دو‪‬م‪ .‬آﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ روﺷﻨﻲ ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﻨﺪ اﻧـﺴﺎن از ﺧـﺎك آﻓﺮﻳـﺪه ﺷـﺪه اﺳـﺖ و‬
‫دوﺑﺎره ﺑﻪ آن ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد و ﺳﭙﺲ از آن ﺑﻴﺮون ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ِﻣﻨْﻬﺎ َﺧ َﻠﻘْﻨﺎ ُﻛﻢ‪ ‬و‪ ‬ﻓِﻴﻬﺎ ُﻧﻌِﻴﺪ‪ُ ‬ﻛﻢ‪ ‬و‪ِ ‬ﻣﻨْﻬﺎ ُﻧ ْﺨﺮِ ‪‬ﺟ ُﻜﻢ‪ ‬ﺗَﺎرةً أُﺧْﺮيٰ‪.‬‬
‫از آن ]زﻣﻴﻦ[ ﺷﻤﺎ را آﻓﺮﻳﺪهاﻳﻢ و در آن ﺷﻤﺎ را ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮداﻧﻴﻢ و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ‬
‫ﺷﻤﺎ را از آن ﺑﻴﺮون ﻣﻲآورﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ .‬آﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ در روز رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ اﻋﻀﺎي ﺑﺪن اﻧـﺴﺎن ﺑـﺮ اﻋﻤـﺎل او‬
‫ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻳﻦ اﻋﻀﺎ ﺑﻪ اﻋﻀﺎي ﺑﺮزﺧﻲ و ﺻـﻮرﺗﻬﺎي ﺑـﺪون ﻣـﺎده‪ ،‬ﻛـﺎﻣﻼً‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﻇﺎﻫﺮ آﻳﺎت اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺴ َﻨ ُﺘ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬و‪ ‬أ ‪‬ﻳﺪِﻳ ِﻬﻢ‪ ‬و‪ ‬أَر‪ ‬ﺟ ُﻠ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﺑِﻤﺎ ﻛﺎﻧُﻮا ‪‬ﻳ ‪‬ﻌ ‪‬ﻤﻠُﻮنَ‪.‬‬
‫ﺸ ‪‬ﻬﺪ‪ ‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴ ِﻬﻢ‪ ‬أﻟ ِ‬
‫‪‬ﻳﻮ‪‬م‪َ ‬ﺗ ْ‬
‫در روزي ﻛﻪ ﺑﺎ زﺑﺎﻧﻬﺎ و دﺳﺘﻬﺎ و ﭘﺎﻫﺎﻳـﺸﺎن‪ ،‬ﻋﻠﻴـﻪ آﻧـﺎن ﺑـﻪ آﻧﭽـﻪ اﻧﺠـﺎم‬
‫ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﻳﻦ ﺑﻴﺎﻧﺎت ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ دﻳﺪﮔﺎه آﻧﺎن ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑـﻪ ﻣﻌـﺎد روﺣـﺎﻧﻲ اﻋﺘﻘـﺎد‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ دﻳﺪﮔﺎه ﻗﺮآن ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻣﺤﺸﻮر ﺷﺪن ﺑﺪن از ﻧﻈﺮ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻗﻄﻌﻲ و ﻣﺴﻠّﻢ‬
‫اﺳﺖ و ﺟﺎي ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪي در آن ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬از دﻳﺪﮔﺎه ﻗﺮآن ﻋـﻼوه ﺑـﺮ ﭘﺎداﺷـﻬﺎ و ﻛﻴﻔﺮﻫـﺎي ﺣـﺴﻲ و ﻟـﺬﺗﻬﺎ و آﻻم‬
‫ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﭘﺎداﺷﻬﺎ و ﻛﻴﻔﺮﻫﺎي روﺣﻲ و ﻏﻴﺮﺣﺴﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﺻـﺎﻟﺤﺎن و ﺗﺒﻬﻜـﺎران وﺟـﻮد‬

‫‪ .1‬ﻃﻪ‪.55 :(20) :‬‬

‫‪ .2‬ﻧﻮر )‪.24 :(24‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪96‬‬

‫دارد ﻛﻪ روح ﺑﺮاي درك آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺪن و ﻗـﻮاي ﺣـﺴﻲ ﻧﻴـﺴﺖ‪ .‬درﺑـﺎرة ﻟـﺬﺗﻬﺎ و آﻻم‬
‫ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺳﻮرة واﻗﻌﻪ ﺑﺎ وﻋﺪهﻫﺎ و وﻋﻴﺪﻫﺎ و ﺛﻮاﺑﻬـﺎ و ﻋﻘﺎﺑﻬـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي ﺳـﻪ ﮔـﺮوه‬
‫»ﻣﻘﺮﺑﺎن«‪» ،‬اﺻﺤﺎب ﻳﻤﻴﻦ« و »اﺻﺤﺎب ﺷﻤﺎل« ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﻲ روﺷﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﺠﻤﻮع آﻧﭽﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ دﻳﺪﮔﺎه ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﻌﺎد اﻧﺴﺎن ﻫـﻢ ﺟـﺴﻤﺎﻧﻲ‬
‫اﺳﺖ و ﻫﻢ روﺣﺎﻧﻲ و روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﺪن ﻣﺎدي و روح اﻧﺴﺎن دوﺑﺎره ﻣﺤـﺸﺮ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ و‬
‫ﻟﺬﺗﻬﺎ و آﻻم اﻧﺴﺎن در ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻫﻢ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ و ﻫﻢ روﺣﺎﻧﻲ‪.‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪97‬‬ ‫ﻣﻌﺎد‬

‫ﻓﺼﻞ دوم‬

‫ﻣﺮگ‬

‫اﻟﻒ( ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻣﺮگ‬

‫ﻣﺮگ درﻳﭽﻪاي ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻧﻮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮگ ﻣﺮﺣﻠﺔ دﻳﮕـﺮي از زﻧـﺪﮔﻲ و ﺳـﺮآﻏﺎز ﺣﻴـﺎت‬
‫ﺟﺪﻳﺪ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﻲ اﺳﻼم  ﻣـﻲﻓﺮﻣﺎﻳـﺪ‪ :‬ﻣـﺮگ ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ ﻣﻨـﺰل از ﻣﻨـﺎزل‬
‫آﺧﺮت و آﺧﺮﻳﻦ ﻣﻨﺰل از ﻣﻨﺎزل دﻧﻴﺎﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦرو‪ ،‬آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑـﺎ وﻳﮋﮔﻴﻬـﺎي اﻳـﻦ ﻣﻨـﺰل از‬
‫دﻳﺪﮔﺎه ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﺿﺮوري ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻐﻮي ﻣﺮگ‬

‫»ﻣﺮگ« در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﺘﺮادف ﺑﺎ واژة »ﻣﻮت« در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮت ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي از‬
‫دﺳﺖ رﻓﺘﻦ ﻗﺪرت و ﺗﻮان ﭼﻴﺰي اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎه ﻣﺮگ را ﺑﺮاي ﺑﺪن ﺑﻜﺎر ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ و ﮔﺎه ﺑـﺮاي‬
‫روح‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آن را ﺑﺮاي ﺑﺪن ﺑﻜﺎر ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺪن ﻫـﺮ ﻧـﻮع‬
‫ﺣﺮﻛﺖ و ﺟﻨﺒﺶ را از دﺳﺖ داده اﺳﺖ؛ درﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﺮگ را ﺑﻪ روح ﻧـﺴﺒﺖ دﻫﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺮاد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ روح‪ ،‬اﺑﺰار ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده و در واﻗﻊ ﻧﻴـﺴﺘﻲ در ﻛـﺎر‬
‫ﻧﻴﺴﺖ و اﻧﺘﻘﺎل از ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﺔ دﻳﮕﺮي از زﻧﺪﮔﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻛـﺎرﺑﺮد ﻛﻠﻤـﺔ‬
‫ﻣﺮگ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪن او ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ اﺑﺰار ﺑﻮدن ﺧﻮد را ﺑـﺮاي روح از‬
‫دﺳﺖ داده اﺳﺖ و آﻧﻬﺎ از ﻫﻢ ﺟﺪا ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪98‬‬

‫‪ .2‬آﻳﺎ ﻣﺮگ اﻣﺮ ﻋﺪﻣﻲ اﺳﺖ؟‬

‫ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬روح ﻏﻴﺮﻣﺎدي را ﻣﻲﺳﺘﺎﻧﻨﺪ و ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬اﺟـﺰاي ﺑـﺪن ﻣﺘﻼﺷـﻲ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎن ـ ﻛﻪ روح اﺳﺖ ـ از ﻣﺮﺣﻠﻪاي‪ ،‬وارد ﻣﺮﺣﻠـﻪاي دﻳﮕـﺮ‬
‫از زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻲ
ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫اي اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ! ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي ﺑﻘﺎ آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪهاﻳﻢ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاي ﻓﻨﺎ و ﻫﻨﮕﺎم ﻣـﺮگ‬
‫از ﺳﺮاﻳﻲ ﺑﻪ ﺳﺮاﻳﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ
ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻳﺎوران ﺧﻮد ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺟﻮاﻧﻤﺮدان ﺻﺒﺮ ﻛﻨﻴﺪ! ﻣﺮگ ﭘﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ را از ﺳﺨﺘﻴﻬﺎ و دﺷﻮارﻳﻬﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎﻏﻬﺎي ﮔﺴﺘﺮده و ﻧﻌﻤﺘﻬﺎي ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻛﺪام ﻳﻚ از ﺷﻤﺎ اﻧﺘﻘـﺎل‬
‫‪1‬‬
‫از زﻧﺪان‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺼﺮ را ﻧﺎﺧﻮش ﻣﻲدارد!‬

‫‪ .3‬ﻣﺮگ؛ ﺳﻨﺖ ﺣﺘﻤﻲ و ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ‬

‫از ﻧﻈﺮ ﻗﺮآن و اﺣﺎدﻳﺚ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻣﺮگ اﻧﺴﺎن و ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺳﻨّﺘﻲ ﺣﺘﻤﻲ اﺳﺖ و ﮔﺮﻳﺰي از آن‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ُﻛﻞﱡ َﻧ ْﻔﺲٍ ذا ِﺋ َﻘﺔُ ا ْﻟ ‪‬ﻤﻮ‪‬تِ‪.‬‬
‫ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻃﻌﻢ ﻣﺮگ را ﻣﻲﭼﺸﺪ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ﺸ ‪‬ﻴﺪ‪‬ةٍ‪.‬‬
‫أ ‪‬ﻳﻨَﻤﺎ َﺗﻜُﻮﻧُﻮا ‪‬ﻳﺪ‪‬رِ ْﻛ ُﻜﻢ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﻮ‪‬ت‪ ‬و‪َ ‬ﻟﻮ‪ُ ‬ﻛ ْﻨ ُﺘﻢ‪ ‬ﻓِﻲ ‪‬ﺑﺮُوجٍ ‪‬ﻣ َ‬
‫ﻫﺮﺟﺎ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺮگ ﺷﻤﺎ را درﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﺑﺮﺟﻬﺎي ﻣﺤﻜﻢ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ .4‬وﺣﺸﺖ از ﻣﺮگ‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﻌﺎد اﻳﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ و از ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺮگ ﺑـﻲﺧﺒﺮﻧـﺪ‪ ،‬ﻳـﺎ از ﻛﻴﻔـﺮ‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻴﻢ دارﻧﺪ و ‪ ...‬از ﻣﺮگ ﻣﻲﻫﺮاﺳﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮوﻫﻲ ﻣﺮگ را ﭘﺎﻳﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‬
‫و ﺑﺎ ﻣﺮگ ﻫﻤﺔ ﻫﺴﺘﻲ آﻧﻬﺎ ﻧﺎﺑﻮد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬از ﻧﻴﺴﺘﻲ ﻫﺮاس دارﻧﺪ؛ وﻟﻲ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ‬

‫‪ .1‬ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ‪ ،‬ارﺷﺎد‪ ،‬ص ‪127‬؛ ﻣﺤﻤﺪﺻﺎدق ﻧﺠﻤﻲ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن ﺣﺴﻴﻦﺑﻦ ﻋﻠﻲ از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺗﺎ ﻛﺮﺑﻼ‪ ،‬ص ‪.214‬‬
‫‪ .2‬آلﻋﻤﺮان )‪.185 :(3‬‬
‫‪ .3‬ﻧﺴﺎء )‪.78 :(4‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪99‬‬ ‫ﻣﻌﺎد‬

‫ﺑﻪ ﻣﻌﺎد ﻳﻘﻴﻦ دارﻧﺪ و ﻣﺮگ را ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺟﺪﻳﺪي از زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬از آن ﻫﺮاﺳﻲ ﺑﻪ دل راه‬
‫ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻧﮕﺮاﻧﻲ از ﻣﺮگ را ﻣﻲﺗﻮان در ﻫﻤﻪ ﻣـﺸﺎﻫﺪه ﻛـﺮد؛ زﻳـﺮا ﮔﺴـﺴﺘﻦ از‬
‫ﻋﺰﻳﺰان‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺴﺮ‪ ،‬ﭘﺪر‪ ،‬ﻣﺎدر‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان و دوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺪون رﻧﺞ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ ﻧـﻮع‬
‫ﻧﮕﺮاﻧﻲ‪ ،‬اﻣﺮي ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ و در ﻫﻤﺔ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ در ﻟﺤﻈﺔ ﻣـﺮگ وﺟـﻮد دارد‪ .‬اﻳﻨـﻚ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت در اﻳﻦ ﺑﺎره اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫ﻣﺮدي ﺣـﻀـﻮر ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ  رﺳﻴﺪ و ﮔــﻔﺖ‪» :‬ﻣـﻦ ﻣــﺮگ را دوﺳـﺖ ﻧــﻤﻲدارم‪«.‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ  از او ﭘﺮﺳﻴﺪ‪» :‬آﻳﺎ ﺛﺮوﺗﻲ داري؟« ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻠﻲ‪ «.‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﻳﺎ ﭼﻴﺰي ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺮاي دﻳﮕﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎده اي؟« ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻧﻪ‪ «.‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ  ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮگ را‬
‫‪1‬‬
‫دوﺳﺖ ﻧﻤﻲداري‪«.‬‬
‫در رواﻳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻲ
ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از آن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﺒﺎش ﻛﻪ ﻣﺮگ را‬
‫‪2‬‬
‫ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻓﺰوﻧﻲ ﮔﻨﺎﻫﺎن دوﺳﺖ ﻧﻤﻲدارد‪«.‬‬
‫ﻧﻴﺰ در رواﻳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدي ﺑﻪ اﻣﺎم ﻣﺠﺘﺒﻲ
ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭼﺮا ﻣﺎ ﻣﺮگ را دوﺳـﺖ‬
‫ﻧﻤﻲدارﻳﻢ؟« اﻣﺎم ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ ﺧﺎﻧﺔ آﺧﺮت را وﻳﺮان ﻛﺮدهاﻳﺪ و ﺧﺎﻧﺔ دﻧﻴﺎ را آﺑﺎد ﺳﺎﺧﺘﻪاﻳﺪ‬
‫‪3‬‬
‫دوﺳﺖ ﻧﻤﻲدارﻳﺪ ﻛﻪ از ﺧﺎﻧﺔ آﺑﺎد ﺑﻪ وﻳﺮاﻧﻪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﻮﻳﺪ‪«.‬‬
‫ﻣﺮدي ﺑﻪ اﻣﺎم ﺟﻮاد
ﻋﺮض ﻛـﺮد‪» :‬ﭼـﺮا ﺑﺮﺧـﻲ ﻣـﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣـﺮگ را دوﺳـﺖ‬
‫ﻧﻤﻲدارﻧﺪ؟« ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﻳﺮا ﻣﺮگ را ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ آن را ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ و از اوﻟﻴﺎي اﻟﻬـﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫آن را دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ و ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺮاي آﺧﺮت ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﻬﺘﺮ از دﻧﻴـﺎ اﺳـﺖ‪ 4«.‬اﻟﺒﺘـﻪ‬
‫اوﻟﻴﺎي اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﻫﻴﭻﮔﺎه از ﻣﺮگ ﻫﺮاس ﺑﻪ دل راه ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل آن ﻣﻲروﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻲ
درﺑﺎرة ﻣﺮگ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮزﻧـﺪ اﺑﻮﻃﺎﻟـﺐ ﺑـﻪ ﻣـﺮگ ﻣـﺄﻧﻮسﺗـﺮ اﺳـﺖ از ﻛـﻮدك‬
‫‪5‬‬
‫ﺷﻴﺮﺧﻮار ﺑﻪ ﭘﺴﺘﺎن ﻣﺎدر‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪.127‬‬

‫‪ .2‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﻛﻠﻤﺎت ﻗﺼﺎر‪ ،‬ش ‪.150‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪.129‬‬
‫‪ .4‬ﺻﺪوق‪ ،‬ﻣﻌﺎﻧﻲ اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ص ‪.290‬‬
‫‪ .5‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺒﺔ ‪.5‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪100‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻴﻢ ﻧﺪارم ﺑﺮ ﻣﺮگ وارد ﺷﻮم ﻳﺎ ﻣﺮگ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻦ آﻳﺪ‪.‬‬

‫ب( اﻧﻮاع ﻣﺮگ‬

‫‪ .1‬ﻣﺮﮔﻬﺎي دﺷﻮار و آﺳﺎن‬
‫از ﻗﺮآن و رواﻳﺎت ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺟﺎن ﻫﻤﺔ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﻳﻜـﺴﺎن ﻧﻤـﻲﮔﻴﺮﻧـﺪ؛ ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫ﺑﻌﻀﻲ را ﺑﺎ اﺣﺘﺮام و آﺳﺎﻧﻲ و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ را ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺳﺨﺘﻲ‪.‬‬
‫ﻣﺮگ آﺳﺎن ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺮاي ﺻﺎﻟﺤﺎن و ﻣﺆﻣﻨﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ا ﱠﻟﺬِﻳﻦَ َﺗ َﺘﻮ‪‬ﻓّﺎ ‪‬ﻫﻢ‪ ‬ا ْﻟﻤ‪‬ﻼ ِﺋ َﻜﺔُ َﻃ ‪‬ﻴﺒِﻴﻦَ ‪‬ﻳﻘُﻮﻟُﻮنَ ﺳ‪‬ﻼم‪ ‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴ ُﻜﻢ‪ ‬أُد‪ُ ‬ﺧﻠُﻮا ا ْﻟ ‪‬ﺠ ﱠﻨﺔَ ﺑِﻤﺎ ُﻛ ْﻨ ُﺘﻢ‪َ ‬ﺗ ‪‬ﻌ ‪‬ﻤﻠُﻮنَ‪.‬‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ]ﻣﺮگ[ روﺣﺸﺎن را ﻣﻲﮔﻴﺮﻧـﺪ؛ درﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﭘـﺎك و‬
‫ﭘﺎﻛﻴﺰهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺳﻼم ﺑﺮ ﺷﻤﺎ! وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻋﻤﺎﻟﻲ‬
‫ﻛﻪ اﻧﺠﺎم دادﻳﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺻﺎدق
ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺮگ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪ ﺳﺎن ﺑﻮﻳﻴﺪن ﺑﻮي ﺧﻮش اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳـﺒﺐ ﺧﻮﺷـﻲ‬
‫آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮاب ﺳﺒﻚ ﻣﻲرود و ﻫﻤﺔ دردﻫﺎ از او رﺧﺖ ﺑﺮﻣﻲﺑﻨﺪد‪.3‬‬
‫ﻣﺮگ دﺷﻮار ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺮاي ﻇﺎﻟﻤﺎن و ﺳﺘﻤﻜﺎران اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫ﻀﺮِ ‪‬ﺑﻮنَ و‪‬ﺟ‪‬ﻮ ‪‬ﻫ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬و‪ ‬أد‪‬ﺑﺎر‪ ‬ﻫﻢ‪.‬‬
‫َﻓ َﻜ ‪‬ﻴﻒ‪ ‬إذا َﺗﻮ‪ ‬ﱠﻓ ْﺘ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ا ْﻟﻤ‪‬ﻼ ِﺋ َﻜﺔُ ‪‬ﻳ ْ‬
‫ﺣﺎل آﻧﻬﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ]ﻣﺮگ[ ﺑـﺮ ﺻـﻮرت و‬
‫ﭘﺸﺖ آﻧﺎن ﻣﻲزﻧﻨﺪ و ﺟﺎﻧﺸﺎن را ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺳﺠﺎد
ﻧﻴﺰ ﻣﺮگ ﻛﺎﻓﺮ را ﭼﻨﻴﻦ وﺻﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺮگ ﺑﺮاي ﻛﺎﻓﺮان ﺑـﻪ ﺳـﺎن ﻛﻨـﺪن ﻟﺒﺎﺳـﻬﺎي زﻳﺒـﺎ و ﮔﺮاﻧﺒﻬـﺎ و ﭘﻮﺷـﻴﺪن‬
‫ﻛﺜﻴﻔﺘﺮﻳﻦ و ﺧﺸﻨﺘﺮﻳﻦ ﻟﺒﺎﺳﻬﺎ اﺳـﺖ و ﻳـﺎ اﻧﺘﻘـﺎل از ﺧﺎﻧـﻪﻫـﺎي ﻣـﺄﻧﻮس و‬

‫‪ .1‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺧﻄﺒﺔ ‪.55‬‬

‫‪ .2‬ﻧﺤﻞ )‪.32 :(16‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪.154‬‬
‫‪ .4‬ﻣﺤﻤﺪ )‪.27 :(47‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪101‬‬ ‫ﻣﻌﺎد‬

‫‪1‬‬
‫ﺳﻜﻨﻲﮔﺰﻳﺪن در وﺣﺸﺖآورﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﺎزل ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻋﺬاﺑﻬﺎ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺮگ ﺗﻦ و ﻗﻠﺐ‬
‫از دﻳﺪﮔﺎه ﻗﺮآن ﻣﺮگ ﻫﻢ ﻋﺎرض ﺗﻦ ﻣﻲﺷﻮد و ﻫﻢ ﻋﺎرض ﻗﻠﺐ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻛﻪ راﺑﻄﺔ روح ﺑـﺎ‬
‫ﺑﺪن ﮔﺴﺴﺘﻪ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺮگ ﺗﻦ ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻳﺪ؛ وﻟﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن از ﻧﻈﺮ ﺗﻔﻜـﺮ و ﺗﻌﻘـﻞ‪،‬‬
‫در درﺟﻪاي ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺟﺎي ﮔﻴﺮد و ﺑﺮاي ﺳﺨﻨﺎن ﺣﻖ ﮔﻮش ﺷﻨﻮا ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻠـﺐ‬
‫او ﻣﻲﻣﻴﺮد‪ .‬ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺼﻢ‪ ‬اﻟﺪ‪‬ﻋﺎء‪ ‬إذا و‪ ‬ﱠﻟﻮ‪‬ا ‪‬ﻣﺪ‪ِ ‬ﺑﺮِﻳﻦَ‪.‬‬
‫ﺴ ِﻤﻊ‪ ‬اﻟ ‪‬‬
‫ﺴ ِﻤﻊ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﻮ‪‬ﺗﻲ و‪‬ﻻ ُﺗ ‪‬‬
‫إ ﱠﻧﻚ‪ ‬ﻻ ُﺗ ‪‬‬
‫ﻗﻄﻌﺎً ﺗﻮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻲ ﺳﺨﻨﺖ را ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﺮدﮔﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬و ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻲ ﻛﺮان‬
‫را ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ روي ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺮداﻧﻨﺪ و ﭘﺸﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮاﺧﻮاﻧﻲ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ
ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﻬﻲ از ﻣﻨﻜﺮ را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺗﺮك ﻛﺮده و ﻧﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن و ﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﻠـﺐ و‬
‫ﻧﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﻨﻜﺮ ﻣﺒﺎرزه ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮدﮔﺎن زﻧﺪه ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.3‬‬

‫‪ .3‬ﻣﺮگ ﻓﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫ﻗﺮآن ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮد‪ ،‬ﻣﺮگ ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮگ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ و ﮔﻨـﺎه‬
‫و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺧﺪا ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬

‫‪4‬‬
‫ﺴ َﺘ ْﻘﺪِﻣ‪‬ﻮنَ‪.‬‬
‫ﺴﺘَﺄ ِﺧﺮُونَ ﺳﺎ ‪‬ﻋﺔً و‪‬ﻻ ‪‬ﻳ ‪‬‬
‫ِﻟ ُﻜﻞﱢ أ ‪‬ﻣﺔٍ أ ‪‬ﺟﻞٌ ﻓَﺈذا ﺟﺎء‪ ‬أ ‪‬ﺟ ُﻠ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﻻ ‪‬ﻳ ‪‬‬
‫ﺑﺮاي ﻫﺮ اﻣﺘﻲ اﺟﻠﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﭼﻮن ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﺎﻋﺘﻲ آن را ﭘﺲاﻧﺪازﻧﺪ‬
‫و ﻧﻪ ﭘﻴﺶ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪.155‬‬

‫‪ .2‬ﻧﻤﻞ )‪. 80 :(27‬‬
‫‪ .3‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﻛﻠﻤﺎت ﻗﺼﺎر‪ ،‬ش ‪.374‬‬
‫‪ .4‬اﻋﺮاف )‪.34 :(7‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪102‬‬

‫‪1‬‬
‫ﺼ ِﻠﺤ‪‬ﻮنَ‪.‬‬
‫و‪ ‬ﻣﺎ ﻛﺎنَ ر‪ ‬ﺑﻚ‪ِ ‬ﻟ ‪‬ﻴ ‪‬ﻬ ِﻠﻚ‪ ‬ا ْﻟﻘُﺮي ِﺑ ُﻈ ْﻠﻢٍ و‪ ‬أ ‪‬ﻫﻠُﻬﺎ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫و ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻮ ]ﻫﺮﮔﺰ[ ﺑﺮ آن ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺷـﻬﺮﻫﺎﻳﻲ را ﻛـﻪ ﻣـﺮدﻣﺶ‬
‫ﺻﺎﻟﺢاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺘﻢ ﻫﻼك ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .4‬ﻣﺮگ اﻓﺘﺨﺎرآﻣﻴﺰ‬
‫در ﻣﻴﺎن ﻣﺮﮔﻬﺎ‪ ،‬ﮔﻮﻧﻪاي ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ آن اﻓﺘﺨﺎر ﻛﻨﺪ‪ ،‬و آن ﻣـﺮگ در‬
‫راه ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﻗﺴﻂ و ﻋﺪل‪ ،‬ﻓﺮاﮔﻴﺮي ﻋﻠـﻢ و داﻧـﺶ‪ ،‬ﻛـﺴﺐ روزي ﺣـﻼل و ﻛـﺴﺐ‬
‫ﻣﻌﺎرف اﻟﻬﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺸ ‪‬ﻌﺮُونَ‪.‬‬
‫و‪‬ﻻ َﺗﻘُﻮﻟُﻮا ِﻟ ‪‬ﻤﻦْ ‪‬ﻳ ْﻘ َﺘﻞُ ﻓِﻲ ‪‬ﺳﺒِﻴﻞِ اﷲِ أﻣ‪‬ﻮات‪ ‬ﺑﻞْ أﺣ‪‬ﻴﺎء‪ ‬و‪ ‬ﻟ ِﻜﻦْ ﻻ َﺗ ْ‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ در راه ﺧﺪا ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮده ﻧﺨﻮاﻧﻴـﺪ؛ آﻧـﺎن زﻧﺪﮔﺎﻧﻨـﺪ؛‬
‫وﻟﻲ ﺷﻤﺎ درك ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ج( ﺗﻮﺑﻪ و وﺻﻴﺖ در ﺣﺎل ﻣﺮگ‬

‫‪ .1‬ﺗﻮﺑﺔ ﻣﺤﺘﻀﺮ‬
‫از دﻳﺪﮔﺎه ﻗﺮآن‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ‪ ،‬ﺣﺠﺎﺑﻬﺎي ﻣﺎدي از دﻳﺪﮔﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و آدﻣﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ از‬
‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮد در ﺳﺮاي دﻳﮕﺮ آﮔﺎه ﮔﺮدد‪ .‬از اﻳﻦرو اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﻜﻮﻛـﺎران ﺑـﻪ اﺳـﺘﻘﺒﺎل ﻣـﺮگ‬
‫ﻣﻲروﻧﺪ؛ درﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﮔﻨﺎﻫﻜﺎران ﺳﺨﺖ ﭘﺸﻴﻤﺎن ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻳﺎت ﻗﺮآن‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ و اﻳﻤﺎن در ﻟﺤﻈﻪ ﻣﺮگ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﺷﻮد؛ زﻳﺮا ﺗﻮﺑﻪ و ﻧـﺪاﻣﺖ‪،‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﻲ ﻣﺎﻳﺔ ﻛﻤﺎل روح اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮد ﻧﺎدم‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮔﻨﺎه ﻗﺎدر ﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟـﻲ آﻧﮕـﺎه ﻛـﻪ‬
‫ﻗﺪرت و ﺗﻮان از او ﺳﻠﺐ ﮔﺮدﻳﺪه و ﺟﺰ ﻳﻚ راه ﭘـﻴﺶ روي ﻧـﺪارد‪ ،‬ﻧـﺪاﻣﺖ‪ ،‬ﺣـﺎﻛﻲ از‬
‫دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ روﺣﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬و اﻳﻦ ﻧﻮع ﻧﺪاﻣﺖ و ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺪاﻣﺘﻬﺎ و ﺗﻮﺑﻪﻫﺎي ﭘﻴﺶ از ﻟﺤﻈﺎت‬
‫ﻣﺮگ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻣﺎﻫﻮي دارد‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻫﻮد )‪.117 :(11‬‬

‫‪ .2‬ﺑﻘﺮه )‪.154 :(2‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪103‬‬ ‫ﻣﻌﺎد‬

‫ﻀﺮَ أ ‪‬ﺣﺪ‪ ‬ﻫﻢ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﻮ‪‬ت‪ ‬ﻗﺎلَ إﻧﱢﻲ ُﺗ ‪‬ﺒﺖ‪‬‬

‫ﻲ إِذا ‪‬ﺣ َ‬
‫ﺴﻴ‪‬ﺌﺎتِ ‪‬ﺣ ّﺘ ٰ‬
‫ﺴﺖِ اﻟ ﱠﺘﻮ‪ ‬ﺑﺔُ ِﻟ ﱠﻠﺬِﻳﻦَ ‪‬ﻳ ‪‬ﻌ ‪‬ﻤﻠُﻮنَ اﻟ ‪‬‬
‫و‪َ ‬ﻟ ‪‬ﻴ ‪‬‬
‫‪1‬‬
‫اﻵنَ‪.‬‬
‫و ﺗﻮﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﮔﻨﺎه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻣـﺮگ ﻳﻜـﻲ از اﻳـﺸﺎن در رﺳـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻛﻨﻮن ﺗﻮﺑﻪ ﻛﺮدم‪ «.‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻗﺮآن از ﻛﺎﻓﺮان و ﺗﺒﻬﻜﺎران ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪‬ﺣﺘّﻲ إذا ﺟﺎء‪ ‬أ ‪‬ﺣﺪ‪ ‬ﻫﻢ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﻮ‪‬ت‪ ‬ﻗﺎلَ ر‪‬ب‪ ‬ار‪ِ ‬ﺟﻌ‪‬ﻮنِ * َﻟ ‪‬ﻌ ّﻠﻲ أ ‪‬ﻋ ‪‬ﻤﻞُ ﺻﺎﻟِﺤﺎً ﻓِﻴﻤﺎ َﺗﺮَ ْﻛﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎ آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﻣﺮگ ﻳﻜﻲ از اﻳﺸﺎن ﻓﺮارﺳﺪ‪ ،‬ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔـﺎرا‪ ،‬ﻣـﺮا ﺑـﺎز‬
‫ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ ،‬در آﻧﭽﻪ ﺗﺮك ﻛﺮدم ]و ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻧﻤﻮدم[ ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺤﻲ اﻧﺠﺎم دﻫﻢ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﻋﻮن ﻣﺼﺮ ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺮقﺷﺪن در درﻳﺎ‪ ،‬ﺗﻮﺑـﻪ و اﻇﻬـﺎر‬
‫اﻳﻤﺎن ﻛﺮد؛ وﻟﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ او را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ‪:‬‬
‫]ﺳﺮاﻧﺠﺎم[ ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ را از درﻳﺎ ﮔﺬراﻧﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻓﺮﻋﻮن و ﻟﺸﻜﺮش از ﺳﺮ ﻇﻠﻢ‬
‫و ﺗﺠﺎوز در ﭘﻲ آﻧﻬﺎ رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ در ﺷﺮف ﻏﺮق ﺷﺪن ﻗﺮار ﮔﺮﻓـﺖ‪،‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻤﺎن آوردم ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﻌﺒﻮدي ﺟﺰ آﻧﻜﻪ ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ ﺑﻪ او ﮔﺮوﻳﺪهاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﻦ از ﺗﺴﻠﻴﻢﺷﺪﮔﺎﻧﻢ ]اﻣﺎ ﺑﻪ او ﺧﻄﺎب ﺷـﺪ؛[ اﻻن! درﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻣﻲﻛﺮدي و از ﺗﺒﺎﻫﻜﺎران ﺑﻮدي‪3‬؟!‬

‫‪ .2‬وﺻﻴﺖ درﺣﺎل ﻣﺮگ‬

‫از دﺳﺘﻮرﻫﺎي اﻟﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ درﺑﺎرة اﻣﻮال ﺧﻮد‪ ،‬وﺻﻴﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ و‬
‫دو ﺷﺎﻫﺪ ﻋﺎدل ﻧﻴﺰ ﺑﺮ وﺻﻴﺖ ﺷﻬﺎدت دﻫﻨﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ از ﻧﻈﺮ اﺣﺎدﻳـﺚ اﺳـﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺷﺎﻳـﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺐ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺑﺪ وﺻﻴﺖ او زﻳﺮ ﺳﺮش ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫ﺻ ‪‬ﻴﺔُ ‪...‬‬
‫ﻀﺮَ أ ‪‬ﺣﺪ‪ُ ‬ﻛﻢ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﻮ‪‬ت‪ ‬إنْ َﺗﺮَك‪َ ‬ﺧﻴ‪‬ﺮاً ا ْﻟﻮ‪ِ ‬‬
‫ُﻛ ِﺘﺐ‪ ‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴ ُﻜﻢ‪ ‬إذا ‪‬ﺣ َ‬
‫ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﻘﺮر ﺷﺪه اﺳﺖ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﺷـﻤﺎ را ﻣـﺮگ ﻓﺮارﺳـﺪ‪ ،‬اﮔـﺮ‬
‫ﻣﺎﻟﻲ از ﺧﻮد ﺑﺮ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬وﺻﻴﺖ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻧﺴﺎء )‪.18 :(4‬‬

‫‪ .2‬ﻳﻮﻧﺲ )‪.91 . 90 :(10‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺆﻣﻨﻮن )‪ 99 :(23‬و ‪.100‬‬
‫‪ .4‬ﺑﻘﺮه )‪.180 :(2‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪104‬‬

‫از ﻟﻄﻔﻬﺎي ﺧﺪا ﺑﺮ اﻧﺴﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ او از ﻟﺤﻈﺔ ﻣﺮگ ﺧـﻮد آﮔـﺎه ﻧﻴـﺴﺖ‪ .‬اﮔـﺮ‬
‫اﻧﺴﺎن از زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن ﻣﺮگ ﺧﻮد آﮔﺎه ﻣﻲﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺎﻟﻬﺎ ﭘﻴﺶ از رﺳﻴﺪن ﻟﺤﻈﺔ ﻣﺮگ‪ ،‬ﻏـﻢ و‬
‫اﻧﺪوه و ﺳﺮدي و ﺧﺎﻣﻮﺷﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﺑﺮ او ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻧﻮع ﺣﺮﻛﺖ و ﺗﻼﺷﻲ را‬
‫از او ﺳﻠﺐ ﻣﻲﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺎآﮔﺎﻫﻲ اﻧﺴﺎن از ﻟﺤﻈﺔ ﻣﺮگ‪ ،‬ﺟﻨﺒﺔ ﺗﺮﺑﻴﺘﻲ ﻧﻴـﺰ دارد؛ زﻳـﺮا ﮔـﺰﻳﻨﺶ راه درﺳـﺖ‪،‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﻧﺸﺎﻧﺔ ﻛﻤﺎل روح ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن اﺣﺴﺎس ﻛﻨـﺪ ﺑـﺮ اﻧﺠـﺎم و ﺗـﺮك ﻓﻌـﻞ‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ روزي ﻛﻪ آﻓﺘﺎب ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻟﺐ ﺑﺎم ﺑﺒﻴﻨﺪ‪ .‬ﺟﻬﻞ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺮگ از ﺟﻬﺖ‬
‫دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﺳﺎزﻧﺪﮔﻲ روح اﻧﺴﺎن ﻣﻔﻴﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از ﻟﺤﻈﺔ ﻣـﺮگ ﺧـﻮد‬
‫ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ روح ﻋﺼﻴﺎن و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺧـﺪا‪ ،‬ﺑـﻪ اﻣﻴـﺪ ﺗﻮﺑـﻪ در آﺧـﺮﻳﻦ ﻟﺤﻈـﺎت‪،‬‬
‫ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺷﻮد؛ وﻟﻲ اﮔﺮ زﻣﺎن ﻣﺮگ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻣﺠﻬﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ ﮔﻨـﺎه ﻣـﻲﻛﻨـﺪ؛ زﻳـﺮا‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﻮد اﻣﻴﺪ ﺗﻮﺑﻪ در آﻳﻨﺪه ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫و‪ ‬ﻣﺎ َﺗﺪ‪‬رِي َﻧ ْﻔﺲ‪ ‬ﺑِﺄي‪ ‬أر‪‬ضٍ َﺗﻤ‪‬ﻮت‪.‬‬
‫ﻫﻴﭻ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻧﻤﻲداﻧﺪ در ﭼﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺮد‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻟﻘﻤﺎن )‪.34 :(31‬‬

 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪105‬‬ ‫ﻣﻌﺎد‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬

‫ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ‬

‫اﻟﻒ( ﻗﺒﺮ و ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮزخ‬

‫اﮔﺮ ﻟﺤﻈﺔ ﻣﺮگ را ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻨﺰل اﻧﺴﺎن ﭘﺲ از دﻧﻴﺎ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺰول در ﻗﺒﺮ را ﻣﻨﺰل دوم‬
‫ﺑﺸﻤﺎرﻳﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺒﺮ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﺎي ﻇﺎﻫﺮي دارد ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﮔﻮداﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺴﺪ اﻧﺴﺎن در آن‬
‫دﻓﻦ ﻣﻲﺷﻮد و ﻳﻚ ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺑﺮزخ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦرو‪ ،‬دوﻣﻴﻦ ﻣﻨﺰل اﻧـﺴﺎن از‬
‫ﻧﻈﺮ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﺮزخ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ از آن ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻗﺒﺮ و ﮔـﺎﻫﻲ از آن ﺑـﻪ ﺟﻬـﺎن ﺑـﺮزخ ﻳـﺎد‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫و‪ِ ‬ﻣﻦْ و‪‬را ِﺋ ِﻬﻢ‪ ‬ﺑﺮْز‪‬خٌ إﻟﻲ ‪‬ﻳﻮ‪‬مِ ‪‬ﻳ ‪‬ﺒ ‪‬ﻌﺜُﻮنَ‪.‬‬
‫و ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ آﻧﺎن ﺑﺮزﺧﻲ اﺳﺖ ﺗﺎ روزي ﻛﻪ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮزخ‪ ،‬ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن دو ﺷﻲء ﺣﺎﻳﻞ ﺷﻮد و از اﻳﻦرو ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن دﻧﻴﺎ‬
‫و آﺧﺮت اﺳﺖ‪» ،‬ﺑﺮزخ« ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺻﺎدق
ﺟﻬﺎن ﺑﺮزخ را ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻣﻴﺎن ﻣـﺮدن ﺗـﺎ‬
‫ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮدي از اﻣﺎم ﭘﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺮزخ ﭼﻴﺴﺖ؟ اﻣﺎم
ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻘﺼﻮد از‬
‫‪2‬‬
‫ﺑﺮزخ ﻗﺒﺮ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ از ﻟﺤﻈﻪ ﻣﺮگ ﺗﺎ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ‪«.‬‬
‫آدﻣﻲ از ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ وارد ﺟﻬﺎن ﺑﺮزخ ﻣﻲﮔﺮدد ﺧﻮاه او را در زﻣﻴﻦ دﻓﻦ ﻛﻨﻨـﺪ ﻳـﺎ‬
‫وي را ﺑﺎ آﺗﺶ ﺑﺴﻮزاﻧﻨﺪ ﻳﺎ ﻏﺬاي درﻧﺪﮔﺎن ﺷﻮد ﻳﺎ در درﻳﺎ ﻏـﺮق ﮔـﺮدد‪ .‬در اﻳـﻦ ﻋـﺎﻟﻢ‪،‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺑﺪن ﺑﺮزﺧﻲ ﺑﻪ ﺣﻴﺎت ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ و ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ اﻋﻤـﺎل ﺧـﻮد‬

‫‪ .1‬ﻣﺆﻣﻨﻮن )‪.100 :(23‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،6‬ﺣﺪﻳﺚ ‪.116‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪106‬‬

‫ﻟﺬت و ﺧﻮﺷﻲ و رﻧﺞ و ﻋﺬاب ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬

‫در ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮزخ‪ ،‬دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﻜﻴﺮ و ﻣﻨﻜﺮ از اﻧﺴﺎن ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؛ اﻣـﺎ از‬
‫ﭼﻪ ﻣﻲﭘﺮﺳﻨﺪ؟ رواﻳﺘﻲ از اﻣﺎم ﺳﺠﺎد
در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫آن ﺣــﻀﺮت ﻫــﺮ روز ﺟﻤﻌ ـﻪ ﻣــﺮدم را ﻣﻮﻋﻈــﻪ ﻣــﻲﻛــﺮد و از آن ﺟﻤﻠــﻪ‬
‫ﻣﻲ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﻓﺮزﻧﺪ آدم! از ﻣﺮگ ﻏﺎﻓـﻞ ﻣﺒـﺎش‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ زودي ﻗـﺒﺾ‬
‫روحﺧﻮاﻫﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻲ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮي‪ .‬روح ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪه ﻣﻲﺷـﻮد‬
‫و دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻨﻜﺮ و ﻧﻜﻴﺮ ﺑﺮاي ﺳـﺆال ﺑـﺮ ﺗـﻮ وارد ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬اول‬
‫ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻲ ﭘﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬از ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻮ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳـﻮي‬
‫ﺗﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ و از دﻳﻨﻲ ﻛﻪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘـﻪاي و از ﻛﺘـﺎﺑﻲ ﻛـﻪ ﺗـﻼوت‬
‫ﻣﻲ ﻛﺮدي‪ ،‬و از اﻣﺎﻣﻲ ﻛﻪ وﻻﻳـﺖ او را ﻗﺒـﻮل ﻛـﺮدهاي‪ .‬آﻧﮕـﺎه از ﻋﻤـﺮت‬
‫ﻣﻲﭘﺮﺳﻨﺪ ﻛﻪ در ﭼﻪ راﻫﻲ ﺳﭙﺮي ﺳﺎﺧﺘﻲ و از ﻣﺎل و ﺛـﺮوت ﻛـﻪ از ﻛﺠـﺎ‬
‫‪1‬‬
‫ﻛﺴﺐ ﻧﻤﻮدي و در ﭼﻪ راﻫﻲ ﺻﺮف ﻛﺮدي‪.‬‬

‫ب( ﺗﺼﻮﻳﺮ رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ‬

‫از ﻗﺮآن ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻲ ﻣﻌﺎد ﻳﺎ ﺟﻬﺎن آﺧﺮت‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ در زﻧـﺪهﺷـﺪن دوﺑـﺎره‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﺮاه آن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﺣـﻮادث روي ﻣـﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫اﺟﻤﺎل ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪:‬‬

‫‪ .1‬وﺿﻊ زﻣﻴﻦ و درﻳﺎﻫﺎ و ﻛﻮﻫﻬﺎ‬

‫در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻟﺮزﺷﻲ ﺳﺨﺖ زﻣﻴﻦ را ﻓﺮاﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺑﺮ زﻣـﻴﻦ ﭘﺪﻳـﺪار ﮔـﺸﺘﻪ‪ ،‬ﻓـﺮو‬
‫ﻣﻲﭘﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ آﺷﻜﺎر و ﻧﻤﺎﻳﺎن ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬زﻣﻴﻦ ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد و ﻣﺮدﮔـﺎن از آن‬
‫ﺑﻴﺮون ﻣﻲآﻳﻨﺪ ﺗﺎ در ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻣﺤﺸﻮر ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬درﻳﺎﻫﺎ از ﻫﻢ ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺟﻮﺷـﺎن و ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘـﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻛﻮهﻫﺎ از ﺟﺎ ﻛﻨﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻏﻴﺮﻣﺘﻌﺎدل ﺑـﻪ ﺣﺮﻛـﺖ درﻣـﻲآﻳﻨـﺪ و‬
‫ﺑﻪﺳﺎن ﺗﻠﻲ از ﺧﺎك درﻣﻲآﻳﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺸﻢزده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻧﺮم و اﻧﻌﻄﺎفﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲﮔﺮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺎﻧﻨﺪ ذرات ﻏﺒﺎر ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻛﻮﻫﻬﺎي ﺳﺮ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﻛـﺸﻴﺪه‪،‬‬

‫‪ .1‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪.223‬‬

 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪107‬‬ ‫ﻣﻌﺎد‬

‫‪1‬‬
‫ﺟﺰ ﺳﺮاﺑﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬وﺿﻊ آﺳﻤﺎن و ﺳﺘﺎرﮔﺎن‬

‫وﺿﻊ آﺳﻤﺎﻧﻲ دﮔﺮﮔﻮن ﻣﻲﺷﻮد و ﺳﺘﺎرﮔﺎن از ﺟﺎي ﺑﺮﻛﻨﺪه ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ آﺳﻤﺎن دﭼﺎر ﻧﻮﻋﻲ‬
‫ﺗﻤﻮج و ﺣﺮﻛﺖ و ﭘﺎره ﭘﺎره و ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻞ ﺳﺮخ و روﻏﻦ و ﻓﻠـﺰ ﻣـﺬاب‬
‫روان‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﺎن ﻣﻲﮔﺮدد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﺷﻜﻞ دود درآﻣﺪه‪ ،‬در ﻫـﻢ ﭘﻴﭽﻴـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﻧـﻮر‬
‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻣﺎه ﺑﻪ ﺧﺎﻣﻮﺷﻲ ﻣﻲﮔﺮاﻳﺪ‪ .‬ﻧﻈﻢ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲﺧﻮرد و ﺑﻪ ﺳﻮي زﻣﻴﻦ ﭘﺮﺗـﺎب‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﻧﻔﺦ ﺻﻮر‬
‫در آﻳﺎت و رواﻳﺎت‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﻴﺎﻣﺖ‪» ،‬ﻧﻔﺦ ﺻﻮر« اﺳﺖ و آن‪ ،‬دو ﻧﻔﺦ )دﻣﻴـﺪن(‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﻧﻔﺦ ﻣﺮگ اﺳﺖ و ﭘﻴﺶ از ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻋﻤـﻮﻣﻲ رخ ﻣـﻲدﻫـﺪ؛ ﻳﻌﻨـﻲ ﭘـﻴﺶ از‬
‫ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺻﺪاي ﻣﻬﻴﺒﻲ ﺑﻪ ﮔﻮش ﻫﻤﺔ ﻣﻮﺟﻮدات ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺮگ ﻫﻤﺔ‬
‫آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ واﺳﻄﺔ آن ﻧﻈﺎم ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲﺧﻮرد‪ .‬دﻳﮕﺮي‪ ،‬ﻧﻔـﺦ ﺣﻴـﺎت اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﻲﺷﻮد و ﺻﺤﻨﺔ ﺟﻬﺎن ﺑﺎ ﻧﻮر ﺧﺪا روﺷﻦ ﻣﻲﮔﺮدد و ﻫﻤـﺔ اﻧـﺴﺎﻧﻬﺎ و ﺣﺘـﻲ‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﺎت در ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ زﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻗﺮآن درﺑﺎره ﻧﻔﺦ ﺻﻮر ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺼ ِﻌﻖَ ‪‬ﻣﻦْ ﻓِﻲ اﻟﺴ‪‬ﻤﺎواتِ و‪ ‬ﻣﻦْ ﻓِﻲ اﻷر‪‬ضِ إﻻّ ‪‬ﻣﻦْ ﺷﺎء‪ ‬اﷲُ ُﺛﻢ‪ُ ‬ﻧ ِﻔﺦَ‬
‫و‪ُ ‬ﻧ ِﻔﺦَ ﻓِﻲ اﻟﺼ‪‬ﻮرِ َﻓ ‪‬‬
‫‪3‬‬
‫ﻓِﻴﻪِ أُﺧْﺮي ﻓَﺈذا ‪‬ﻫﻢ‪ ‬ﻗِﻴﺎم‪ ‬ﻳ ْﻨ ُﻈﺮُونَ‪.‬‬
‫و در ﺻﻮر دﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﻤﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ آﻧﺎن ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ در ﺻﻮر دﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن‬
‫ﻫﻤﮕﻲ ﺑﻪ ﭘﺎ ﻣﻲﺧﻴﺰﻧﺪ و در اﻧﺘﻈﺎر ]ﺣﺴﺎب و ﺟﺰا[ ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﺳﻮرة ﺗﻜﻮﻳﺮ؛ زﻟﺰال؛ دﺧﺎن؛ واﻗﻌﻪ و ‪. ...‬‬

‫‪ .2‬ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﺳﻮرة ﻗﻴﺎﻣﺖ؛ ﺗﻜﻮﻳﺮ؛ اﻧﻔﻄﺎر؛ ﻃﻮر؛ اﻟﺮﺣﻤﻦ و ‪. ...‬‬
‫‪ .3‬زﻣﺮ )‪.68 :(39‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪108‬‬

‫ج( اوﺻﺎف ﻗﻴﺎﻣﺖ‬

‫ﻗﺮآن‪ ،‬ﻧﺎﻣﻬﺎ و اوﺻﺎف ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺑﺮاي ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﺮﺷﻤﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ اﺷـﺎره‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬واﻗﻊﺷﺪﻧﻲ و ﺗﺮدﻳﺪ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ‪ .‬ﻗﺮآن ﻗﻴﺎﻣﺖ را اﻣﺮي ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ در وﻗﻮﻋﺶ ﻫـﻴﭻ‬
‫‪1‬‬
‫ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .2‬ﻧﺰدﻳﻚﺑﻮدن‪ .‬ﻗﺮآن ﻗﻴﺎﻣﺖ را ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲﺷﻤﺎرد و در ﺑﺮﺧـﻲ ﺗﻌـﺎﺑﻴﺮ از آن ﺑـﺎ‬
‫ﻛﻠﻤﺔ »ﻓﺮدا« ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ؛‪ 3‬زﻳﺮا ﭼﻮن ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ ﻣﻲﺗﻮان ﺑـﺮاﻳﺶ از ﺗﻌﺒﻴـﺮ »ﻓـﺮدا« ﺑﻬـﺮه‬
‫ﺟﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺣﻖ‪ .‬ﻗﺮآن‪ ،‬ﻗﻴﺎﻣﺖ را روز ﺣﻖ ﻣﻲداﻧـﺪ؛ روزي اﺳـﺖ ﻛـﻪ در آن ﺣـﻖ ﻣﻄﻠـﻖ‪،‬‬
‫‪4‬‬
‫ﻇﻬﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻴﺴﺖ و ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺧﻮد ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺧﺒﺮ ﺑﺰرگ‪ .‬ﻗﺮآن از ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﺧﺒﺮ ﺑﺰرگ« ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻧﻴـﺰ ﺑـﺎ ﺗﻌﺒﻴـﺮ »روز‬
‫‪5‬‬
‫ﻋﻈﻴﻢ«؛ زﻳﺮا روﻳﺪادﻫﺎي ﻋﻈﻴﻤﻲ در آن رخ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮ »روز ﻛﺒﻴﺮ«‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻓﺮاﺧﻮاﻧﻲ ﻫﻤﺮاه رﻫﺒﺮ‪ .‬روز ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ ،‬روزي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫـﺮﻛﺲ ﺑـﺎ ﻧـﺎم رﻫﺒـﺮش‬
‫‪6‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .6‬ﻓﺮﻳﺎد‪ .‬ﺻﺤﻨﺔ ﻣﺤﺸﺮ را »روز ﻓﺮﻳﺎد« و ﻳﻮم اﻟﺘّﻨﺎد ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧـﺎم‪ ،‬ﺑـﺪان ﺟﻬـﺖ‬
‫‪7‬‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ دوزﺧﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻬﺸﺘﻴﺎن را ﺻﺪا ﻣﻲزﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .7‬ﻓﺮار از ﺑﺴﺘﮕﺎن‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎ و ﺟﺪاﻳﻲ‪ .‬ﻗﺮآن‪ ،‬ﻗﻴﺎﻣﺖ را »روز ﻓﺮار« ﻣـﻲداﻧـﺪ؛‬
‫روزي ﻛﻪ اﻧﺴﺎن از ﺑﺮادر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﭘﺪر و ﻫﻤﺴﺮ و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻣﻲﮔﺮﻳﺰد و ﻫـﺮﻛﺲ ﺑـﻪﻛـﺎر‬
‫‪8‬‬
‫ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮي‪ ،‬روز ﻗﻄﻊ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ . 8‬ﭘﻴﺮﻛﻨﻨﺪه‪ .‬ﻗﻴﺎﻣﺖ روزي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻮدﻛﺎن و ﻧﻮﺟﻮاﻧـﺎن در آن ﭘﻴـﺮ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬واﻗﻌﻪ )‪2 :(56‬؛ ﺣﺞ )‪.7 :(22‬‬

‫‪ .2‬ﻣﻌﺎرج )‪.7 :(70‬‬
‫‪ .3‬ﺣﺸﺮ )‪.18 :(59‬‬
‫‪ .4‬ﻧﺒﺄ )‪.39 :(78‬‬
‫‪ .5‬ص )‪67 :(38‬؛ ﻳﻮﻧﺲ )‪15 :(10‬؛ ﻫﻮد )‪.3 :(11‬‬
‫‪ .6‬اﺳﺮاء )‪.70 :(17‬‬
‫‪ .7‬اﻋﺮاف )‪.50 :(7‬‬
‫‪ .8‬ﻋﺒﺲ )‪34 – 7 :(80‬؛ ﻣﺆﻣﻨﻮن )‪.101 :(23‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪109‬‬ ‫ﻣﻌﺎد‬

‫‪1‬‬
‫دﻟﻴﻞ آن ﺷﺎﻳﺪ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺑﻮدن و ﻳﺎ ﺳﺨﺖﺑﻮدن ﺣﻮادث آن روز اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .9‬آﺷﻜﺎرﺷﺪن رازﻫﺎ‪ .‬در ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺔ رازﻫﺎ و اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن آﺷﻜﺎر ﻣـﻲﮔﺮدﻧـﺪ و‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن و ﺑﺪﻛﺎران ﺑﺎ ﭼﻬﺮه ﺧﻮد ﺑﺎزﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻧﺎﻣﺔ اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن ﮔﺸﻮده ﻣﻲﮔﺮدد؛‬
‫ﻧﺎﻣﻪاي ﻛﻪ ﻫﻤﺔ اﻋﻤﺎل در آن ﺛﺒﺖ اﺳﺖ و ﻫﺮﻛﺲ ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﺧﻮب و ﺑـﺪي را ﻛـﻪ اﻧﺠـﺎم‬
‫‪2‬‬
‫داده‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .10‬ﺳﻮدﻧﺪادن ﻣﺎل و ﻓﺮزﻧﺪ‪ .‬در ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻣـﺎل و ﻓﺮزﻧـﺪ ﻫـﻴﭻ ﺳـﻮدي ﺑـﻪ اﻧـﺴﺎن‬
‫ﻧﻤﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺎل و ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬زﻳﻨﺘﻬﺎي دﻧﻴﻮي اﺳﺖ ﻛـﻪ در آﺧـﺮت‪ ،‬ﻧـﺎﻓﻊ ﻧﻴـﺴﺘﻨﺪ؛‬
‫‪3‬‬
‫ﺑﻠﻜﻪ آﻧﭽﻪ ﻧﺎﻓﻊ و ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .11‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪﻧﺸﺪن ﻋﺬرﻫﺎ‪ .‬ﻋﺬر و ﺑﻬﺎﻧﺔ ﻇﺎﻟﻤﺎن و ﺳـﺘﻤﻜﺎران در ﻗﻴﺎﻣـﺖ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘـﻪ‬
‫‪4‬‬
‫ﻧﻴﺴﺖ و ﺣﺘﻲ اﺟﺎزة ﻋﺬرﺧﻮاﻫﻲ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .12‬ﺣﺴﺮت‪ .‬اﻧﺴﺎن در ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﺮ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺧﻮد ﺣﺴﺮت ﻣﻲﺧﻮرد و رﻧﺞ ﻣﻲﺑﺮد ﻛﻪ‬
‫ﭼﺮا ﻋﻤﺮ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ را ﺑﻪ ﺑﻄﺎﻟﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺧﺪا ﮔﺬراﻧﺪه اﺳﺖ و ﺣﺘﻲ ﺗﺒﻬﻜﺎران از ﺣﺴﺮت‬
‫‪5‬‬
‫ﺧﻮد دﺳﺖ ﺧﻮد را ﻣﻲﮔﺰﻧﺪ‪.‬‬

‫د( ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﻲ اُﺧﺮوي‬

‫‪6‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻧﺎﻣﻬﺎي ﻗﺮآﻧﻲ ﻗﻴﺎﻣﺖ »روز ﺣﺴﺎب« اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ روزي ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑـﻪ ﺣـﺴﺎب‬
‫اﻋﻤﺎل ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﻛﻪ در دﻧﻴﺎ ﻛﺎر ﻧﻴﻚ اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪاﻧﻪاي را‬
‫ﭘﻴﺶ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﻜﺲ‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در دﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻇﻠﻢ و ﺗﻌـﺪي و اﻋﻤـﺎل ﻧـﺎروا‪ ،‬دﺳـﺖ‬
‫زدهاﻧﺪ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﺷﻘﺎوﺗﻤﻨﺪاﻧﻪاي ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫در رواﻳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ »دﻧﻴﺎ ﻣﺰرﻋﺔ آﺧﺮت اﺳﺖ‪ 7«.‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮﭼﻪ در اﻳﻦ ﻣﺰرﻋﻪ ﻛﺸﺖ‬
‫ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬در آﺧﺮت ﺑﺮﻣﻲدارﻳﻢ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺰﻣﻞ )‪.17 :(73‬‬

‫‪ .2‬ﻃﺎرق )‪9 :(86‬؛ ﺗﻜﻮﻳﺮ )‪10 :(81‬؛ آلﻋﻤﺮان )‪.30 :(3‬‬
‫‪ .3‬ﺷﻌﺮاء )‪ 88 :(26‬و ‪. 89‬‬
‫‪ .4‬روم )‪57 :(30‬؛ ﻣﺮﺳﻼت )‪.36 :(77‬‬
‫‪ .5‬ﺣﺎﻗﻪ )‪50 :(69‬؛ ﻓﺮﻗﺎن )‪.29 – 27 :(25‬‬
‫‪ .6‬ﻏﺎﻓﺮ )‪.27 :(40‬‬
‫‪ .7‬ﻣﺤﻤﺪ ريﺷﻬﺮي‪ ،‬ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻣﻴﺰاناﻟﺤﻜﻤﺔ‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ‪.2173‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪110‬‬

‫ﻫﺪف از ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﻲ ﺑﻨﺪﮔﺎن آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺪل و ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺪا ﻣﺘﺠﻠﻲ ﻣﻲﺷـﻮد ﺗـﺎ‬
‫دﻳﮕﺮ ﻫﻴﭻ ﻋﺬر و ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ وﮔﺮﻧﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از اﻋﻤﺎل ﻧﻬﺎن و ﻇـﺎﻫﺮ ﻫـﺮﻛﺲ ﺑـﺎ‬
‫ﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬درﺑﺎرة ﺣﺴﺎب اﻋﻤﺎل ﺑﻨﺪﮔﺎن ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ ﮔﻔﺘﻨﻲاﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺣﺴﺎﺑﺮس‬
‫ﭼﻪ ﻛﺴﻲ در آﺧﺮت ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻲرﺳﺪ؟‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از آﻳﺎت‪ ،‬دﻻﻟﺖ ﺑﺮ آن دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮد ﺑﺮ اﻋﻤـﺎل ﺑﻨـﺪﮔﺎن رﺳـﻴﺪﮔﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫إنﱠ إ َﻟﻴ‪‬ﻨﺎ إﻳﺎ ‪‬ﺑ ‪‬ﻬﻢ‪ُ * ‬ﺛﻢ‪ ‬إنﱠ ‪‬ﻋ َﻠﻴ‪‬ﻨﺎ ﺣِﺴﺎ ‪‬ﺑ ‪‬ﻬﻢ‪.‬‬
‫در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺎﺳﺖ؛ آﻧﮕﺎه ﺣﺴﺎب آﻧـﺎن ﺑـﺮ ﻋﻬـﺪه‬
‫ﻣﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻛَﻔﻲ ﺑِﺎﷲِ ‪‬ﺣﺴِﻴﺒﺎً‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﻲ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ از آﻳـﺎت ﻧﻔـﺲ آدﻣـﻲ‪ ،‬ﺑـﺮاي ﺣـﺴﺎﺑﺮﺳﻲ ﻛـﺎﻓﻲ اﺳـﺖ؛ ﭼﻨـﺎنﻛـﻪ‬
‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻋﻤـﻞ ﻫـﺮ اﻧـﺴﺎﻧﻲ را ﻣـﻼزم او ﺳـﺎﺧﺘﻴﻢ ]ﻧﺎﻣـﺔ اﻋﻤـﺎﻟﺶ را ﺑـﻪ ﮔــﺮدﻧﺶ‬
‫آوﻳﺨﺘﻪاﻳﻢ[ و روز ﻗﻴﺎﻣﺖ آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﻴﺮون ﻣﻲآورﻳﻢ ﻛﻪ آن را‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮد ﮔﺸﻮده ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪] .‬ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ [:‬ﻛﺘﺎﺑـﺖ را ﺑﺨـﻮان! ﻛـﺎﻓﻲ‬
‫‪3‬‬
‫اﺳﺖ اﻣﺮوزه‪ ،‬ﺧﻮد ﺣﺴﺎﺑﮕﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎﺷﻲ!‬
‫اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﺎ آﻳﺎت ﭘﻴﺶ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﻲ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎ ﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬وﻟـﻲ‬
‫اﻳﻦ آﻳﻪ از ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﻲ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤـﺔ اﻋﻤـﺎل اﻧـﺴﺎﻧﻲ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬
‫ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ دﻳﺪﮔﺎن او ﻧﻤﻮدار ﻣﻲﺷﻮد و اﻧﺴﺎن ﺣﻘﻴﻘـﺖ آﻧﭽـﻪ را در دﻧﻴـﺎ اﻧﺠـﺎم داده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﻲ ﭼﻨﺎن دﻗﻴﻖ و ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟـﺎي ﻫـﻴﭻ‬
‫اﻧﻜﺎري ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ و در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺧﻮد ﺑﺮ اﻋﻤﺎل ﻧﻴﻚ و ﺑـﺪش ﮔـﻮاﻫﻲ ﻣـﻲدﻫـﺪ و‬

‫‪ .1‬ﻏﺎﺷﻴﻪ )‪ 25 :(88‬و ‪.26‬‬

‫‪ .2‬ﻧﺴﺎء )‪.6 :(4‬‬
‫‪ .3‬اﺳﺮاء )‪ 13 :(17‬و ‪.14‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪111‬‬ ‫ﻣﻌﺎد‬

‫ﻫﻤﺎن ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﻲ ﺧﺪا را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺣﺴﺎب‬
‫در آﺧﺮت از ﭼﻪ اﻋﻤﺎﻟﻲ ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؟‬
‫از آﻳﺎت ﻗﺮآن ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ اﻋﻤﺎل آدﻣـﻲ‪ ،‬ﻣﻮﺿـﻮع ﺳـﺆال و ﺑﺎزﺧﻮاﺳـﺖاﻧـﺪ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻗﺮآن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺴ َﺌ ُﻠﻦﱠ ‪‬ﻋﻤ‪‬ﺎ ُﻛ ْﻨ ُﺘﻢ‪َ ‬ﺗ ‪‬ﻌ ‪‬ﻤﻠُﻮنَ‪.‬‬
‫و‪َ ‬ﻟ ُﺘ ‪‬‬
‫ﻗﻄﻌﺎً ﺷﻤﺎ از آﻧﭽﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدادﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻲﺷﻮﻳﺪ‪.‬‬
‫از اﻳﻦ آﻳﻪ و آﻳﺎت دﻳﮕﺮ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻤـﺔ اﻋﻤـﺎل آدﻣـﻲ ﻣﻮﺿـﻮع ﺑﺎزﺧﻮاﺳـﺖ و‬
‫ﺣﺴﺎب اﻟﻬﻲاﻧﺪ؛ اﻣﺎ در آﻳﺎت و رواﻳﺎت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﺎزﺧﻮاﺳـﺖ ﺑﺮﺧـﻲ اﻋﻤـﺎل ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ‬
‫اﻫﻤﻴﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻧﻌﻤﺘﻬـﺎي اﻟﻬـﻲ‪ ،2‬ﻗـﺮآن‪ ،3‬ﮔﻮاﻫﻴﻬـﺎ و‬
‫ﺷﻬﺎدﺗﻬﺎ‪ ،4‬ﻗﺘﻞ ﺑﻲﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،5‬دروﻏﻬﺎ و ﺗﻬﻤﺘﻬﺎ‪ ،6‬راﺳﺘﮕﻮﻳﻲ راﺳﺘﮕﻮﻳﺎن‪ ،7‬ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺑﻬﺮهﮔﻴـﺮي‬
‫از اﻋﻀﺎ و ﺟﻮارح ﺑﺪن‪ ،8‬ﻧﻤﺎز‪ ،9‬ﻋﻤﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬دوران ﺟﻮاﻧﻲ‪ ،‬ﻛـﺴﺐ ﺛـﺮوت و ﺻـﺮف آن‪،‬‬
‫‪10‬‬
‫ﻣﺤﺒﺖ اﻫﻞ ﺑﻴﺖ‪ ،‬و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ رﻓﺘﺎر ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و اﻫﻞ ﺑﻴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺧﺪا از ﻫﻤﺔ اﻋﻤﺎل آدﻣﻲ ﺳﺆال ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﺑـﺮ ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫اﻋﻤﺎل در آﻳـﺎت و رواﻳـﺎت‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓـﺎﺗﻲ ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻧـﺪارد‪ .‬اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠـﻲ
‬
‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻧﺤﻞ )‪.93 :(16‬‬

‫‪ .2‬ﺗﻜﺎﺛﺮ )‪. 8 :(102‬‬
‫‪ .3‬زﺧﺮف )‪.44 :(43‬‬
‫‪ .4‬ﻫﻤﺎن‪.19 ،‬‬
‫‪ .5‬ﺗﻜﻮﻳﺮ )‪. 8 :(81‬‬
‫‪ .6‬ﻧﺤﻞ )‪.56 :(16‬‬
‫‪ .7‬اﺣﺰاب )‪. 8 :(33‬‬
‫‪ .8‬اﺳﺮاء )‪.36 :(17‬‬
‫‪ .9‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪.267‬‬
‫‪ .10‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺻﺺ ‪.272 – 267‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪112‬‬

‫‪1‬‬
‫ﻓﻲ ﺣ‪‬ﻼﻟِﻬﺎ ﺣِﺴﺎب‪ ‬و‪ ‬ﻓﻲ ﺣ‪‬ﺮاﻣِﻬﺎ ﻋِﻘﺎب‪.‬‬
‫در ﻧﻌﻤﺘﻬﺎي ﺣﻼل دﻧﻴﻮي ﺣﺴﺎب اﺳﺖ و در ﺣﺮاﻣﺸﺎن ﻋﻘﺎب‪.‬‬

‫‪ .3‬اﺗﻤﺎم ﺣﺠﺖ‬
‫ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﻲ ﺧﺪا ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺠﺖ ﺑﺮ ﺑﻨـﺪﮔﺎن ﺗﻤـﺎم ﻣـﻲﺷـﻮد و ﻫـﻴﭻ اﻧـﺴﺎﻧﻲ‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي ﮔﻨﺎه ﺧﻮد ﻋﺬر ﺑﻴﺎورد‪ .‬اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ
در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﮔﻨﻬﻜﺎر ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬آﻳﺎ ﺑﻪ ﻧﺎرواﻳﻲ اﻳـﻦ ﻋﻤـﻞ آﮔـﺎه‬
‫ﺑﻮدي؟ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳـﺪ‪ :‬آري‪ ،‬ﺑـﻪ او ﻣـﻲﻓﺮﻣﺎﻳـﺪ‪ :‬ﭼـﺮا ﺑـﻪ ﻋﻠـﻢ ﺧـﻮد ﻋﻤـﻞ‬
‫ﻧﻜﺮدهاي؟ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ :‬ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺧﻄﺎب ﻣﻲرﺳﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﻓﺮا ﻧﮕﺮﻓﺘـﻲ‬
‫ﺗﺎ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻲ؟ ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن در ﻣﻘـﺎم اﺣﺘﺠـﺎج‪ ،‬ﺑﻨـﺪة ﮔﻨﻬﻜـﺎر ﻣﻐﻠـﻮب‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد و ﺧﺪا اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﺣﺠﺖ دارد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻨﻬﻜﺎران ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ زﻳﺒﺎروﻳﻲ و ﻓﻘﺮ و‬
‫ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ را ﺑﻬﺎﻧﺔ ﮔﻨﺎه ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ از ﻛﻴﻔﺮ رﻫﺎﻳﻲ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺻﺎدق
در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫روز ﻗﻴﺎﻣﺖ زن زﻳﺒﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ زﻳﺒﺎﻳﻲ در دام ﮔﻨﺎه اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺣﺴﺎب ﻣﻲآورﻧﺪ و او ﺑﻪ زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺧﻮد ﻋﺬر ﻣﻲآورد و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا!‬
‫ﻣﺮا زﻳﺒﺎ آﻓﺮﻳﺪي و ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮﺟﺐ ﮔﻤﺮاﻫﻲام ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻣـﺮﻳﻢ‬
‫از ﺗﻮ زﻳﺒﺎﺗﺮ ﺑﻮد و ﻋﻔﺖ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻧﻴﺰ ﻣﺮد زﻳﺒﺎﻳﻲ را ﻣـﻲآورﻧـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﮔﻨﺎه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬او ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺟﻤﺎل ﺧﻮد ﻋﺬر ﻣﻲﺟﻮﻳﺪ؛ وﻟﻲ ﺑﻪ او‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ :‬ﻳﻮﺳﻒ از ﺗﻮ زﻳﺒﺎﺗﺮ ﺑﻮد؛ وﻟﻲ ﮔﻨﺎه ﻧﻜﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮔﺮﻓﺘﺎرﻳﻬﺎي زﻧـﺪﮔﻲ و ﻣـﺼﻴﺒﺖﻫـﺎي ﻓـﺮاوان‪،‬‬
‫دﭼﺎر ﻟﻐﺰش ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻴﭽﺎرﮔﻲ و ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ ﺧﻮد ﻋﺬر ﻣﻲآورد؛ وﻟﻲ ﺑﻪ‬
‫او ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ :‬اﻳﻮب را ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﻮد؛ وﻟﻲ ﺑﻪ ﮔﻨـﺎه آﻟـﻮده‬
‫‪3‬‬
‫ﻧﮕﺸﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺒﻪ ‪. 82‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،7‬ﺑﺎب ‪ ،13‬ﺣﺪﻳﺚ ‪.1‬‬
‫‪ .3‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ‪.3‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪113‬‬ ‫ﻣﻌﺎد‬

‫ﻫـ( ﻣﻴﺰان‬
‫از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﻴﺎﻣﺖ‪» ،‬ﻣﻴﺰان« اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ در ﻗﻴﺎﻣﺖ اﻋﻤﺎل ﺧﻮب و ﺑﺪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ‬
‫را وزن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻋﻤﺎل ﻧﻴﻚ آﻧﻬﺎ ﺳﻨﮕﻴﻦﺗﺮ اﺳـﺖ‪ .‬رﺳـﺘﮕﺎرﻧﺪ و ﻛـﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬
‫اﻋﻤﺎل ﻧﻴﻚ آﻧﻬﺎ ﺳﺒﻚ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺟﻬﻨﻢ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺴﻂَ ِﻟ ‪‬ﻴﻮ‪‬مِ ا ْﻟﻘِﻴﺎ ‪‬ﻣﺔِ ﻓَﻼ ُﺗ ْﻈ َﻠﻢ‪َ ‬ﻧ ْﻔﺲ‪َ ‬ﺷﻴ‪‬ﺌﺎً و‪ ‬إنْ ﻛﺎنَ ِﻣﺜْﻘﺎلَ ‪‬ﺣ ‪‬ﺒﺔٍ ِﻣﻦْ‬
‫ﻀﻊ‪ ‬ا ْﻟﻤ‪‬ﻮازِﻳﻦَ ا ْﻟ ِﻘ ‪‬‬
‫و‪َ ‬ﻧ َ‬
‫‪1‬‬
‫َﺧﺮْد‪‬لٍ أَ َﺗﻴ‪‬ﻨﺎ ﺑِﻬﺎ و‪ ‬ﻛَﻔﻲ ﺑِﻨﺎ ﺣﺎ ِﺳﺒِﻴﻦَ‪.‬‬
‫ﻣﺎ ﺗﺮازوي ﻋﺪل را در ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ؛ ﭘﺲ ﺑﻪ ﻫﻴﭻﻛﺲ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﺳﺘﻤﻲ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﻳﻚ داﻧﻪ ﺧﺮدل ]ﻛﺎر ﻧﻴﻚ و ﺑﺪي[ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎ آن‬
‫را ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬و ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺣﺴﺎبﻛﻨﻨﺪه ﺑﺎﺷﻴﻢ‪.‬‬
‫ﺿ ‪‬ﻴﺔٍ * و‪ ‬أَﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﻣﻦْ َﺧ ﱠﻔﺖ‪ ‬ﻣ‪‬ﻮازِﻳ ُﻨﻪ‪َ * ‬ﻓﺄُ ‪‬ﻣﻪ‪‬‬
‫ﺸﺔٍ را ِ‬
‫ﻓَﺄﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﻣﻦْ َﺛ ُﻘ َﻠﺖ‪ ‬ﻣ‪‬ﻮازِﻳ ُﻨﻪ‪َ * ‬ﻓ ‪‬ﻬﻮ‪ ‬ﻓِﻲ ﻋِﻴ َ‬
‫‪2‬‬
‫ﻫﺎوِ ‪‬ﻳﺔٌ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ]در آن روز[ ﺗﺮازوﻫﺎي اﻋﻤﺎﻟﺶ ﺳـﻨﮕﻴﻦ اﺳـﺖ‪ ،‬در زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﺧﺸﻨﻮد ﻛﻨﻨﺪهاي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺗﺮازوي اﻋﻤﺎﻟﺶ ﺳـﺒﻚ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﭘﻨﺎﻫﮕﺎﻫﺶ دوزخ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺎرة ﻣﻴﺰان ﭼﻨﺪ ﻣﻄﻠﺐ ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻴﺰان‬
‫ﻣﺎ در زﻧﺪﮔﻲ روزﻣﺮه ﺧﻮد ﺑـﺎ اﻧـﻮاع ﻣﻴـﺰان و وﺳـﻴﻠﻪ ﺳـﻨﺠﺶ آﺷـﻨﺎﻳﻴﻢ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺗـﺮازو‪،‬‬
‫ﺧﻂ ﻛﺶ‪ ،‬ﺷﺎﻏﻮل‪ ،‬ﺗﺮاز‪ ،‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﺷﻤﺎر‪ ،‬ﻫﻮاﺳﻨﺞ‪ ،‬ﺑﺎدﺳﻨﺞ‪ ،‬ﮔﺮﻣﺎﺳﻨﺞ‪ ،‬ﻛﻨﺘﻮر و ﻓـﺸﺎرﺳﻨﺞ؛‬
‫اﻣﺎ ﻣﻴﺰان و اﺑﺰار ﺳﻨﺠﺶ اﻋﻤﺎل روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﻫﻴﭻﻳﻚ از اﻳﻨﻬﺎ ﺷﺒﻴﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻴﺎر ﺳﻨﺠﺶ اﻋﻤﺎل در آن روز ﺣﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻋﻤﻠﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺣـﻖ ﻫﻤـﺮاه اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﺳﻨﮕﻴﻦﺗﺮ اﺳﺖ ﮔﻮﻳﻲ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺣﻖ ﺗﺠﺴﻢ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و اﻋﻤﺎل ﺑﺮ آن ﻋﺮﺿﻪ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ و‬
‫آﻧﮕــﺎه ﺳﺮﻧﻮﺷــﺖ اﻧــﺴﺎﻧﻬﺎ ﺗﻌﻴــﻴﻦ ﻣــﻲﮔــﺮدد‪ .‬اﻣــﺎم ﺻــﺎدق
در ﺗﻔــﺴﻴﺮ آﻳــﻪ‬
‫ﺴﻂَ ‪ «...‬ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻀﻊ‪ ‬ا ْﻟﻤ‪‬ﻮازﻳﻦَ ا ْﻟ ِﻘ ‪‬‬
‫»و‪َ ‬ﻧ َ‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﻴﺰان‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و اوﺻﻴﺎي آﻧﺎﻧﻨﺪ ‪...‬‬

‫‪ .1‬اﻧﺒﻴﺎء )‪.47 :(21‬‬

‫‪ .2‬ﻗﺎرﻋﻪ )‪.9 – 6 :(101‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪.249‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪114‬‬

‫ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﻫﺮﻛﺲ ﺑﺮ اﻋﻤﺎل ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و اوﺻﻴﺎ ﻋﺮﺿـﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد و ﻣـﻼك و‬

‫ﻣﻌﻴﺎر و ﻣﻴﺰان ﻫﺮ اﻣﺘﻲ ﻋﻤﻞ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و وﺻﻲ‪ ‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ آن اﻣﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را اﺳﻮه و اﻟﮕﻮي اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬درﺳـﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧـﻪ ﻛـﻪ اﻋﻤـﺎل و‬
‫ﻋﻘﺎﻳﺪ و اﺧﻼق و ﺳﻴﺮه او در اﻳﻦ دﻧﻴﺎ اﻟﮕﻮ و ﻣﻌﻴﺎر ﺣﻖ و ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ ،‬در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﻴﺰان و وﺳﻴﻠﻪ ﺳﻨﺠﺶ‪ ،‬اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻣﻴﺰان اﻫﻞ اﻳﻤﺎن‬

‫از ﻗﺮآن و رواﻳﺎت ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺰان ﺑﺮاي اﻫﻞ اﻳﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺸﺮﻛﺎن و ﮔﻨﻬﻜـﺎراﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺔ ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﻮب را ﺗﺒﺎه ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﺷﺒﺎﻫﺘﻲ‬
‫ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺰاﻧﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻓَﻼ ُﻧﻘِﻴﻢ‪َ ‬ﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﻳﻮ‪‬م‪ ‬ا ْﻟﻘِﻴﺎ ‪‬ﻣﺔِ و‪‬ز‪‬ﻧﺎً‪.‬‬
‫روز ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻣﻴﺰاﻧﻲ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﺑﺮﭘﺎ ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪.‬‬

‫و( ﮔﻮاﻫﺎن روز رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ‬

‫ﺧﺪا ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﮔﻮاه ﻧﺪارد؛ وﻟﻲ از ﻟﺤﺎظ ﺗﺮﺑﻴﺘﻲ وﺟﻮدﮔﻮاﻫﺎن‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳـﺖ‪ .‬اﮔـﺮ‬
‫آدﻣﻲ ﺑﺪاﻧﺪ ﮔﻮاﻫﺎن ﺑﺴﻴﺎري ﺷﺎﻫﺪ اﻋﻤﺎل اوﻳﻨﺪ و در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺷﻬﺎدت ﻣﻲدﻫﻨـﺪ‪ ،‬ﭼـﻪ‬
‫ﺑﺴﺎ از زﺷﺘﻜﺎري ﺧﻮدداري ورزد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﺪاﻧﺪ ﻛﻪ دورﺑـﻴﻦﻫـﺎي ﻓﺮاواﻧـﻲ‬
‫ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل او را ﺛﺒﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮاﻗﺐ ﺧﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬روز ﻗﻴﺎﻣﺖ را روز دادﮔﺎه اﻟﻬﻲ ﻣﻲداﻧﺪ؛ روزي ﻛﻪ ﺷﺎﻫﺪان ﺑﻪ ﭘﺎ ﻣﻲﺧﻴﺰﻧﺪ و‬
‫ﺷﻬﺎدت ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪‬ﻳﻮ‪‬م‪ ‬ﻳﻘُﻮم‪ ‬اﻷَﺷْﻬﺎد‪.‬‬
‫روزي ﻛﻪ ﮔﻮاﻫﺎن ﺑﻪ ﭘﺎ ﻣﻲﺧﻴﺰﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻛﻬﻒ )‪.105 :(18‬‬

‫‪ .2‬ﻏﺎﻓﺮ )‪.51 :(40‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪115‬‬ ‫ﻣﻌﺎد‬

‫ﮔﻮاﻫﺎن ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﺴﻴﺎرﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﺎن‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺧﺪا‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﺎﻫﺪ اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﺪا اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻫﻤﺔ اﻋﻤﺎل ﻧﻬﺎن و آﺷﻜﺎر او آﮔﺎه‬
‫اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اي اﻫﻞ ﻛﺘﺎب! ﭼﺮا ﺑﻪ آﻳﺎت ﺧﺪا ﻛﻔﺮ ﻣﻲورزﻳﺪ ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﺧﺪا ﺑﺮ آﻧﭽﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ ﮔﻮاه اﺳﺖ؟‬
‫‪2‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﮔﻮاه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان اﻟﻬﻲ‪ .‬ﻗﺮآن ﺑﻪ روﺷﻨﻲ ﻳﺎدآور ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻓﺮدي از ﻫـﺮ اﻣـﺖ ﺑـﺮ‬
‫اﻋﻤﺎل ﻣﺮدم ﺧﻮﻳﺶ ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﺪ و اﻳﻦ ﻓﺮد‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ آن اﻣﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫ﺴ ِﻬﻢ‪ ‬و‪ِ ‬ﺟﺌْﻨﺎ ِﺑﻚ‪َ ‬ﺷﻬِﻴﺪاً ﻋ‪‬ﻠﻲ ﻫﺆُﻻءِ‪.‬‬
‫و‪ ‬ﻳﻮ‪‬م‪َ ‬ﻧ ‪‬ﺒ ‪‬ﻌﺚُ ﻓِﻲ ُﻛﻞﱢ أ ‪‬ﻣﺔٍ َﺷﻬِﻴﺪاً ‪‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴ ِﻬﻢ‪ِ ‬ﻣﻦْ أ ْﻧ ُﻔ ِ‬
‫]ﻳﺎدآور[ روزي را ﻛﻪ ﺑﺮ ﻫﺮ اﻣﺘﻲ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﻲ از ﺧﻮد آﻧﺎن ﺑﺮﻣﻲاﻧﮕﻴﺰﻳﻢ و ﺗـﻮ‬
‫را ﮔﻮاه ﺑﺮ آﻧﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫از اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا‪ ،‬از ﻫﺮ اﻣﺖ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ آن اﻣﺖ را ﺑﺮﻣﻲاﻧﮕﻴﺰد ﺗﺎ‬
‫ﺑﺮ اﻋﻤﺎل اﻣﺖ ﺷﻬﺎدت دﻫﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﻲ اﺳﻼم ﻧﻴﺰ ﮔﻮاه ﺑﺮ اﻳﻦ ﮔﻮاﻫﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫و‪ ‬ﻛَﺬ ِﻟﻚ‪ ‬ﺟ ‪‬ﻌﻠْﻨﺎ ُﻛﻢ‪ ‬أ ‪‬ﻣﺔً و‪‬ﺳ‪‬ﻄﺎً ِﻟ َﺘﻜُﻮ ُﻧﻮا ُﺷﻬ‪‬ﺪاء‪ ‬ﻋﻠَﻲ اﻟﻨّﺎسِ و‪ ‬ﻳﻜُﻮنَ اﻟﺮﱠﺳ‪‬ﻮلُ ‪‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴ ُﻜﻢ‪‬‬
‫‪4‬‬
‫َﺷﻬِﻴﺪاً‪.‬‬
‫‪ ...‬ﻣﺎ ﺷﻤﺎ را اﻣﺖ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﻗﺮار دادﻳﻢ ﺗﺎ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﮔﻮاه ﺑﺎﺷﻴﺪ و ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﺑـﺮ‬
‫ﺷﻤﺎ ﺷـﺎﻫـﺪ و ﮔﻮاه ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اي ﭘـﻴﺎﻣـﺒﺮ! ﻣﺎ ﺗﻮ را ﮔﻮاه و ﻧــﻮﻳﺪ دﻫﻨـﺪه و‬
‫‪5‬‬
‫ﺑﻴﻢ دﻫﻨﺪه ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻴﻢ‪.‬‬
‫از اﻳﻦ آﻳﺎت ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از ﺷﺎﻫﺪان روز ﻗﻴﺎﻣﺖ اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬
‫از آﻳﺔ او‪‬ل ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎن اﻣﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻴﺰ از ﺷﺎﻫﺪان روز ﻗﻴﺎﻣﺖاﻧـﺪ‪ .‬در‬
‫رواﻳﺎت اﺳﻼﻣﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮاد از اﻳﻦ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺼﻮﻣﺎن ‪ ‬ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬آلﻋﻤﺮان )‪.98 :(3‬‬

‫‪ .2‬ﺣﺞ )‪.17 :(22‬‬
‫‪ .3‬ﻧﺤﻞ )‪. 89 :(16‬‬
‫‪ .4‬ﺑﻘﺮه )‪.143 :(2‬‬
‫‪ .5‬اﺣﺰاب )‪.45 :(33‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪116‬‬

‫‪ .3‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ .‬ﺷﺎﻫﺪ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﻨﺪ ﻛﻪ در دﻧﻴﺎ ﻧﺎﻇﺮ اﻋﻤﺎل ﻣﺮدﻣﻨﺪ و در ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﺎ آﻧـﺎن‬
‫وارد دادﮔﺎه اﻟﻬﻲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن‪ ،‬ﮔﻨﻬﻜـﺎر را ﺑـﻪ ﺳـﻮي دادﮔـﺎه ﻣـﻲآورد و‬
‫دﻳﮕﺮي ﮔﻮاه ﺑﺮ اﻋﻤﺎل او اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫و‪ ‬ﺟﺎء‪‬ت‪ُ ‬ﻛﻞﱡ َﻧ ْﻔﺲٍ ‪‬ﻣﻌ‪‬ﻬﺎ ﺳﺎ ِﺋﻖٌ و‪َ ‬ﺷﻬِﻴﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ وارد ﻣﺤﺸﺮ ﻣﻲﮔـﺮدد؛ درﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﻫﻤـﺮاه او ﺳـﻮقدﻫﻨـﺪه و‬
‫ﮔﻮاﻫﻲ دﻫﻨﺪهاي اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .4‬زﻣﻴﻦ‪ .‬زﻣﻴﻦ ﻳﺎ ﻣﻜﺎن ﻧﻴﺰ از ﮔﻮاﻫﺎن روز ﻗﻴﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﻴﻚ و ﺑﺪي ﻛﻪ ﺑـﺮ آن‬
‫اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ ،‬در ﺧﻮد ﺿﺒﻂ ﻣﻲﻛﻨﺪ و روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا آن را ﺑﺎز ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪ .‬ﻗـﺮآن‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪‬ﻳﻮ‪ ‬ﻣ ِﺌﺬٍ ُﺗ ‪‬ﺤﺪ‪‬ثُ أﺧْﺒﺎر‪‬ﻫﺎ‪.‬‬
‫آن روز اﺳﺖ ﻛﻪ ]زﻣﻴﻦ[ ﺧﺒﺮﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎز ﮔﻮﻳﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم  ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫روز ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ ،‬زﻣﻴﻦ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻋﻤﻠﻲ ﻛﻪ از ﻣـﺮد و زﻧـﻲ ﺑـﺮ آن ﺳـﺮزده اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲ دﻫﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪ :‬او ﻓـﻼن ﻋﻤـﻞ را در ﻓـﻼن روز اﻧﺠـﺎم داده‬
‫‪3‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .5‬زﻣﺎن‪ .‬زﻣﺎن ﻧﻴﺰ ﺣﻮادث را در ﺧﻮد ﺛﺒﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و در ﻗﻴﺎﻣـﺖ ﺑـﻪ ﻓﺮﻣـﺎن ﺧـﺪا ﺑـﺎز‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺻﺎدق
در رواﻳﺘﻲ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻫﺮ روزي ﻛﻪ ﻓﺮا ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان آدم ﺧﻄﺎب ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ :‬ﻛﺎر ﻧﻴﻚ اﻧﺠـﺎم‬
‫ﺑﺪه ﺗﺎ ﻣﻦ در رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﻮد ﺗﻮ ﮔﻮاﻫﻲ دﻫﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﻣﻮﺟـﻮد ﻧﺎﭘﺎﻳـﺪارم؛ در‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﺒﻮدهام و در آﻳﻨﺪه ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﺑﻮد‪ .‬و آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﻓﺮا ﻣـﻲرﺳـﺪ‪،‬‬
‫‪4‬‬
‫ﺷﺐ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ق )‪.21 :(50‬‬

‫‪ .2‬زﻟﺰﻟﻪ )‪.4 :(99‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،7‬ﺑﺎب ‪ ،16‬ﺣﺪﻳﺚ ‪.15‬‬
‫‪ .4‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ‪.22‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪117‬‬ ‫ﻣﻌﺎد‬

‫اﻣﺎم ﺳﺠﺎد
ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫ﻫﺬا ‪‬ﻳﻮ‪‬م‪ ‬ﺣﺎد‪‬ثَ ﺟ‪‬ﺪﻳﺪ‪ ‬و‪ ‬ﻫ‪‬ﻮ ﻋ‪‬ﻠﻴﻨﺎ ﺷﺎ ِﻫﺪ‪ ‬و‪ ‬ﻋ‪‬ﺘﻴﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺮوز روز ﻧﻮي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﺮ اﻋﻤﺎل ﻣﺎ ﮔﻮاه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .6‬ﻗﺮآن‪ .‬از ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت ﻣﻲﺗﻮان درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻗـﺮآن در روز رﺳـﺘﺎﺧﻴﺰ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت اﻧـﺴﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﺠﺴﻢ ﻣﻲﺷﻮد و ﺧﺪا ﺑﻪ او ﺧﻄﺎب ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ :‬ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﺮا ﭼﮕﻮﻧﻪ دﻳﺪي؟ در ﭘﺎﺳـﺦ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﮔﺮوﻫﻲ از آﻧﺎن ﻣﺮا ﺣﻔﻆ ﻛﺮدﻧﺪ و ﭼﻴﺰي را از ﻣﻦ ﺗﺒﺎه ﻧﻜﺮدﻧﺪ و ﺑﺮﺧـﻲ ﻣـﺮا ﺗﺒـﺎه‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻖ ﻣﺮا ﺳﺒﻚ ﺷﻤﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻣﻦ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻦ ﺣﺠﺖ ﺗـﻮ ﺑـﺮ ﻫﻤـﺔ ﻣـﺮدم‬
‫ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻄﺎب ﻣﻲآﻳﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻋﺰت و ﺟﻼﻟﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻮ ﮔـﺮوه ﻧﺨـﺴﺖ را‬
‫‪2‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﭘﺎداش ﻣﻲدﻫﻢ و ﮔﺮوه دوم را ﺑﻪ ﻋﺬاب دردﻧﺎك دﭼﺎر ﻣﻲﻛﻨﻢ‪.‬‬

‫‪ .7‬ﻧﺎﻣﺔ اﻋﻤﺎل‪ .‬از ﮔﻮاﻫﺎن روز ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ اﻋﻤﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﺧﻮﺑﻴﻬﺎ و ﺑـﺪﻳﻬﺎ ﺛﺒـﺖ‬
‫ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ در آﻳﺎﺗﻲ اﺷﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ]ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن[ ﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﻧﻴﺮﻧﮓ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻨﺪ‪.‬‬

‫آﻳﺎ ﻣﻲﭘﻨﺪارﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ اﺳﺮار ﻧﻬﺎﻧﻲ و ﺳﺨﻨﺎن در ﮔﻮﺷﻲ آﻧﺎن را ﻧﻤﻲﺷﻨﻮﻳﻢ؟!‬

‫‪4‬‬
‫آري؛ رﺳﻮﻻن و ]ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن[ ﻣﺎ ﻧﺰد آﻧﺎن ﺣﺎﺿﺮﻧﺪ و ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺔ اﻋﻤﺎل آدﻣﻲ در ﻧﺎﻣﺔ اﻋﻤﺎل ﺛﺒﺖ ﻣﻲﺷﻮد و در ﻗﻴﺎﻣﺖ اﻳـﻦ ﻧﺎﻣـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﮔﺮدن آدﻣﻲ آوﻳﺨﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪5‬‬
‫ﻛﺎرﻧﺎﻣﺔ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ﮔﺮدن او آوﻳﺨﺘﻪاﻳﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد از ﺷﺎﻫﺪان دروﻧﻲ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺰء ﺑﺪن اﻧﺴﺎﻧﻨﺪ و ﻳﺎ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑـﺎ‬
‫او ﻣﺮﺗﺒﻂاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺻﺤﻴﻔﺔ ﺳﺠﺎدﻳﻪ‪ ،‬دﻋﺎي ﺷﺸﻢ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،7‬ﺑﺎب ‪ ،16‬ﺣﺪﻳﺚ ‪.16‬‬
‫‪ .3‬ﻳﻮﻧﺲ )‪.21 :(10‬‬
‫‪ .4‬زﺧﺮف )‪.13 :(43‬‬
‫‪ .5‬اﺳﺮاء )‪.13 :(17‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪118‬‬

‫‪ . 8‬اﻋﻀﺎي ﺑﺪن‪ .‬از ﺷﮕﻔﺘﻴﻬﺎي رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻋﻀﺎي ﺑـﺪن ﻣﺠـﺮم ﺑـﺮ ﮔﻨـﺎه او‬
‫ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و دﻳﮕﺮ ﺟﺎي ﻫﻴﭻ ﺑﻬﺎﻧﻪ و ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪي ﺑﺮاي او ﻧﻤـﻲﻣﺎﻧـﺪ‪ .‬ﻗـﺮآن در‬
‫اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺴ َﻨ ُﺘ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬و‪ ‬أَ ‪‬ﻳﺪِﻳ ِﻬﻢ‪ ‬و‪ ‬أَر‪ ‬ﺟ ُﻠ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﺑِﻤﺎ ﻛﺎﻧُﻮا ‪‬ﻳ ‪‬ﻌ ‪‬ﻤﻠُﻮنَ‪.‬‬
‫ﺸ ‪‬ﻬﺪ‪ ‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴ ِﻬﻢ‪ ‬أَ ْﻟ ِ‬
‫‪‬ﻳﻮ‪‬م‪َ ‬ﺗ ْ‬
‫در آن روز‪ ،‬زﺑﺎﻧﻬﺎ و دﺳﺘﻬﺎ و ﭘﺎﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﻪ اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﻜـﺐ ﻣـﻲﺷـﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .9‬ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺪن‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﮔﻮاﻫﺎن روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺪن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﺮﻛﺎري‪ ،‬ﻧﻘﺶ دارد‬
‫ﺣﺘﻲ ﻋﺎمﺗﺮ از اﻋﻀﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﺪن اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻋﻤـﻞ زﺷـﺘﻲ ﻛـﻪ ﮔﻨﻬﻜـﺎران در دﻧﻴـﺎ اﻧﺠـﺎم‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬در ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺪن ﺛﺒﺖ ﻣﻲﺷﻮد و در ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا‪ ،‬ﻫﻤﻪ را ﺑﺎز ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫روزي ﻛﻪ دﺷﻤﻨﺎن ﺧﺪا ﺑﻪ ﺳﻮي آﺗﺶ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ رواﻧـﻪ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ و ﻛﻨـﺎر‬
‫آﺗﺶ ﻣﻲاﻳﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﮕﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي آن آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﺷﻬﺎ و دﻳﺪﮔﺎن و‬
‫ﭘﻮﺳﺘﻬﺎﻳﺸﺎن ﺑﺮ ﻛﺎرﻫﺎي زﺷﺖ آﻧﺎن ﮔﻮاﻫﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﻮﺳـﺘﻬﺎي ﺧـﻮد‬
‫اﻋﺘﺮاض ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺎ ﺷﻬﺎدت دادﻳﺪ و آﻧﻬﺎ ﺟـﻮاب ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ‪:‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﺧﺪاﻳﻲ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮدي را ﺑﻪ ﻧﻄﻖ درآورده‪ ،‬ﻣﺎ را ﮔﻮﻳﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ و او‬
‫‪2‬‬
‫ﺷﻤﺎ را ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر آﻓﺮﻳﺪ و ﺑﺎزﮔﺸﺘﺘﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي او اﺳﺖ‪.‬‬

‫ز( ﺗﺠﺴﻢ اﻋﻤﺎل‬

‫ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺠﺴﻢ اﻋﻤﺎل ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭘﺎداش و ﻋﻘـﺎب اﺧـﺮوي اﺳـﺖ و ﻫـﻢ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ‬
‫ﮔﻮاﻫﺎن روز ﻗﻴﺎﻣﺖ؛ زﻳﺮا ﺗﺠﺴﻢ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﮔﻮاه ﺑﺮ ﻋﻤﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺠﺴﻢ اﻋﻤﺎل ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻋﻤﺎل ﻧﻴﻚ و ﺑﺪ اﻧﺴﺎن ﺻﻮرﺗﻲ دﻧﻴﻮي دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ آن را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﻨـﻴﻢ‬
‫و ﻧﻴﺰ ﺻﻮرﺗﻲ اﺧﺮوي ﻛﻪ ﻫﻢ اﻛﻨﻮن در دل و ﻧﻬﺎد ﻋﻤﻞ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻧﻮر )‪.24 :(24‬‬

‫‪ .2‬ﻓﺼﻠﺖ )‪.21 – 19 :(41‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪119‬‬ ‫ﻣﻌﺎد‬

‫اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﭘﺲ از ﺗﺤﻮﻻت و ﺗﻄﻮراﺗﻲ ﻛﻪ رخ ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ ،‬ﺷـﻜﻞ‬

‫ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت واﻗﻌﻴﺖ اﺧﺮوي ﺟﻠﻮه ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ و ﻣﻮﺟـﺐ‬
‫ﻟﺬت و ﻓﺮح ﻳﺎ آزار و اﻧﺪوه اﻧﺴﺎن ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﺣﺘﻲ ﻧﻴﺘﻬﺎ و ﻣﻠﻜﺎت ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺰ در‬
‫ﺟﻬﺎن آﺧﺮت‪ ،‬ﺗﺠﺴﻢ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﻬﻮت و ﻏﻀﺐ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻏﻠﺒـﻪ دارد و اﻋﻤـﺎل آﻧﻬـﺎ ﭘﻴﻮﺳـﺘﻪ از اﻳـﻦ دو‬
‫ﻏﺮﻳﺰه ﺑﺮﻣﻲﺧﻴﺰﻧﺪ‪ ،‬ﺻﻮرت اﺧﺮوي آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺣﻴﻮان و درﻧﺪﮔﻲ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻣﻜﺮ و ﺣﻴﻠـﻪ در‬
‫ﻛﺎرﻫﺎي اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺻﻮرت اﺧﺮوي او ﺷﻴﻄﺎن اﺳﺖ و اﮔﺮ اﺧﻼق ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه در ﻧﻔﺲ او‬
‫رﺳﻮخ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻬﺎي زﻳﺒﺎي ﺑﻬﺸﺘﻲ ﺗﻤﺜﻞ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﺑﻪ روﺷﻨﻲ از ﺗﺠﺴﻢ اﻋﻤﺎل ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫روزي ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ آﻧﭽﻪ ﻛﺎر ﻧﻴﻚ ﺑﻪ ﺟﺎ آورده‪ ،‬ﻧﺰد ﺧﻮد ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و‬
‫ﻫﺮ ﻛﺎر ﺑﺪي ﻛﻪ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ ]ﻧﻴـﺰ[ ﺣﺎﺿـﺮ و آﻣـﺎده ﻣـﻲﻳﺎﺑـﺪ و آرزو‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻣﻴﺎن او و آن ﻋﻤﻞ ﻧﺎروا ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻳﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎري ﭘﺪﻳﺪ آﻳﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫َﻓ ‪‬ﻤﻦْ ‪‬ﻳ ‪‬ﻌ ‪‬ﻤﻞْ ِﻣﺜْﻘﺎلَ ذَر‪‬ةٍ َﺧ ‪‬ﻴﺮاً ‪‬ﻳﺮَه‪ * ‬و‪ ‬ﻣﻦْ ‪‬ﻳ ‪‬ﻌ ‪‬ﻤﻞْ ِﻣﺜْﻘﺎلَ ذَر‪‬ةٍ َﺷﺮّاً ‪‬ﻳﺮَه‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﺮﻛﺲ ﻫﻤﻮزن ذرهاي ﻧﻴﻜﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬آن را ﻣـﻲﺑﻴﻨـﺪ و ﻫـﺮﻛﺲ ﻫﻤـﻮزن‬
‫ذرهاي ﺑﺪي ﻛﻨﺪ‪ ،‬آن را ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﻳﻦ دو آﻳﻪ ﺑﻪ ﺧﻮب ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﻞ در ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻲﺷﻮد و اﻧـﺴﺎن از آن‬
‫آﮔﺎه ﻣﻲﮔﺮدد و ﻫﻤﺎن ﻋﻤﻞ را ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﭘﺎداش و ﻛﻴﻔﺮ آن را‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻗـﺮآن در آﻳـﺎﺗﻲ‬
‫اﺷﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻛﺘﻤﺎن ﺣﻘﺎﻳﻖ اﻟﻬﻲ و ﺳﺘﻢ ﺑﺮ ﻳﺘﻴﻤﺎن ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﺑـﻪ ﻇـﺎﻫﺮ ﺑـﺎ ﻟـﺬﺗﻬﺎي‬
‫دﻧﻴﻮي ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﺸﻢ ﻇﺎﻫﺮﺑﻴﻦ ﻓﻘﻂ ﺧﻮﺷﻴﻬﺎ و ﻟﺬﺗﻬﺎ را ﺑﺎز ﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﻃﻦ آﻧﻬﺎ آﺗﺶ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ﺼ َﻠﻮ‪‬نَ ‪‬ﺳﻌِﻴﺮاً‪.‬‬
‫إِنﱠ ا ﱠﻟﺬِﻳﻦَ ﻳ‪‬ﺄ ُﻛﻠُﻮنَ أﻣ‪‬ﻮالَ ا ْﻟﻴ‪‬ﺘﺎﻣﻲٰ ُﻇ ْﻠﻤﺎً إِﻧﱠﻤﺎ ﻳ‪‬ﺄ ُﻛﻠُﻮنَ ﻓِﻲ ‪‬ﺑﻄُﻮ ِﻧ ِﻬﻢ‪ ‬ﻧﺎراً و‪ ‬ﺳ ‪‬ﻴ ‪‬‬
‫در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻣﻮال ﻳﺘﻴﻤﺎن را ﺑﻪ ﺳﺘﻢ ﻣﻲﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﻴـﺴﺖ‬
‫ﻛﻪ آﺗﺸﻲ در ﺷﻜﻢ ﺧﻮد ﻓﺮو ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ زودي در آﺗﺸﻲ ﻓﺮوزان درآﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﺗﺠﺴﻢ اﻋﻤﺎل در رواﻳﺎت ﻧﻴﺰ ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬آل ﻋﻤﺮان )‪.30 :(3‬‬

‫‪ .2‬زﻟﺰﻟﻪ )‪ 7 :(99‬و ‪. 8‬‬
‫‪ .3‬ﻧﺴﺎء )‪.10 :(4‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪120‬‬

‫رﺳﻮل ﮔﺮاﻣﻲ  ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬از ﺳﺘﻤﮕﺮي ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﺘﻢ در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑـﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﺻﻮرت ﺗﺎرﻳﻜﻲﻫﺎ ﻧﻤﺎﻳﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺻﺎدق
ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﻮن ﻣﺆﻣﻦ را در ﻗﺒﺮ ﻣﻲﮔﺬارﻧـﺪ‪ ،‬دري از ﺟﻬـﺎن‬
‫ﻏﻴﺐ ﺑﺮ او ﮔﺸﻮده ﻣﻲﺷﻮد و او ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﻮد را در ﺑﻬﺸﺖ ﻣﻲﺑﻴﻨـﺪ‪ ،‬و در‬
‫اﻳﻦ ﺣﺎل ﻣﺮدي زﻳﺒـﺎ را ﻣـﻲﻧﮕـﺮد ﻛـﻪ زﻳﺒـﺎﺗﺮ از او ﻧﺪﻳـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ او‬
‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﻛﻴﺴﺘﻲ؟ در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﻴـﺖ ﻳـﺎ ﻋﻘﻴـﺪة ﭘـﺴﻨﺪﻳﺪه و‬
‫‪2‬‬
‫ﻋﻤﻞ ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻢ ‪. ...‬‬

‫‪ .1‬ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬اﺻﻮل ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ﻛﺘﺎب اﻻﻳﻤﺎن و اﻟﻜﻔﺮ ﺣﺪﻳﺚ ‪.9‬‬

‫‪ .2‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.241‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪121‬‬ ‫ﻣﻌﺎد‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‬

‫ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ‬

‫ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻤﺔ ﻧﻌﻤﺘﻬـﺎ در آن‬
‫ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻗﺮآن ﺑﻪ ﭘﺎرهاي از اﻳﻦ ﻧﻌﻤﺘﻬﺎ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺪف از ذﻛﺮ آﻧﻬﺎ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺪر ﻣﻤﻜﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻛﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻧﻌﻤﺘﻬﺎ و ﺧﻮﺷـﻴﻬﺎي‬
‫ﺑﻬﺸﺘﻲ ﺑﺎ ﻧﻌﻤﺘﻬﺎي اﻳﻦ دﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﺑﻨﻴﺎدي دارﻧﺪ و ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ اﻳﻦ ﺟﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻮان ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺣﻘﺎﻳﻖ‬
‫ﺑﻬﺸﺘﻲ را ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﺟﻨﻴﻦ در رﺣﻢ ﻣﺎدر ﺗﻮان درك واﻗﻌﻴﺘﻬﺎي دﻧﻴﺎ را ﻧﺪارد‪ .‬ﺟﻬـﻨﻢ‬
‫ﻧﻴﺰ ﺟﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن‪ ،‬ﮔﻨﻬﻜﺎران و ﻇﺎﻟﻤﺎن ﺑﻪ اﻧﻮاع ﻋﻘﻮﺑﺖ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬اوﺻﺎﻓﻲ ﺑﺮاي ﺟﻬﻨﻢ ﺑﺮ ﺷـﻤﺮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ اوﺻـﺎف ﺑﻬـﺸﺖ ﺑـﺮاي‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﻪ ذﻫﻦ اﺳﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺟﻬﻨﻢ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ ﻣﺘﻌﺎرف ﻗﺎﺑﻞ درك ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ‬

‫از آﻳﺎت ﻗﺮآن و رواﻳﺎت ﺑﻪ روﺷﻨﻲ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬـﻨﻢ را ﻫـﻢ اﻛﻨـﻮن‬
‫آﻓﺮﻳﺪه و ﺑﺮاي ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران و ﮔﻨﻬﻜﺎران‪ ،‬آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬آﻳـﺎﺗﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬
‫دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪122‬‬

‫‪1‬‬
‫و‪َ ‬ﻟ َﻘﺪ‪ ‬ر‪‬آه‪َ ‬ﻧﺰْ َﻟﺔً أُﺧْﺮيٰ * ِﻋ ْﻨﺪ‪ِ ‬ﺳﺪ‪‬ر‪‬ةِ ا ْﻟ ‪‬ﻤ ْﻨﺘَﻬﻲٰ * ِﻋ ْﻨﺪ‪‬ﻫﺎ ‪‬ﺟ ﱠﻨﺔُ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺄْوي‪ٰ.‬‬
‫و ﻗﻄﻌﺎً ]ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ[ ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ ﻧﻴـﺰ او ]ﻓﺮﺷـﺘﺔ وﺣـﻲ[ را ﻣـﺸﺎﻫﺪه ﻛـﺮد ﻧـﺰد‬
‫ﺳﺪرةاﻟﻤﻨﺘﻬﻲ ﻛﻪ ﺟﻨﺔاﻟﻤﺄوي ﻧﺰد آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد از »ﺟﻨﺔاﻟﻤﺄوي« ﻫﻤﺎن ﺑـﻬﺸﺖ ﻣﻮﻋـﻮد اﺳـﺖ ﻛـﻪ آﻳـﺎت دﻳﮕـﺮ از آن ﺑـﻪ‬
‫»ﺟﻨﺎت ﻋﺪن« و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻬـﺸﺖ آﻓﺮﻳـﺪه ﻧـﺸﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬ﭼﻨـﻴﻦ ﻟﺤﻨـﻲ از‬
‫ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺑﻼﻏﺖ دور ﺑﻮد‪.‬‬
‫آﻳﺎت دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ از ﻣﻬﻴﺎ ﺷﺪن ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ ﺑـﺮاي ﻧﻴﻜﻮﻛـﺎران و ﺑـﺪﻛﺎران ﺧﺒـﺮ‬
‫دادهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻫﺪي ﺑﺮ وﺟﻮد ﻛﻨﻮﻧﻲ آﻧﻬﺎﻳﻨﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺿﻬ‪‬ﺎ اﻟﺴ‪‬ﻤﺎوات‪ ‬و‪‬اﻷَر‪‬ض‪ ‬أُ ِﻋﺪ‪‬ت‪ِ ‬ﻟ ْﻠ ‪‬ﻤ ﱠﺘﻘِﻴﻦَ‪.‬‬
‫و‪ ‬ﺳﺎرﻋ‪‬ﻮا إﻟﻲٰ ‪‬ﻣ ْﻐ ِﻔﺮَةٍ ِﻣﻦْ ر‪ ‬ﺑ ُﻜﻢ‪ ‬و‪ ‬ﺟ ﱠﻨﺔٍ ‪‬ﻋﺮْ ُ‬
‫و ﺑﺮاي ﻧﻴﻞ ﺑﻪ آﻣﺮزش از ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد و ﺑﻬﺸﺘﻲ ﻛﻪ ﭘﻬﻨﺎﻳﺶ )ﺑـﻪ ﻗـﺪر(‬
‫آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ اﺳﺖ )و( ﺑﺮاي ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎران آﻣﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺸﺘﺎﺑﻴﺪ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫و‪‬ا ﱠﺗﻘُﻮا اﻟﻨّﺎر‪ ‬ا ﱠﻟﺘِﻲ أُ ِﻋﺪ‪‬ت‪ِ ‬ﻟﻠْﻜﺎ ِﻓﺮِﻳﻦَ‪.‬‬
‫و از آﺗﺸﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻛﺎﻓﺮان آﻣﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺘﺮﺳﻴﺪ‪.‬‬
‫از اﻳﻦ آﻳﺎت ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ روﺷﻨﻲ درﻳﺎﻓﺖ ﻛـﻪ ﺑﻬـﺸﺖ و ﺟﻬـﻨﻢ ﻫـﻢ اﻛﻨـﻮن ﺑـﺮاي‬
‫ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران و ﻛﺎﻓﺮان آﻣﺎدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬رواﻳﺎت ﻧﻴﺰ ﺑﺮ وﺟﻮد ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ از ﻫﻢ اﻛﻨﻮن دﻻﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬از آن‬
‫ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ رواﻳﺘﻲ ﻛﻪ در ﭘﻲ ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬
‫»ﻫﺮوي از اﻣﺎم رﺿﺎ
ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت
ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي ﻓﺮزﻧـﺪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ! از ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ ﺑﺮاﻳﻢ ﺑﮕﻮ؛ آﻳﺎ ﻫﻢاﻛﻨﻮن آﻓﺮﻳﺪه ﺷـﺪهاﻧـﺪ؟ ﻓﺮﻣـﻮد‪ :‬آري‪،‬‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا  آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺮاج رﻓﺖ‪ ،‬از ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ دﻳﺪن ﻛﺮد‪ .‬ﮔﺮوﻫﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ در ﻗﻠﻤﺮو ﺗﻘﺪﻳﺮ ﺧﺪاﺳﺖ و در آﻳﻨﺪه آﻓﺮﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﻧﺎن از ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺎ ﻫﻢ از آﻧﺎن ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ‪ .‬ﻫﺮﻛﺲ ﺧﻠﻘﺖ ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ را‬
‫اﻧﻜﺎر ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻣﺎ را اﻧﻜﺎر ﻛﺮده و از وﻻﻳﺖ ﻣﺎ ﺑﻴﺮون رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و در آﺗﺶ ﺟﺎوﻳﺪان‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ 4«.‬در رواﻳﺘﻲ دﻳﮕﺮ اﻣﺎم ﺻﺎدق
ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻧﺠﻢ )‪.15 – 12 :(53‬‬

‫‪ .2‬آلﻋﻤﺮان )‪.133 :(3‬‬
‫‪ .3‬آلﻋﻤﺮان )‪.131 :(3‬‬
‫‪ .4‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ، 8‬ص ‪.119‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪123‬‬ ‫ﻣﻌﺎد‬

‫آن ﻛﺲ ﻛﻪ ﭼﻬﺎر ﭼﻴﺰ را اﻧﻜﺎر ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻴﻌﺔ ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻣﻌـﺮاج‪ ،‬ﺳـﺆال ﻗﺒـﺮ‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫وﺟﻮد ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ و ﺷﻔﺎﻋﺖ‪.‬‬

‫ب( راه رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ‬

‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﻴﻜﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬آدﻣـﻲ را ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ رﻫﻨﻤﻮن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ اﻋﻤﺎل ﻧﻴﻚ را ﻋﻘﻞ آدﻣﻲ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ را‬
‫ﺧﺪا ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲدﻫﺪ و ﺣﺘﻲ ﻓﺮاﻣﻴﻦ ﺧﺪا‪ ،‬اﺣﻜﺎم ﻋﻘﻞ را ﻧﻴﺰ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﺎﻧﻬـﺎي ﺧـﺪا‬
‫در ﻗﺮآن و رواﻳﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و اﻣﺎﻣﺎن ﻣﻌﺼﻮم آﻣﺪهاﻧﺪ و از اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﺎي دارد‬
‫ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫‪ .1‬اﻳﻤﺎن و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ‬

‫اﻳﻤﺎن و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ از اﻋﻤﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آدﻣﻲ را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ راه ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره‬
‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫و‪ ‬اﻟﱠﺬﻳﻦَ آ ‪‬ﻣﻨُﻮا و‪ ‬ﻋ ِﻤﻠْﻮااﻟﺼ‪‬ﺎﻟِﺤﺎتِ أُوﻟ ِﺌﻚ‪ ‬أﺻ‪‬ﺤﺎب‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﺠ ﱠﻨﺔِ ‪‬ﻫﻢ‪ ‬ﻓِﻴﻬﺎ ﺧﺎ ِﻟﺪ‪‬ونَ‪.‬‬
‫و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻤﺎن آورده و ﻛﺎرﻫﺎي ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن اﻫﻞ ﺑﻬـﺸﺘﻨﺪ و‬
‫در آن ﺟﺎودان ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﭘﻴﺮوي از ﺧﺪا و رﺳﻮل‬

‫ﻫﺮﻛﺲ از اواﻣﺮ و ﻧﻮاﻫﻲ ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪا او را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ درﻣـﻲآورد و‬
‫ﻫﺮﻛﺲ ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ را ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪا او را ﺑﻪ ﺟﻬﻨﻢ ﻣﻲﺑﺮد‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫و‪ ‬ﻣﻦْ ‪‬ﻳ ِﻄﻊِ اﷲَ و‪ ‬ر‪‬ﺳ‪‬ﻮ َﻟﻪ‪ ‬ﻳﺪ‪ِ ‬ﺧ ْﻠﻪ‪ ‬ﺟﻨّﺎتٍ ‪ ...‬و‪ ‬ﻣﻦْ ‪‬ﻳ ‪‬ﻌﺺِ اﷲَ و‪ ‬ر‪ ‬ﺳﻮ‪َ ‬ﻟﻪ‪ ‬و‪ ‬ﻳ َﺘ ‪‬ﻌﺪ‪ ‬ﺣﺪ‪‬ود‪‬ه‪‬‬
‫‪3‬‬
‫‪‬ﻳﺪ‪ِ ‬ﺧ ْﻠﻪ‪ ‬ﻧﺎراً ﺧﺎﻟِﺪاً ﻓِﻴﻬﺎ و‪َ ‬ﻟﻪ‪ ‬ﻋ‪‬ﺬاب‪ ‬ﻣﻬِﻴﻦٌ‪.‬‬
‫و ﻫﺮﻛﺲ از ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ او اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻨﺪ وي را ﺑﻪ ﺑﺎﻏﻬـﺎﻳﻲ درآورد ‪ ...‬و‬
‫ﻫﺮﻛﺲ از ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ او ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻛﻨﺪ و از ﺣﺪود ﻣﻘﺮر او ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﺎﻳﺪ‪،‬‬

‫‪ .1‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.196‬‬

‫‪ .2‬ﺑﻘﺮه )‪. 82 :(2‬‬
‫‪ .3‬ﻧﺴﺎء )‪ 13 :(4‬و ‪.14‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪124‬‬

‫وي را در آﺗﺸﻲ ﻛـﻪ درآورد ﻛـﻪ ﻫﻤـﻮاره در آن ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد و ﺑـﺮاي او‬
‫ﻋﺬاﺑﻲ ﺧﻔّﺖآور اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .3‬راﺳﺘﮕﻮﻳﻲ‬
‫ﻗﺮآن اوﺻﺎﻓﻲ ﺑﺮاي راﺳﺘﮕﻮﻳﺎن و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎران و ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران ﺑﺮﻣﻲﺷﻤﺮد‪ .‬ﻣﻲﺗـﻮان‬
‫اوﺻﺎف ﻣﺸﺘﺮك راﺳﺘﮕﻮﻳﺎن و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎران و ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران را ﭼﻨﻴﻦ ﻳﺎد ﻛﺮد‪:‬‬
‫اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي آﺳﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان اﻟﻬﻲ و ﻧﻴـﺰ اﻧﻔـﺎق ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬ﻳﺘﻴﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻴﻨﻮاﻳﺎن‪ ،‬در راهﻣﺎﻧﺪﮔﺎن و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان آﺑﺮوﻣﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﺮﭘـﺎ داﺷـﺘﻦ ﻧﻤـﺎز‪،‬‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ زﻛﺎت‪ ،‬وﻓﺎي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﻴﻤﺎن‪ ،‬و ﺑﺮدﺑﺎري در ﺳﺨﺘﻲ و دﺷﻮاري‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﺑﺪﻳﻦ اﻋﻤﺎل و رﻓﺘﺎر ارزﺷﻤﻨﺪ ﺑﻴﺎراﻳﻨﺪ اﻫﻞ‬
‫راﺳﺘﻲ و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري ﻫﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺻﺪ‪‬ﻗُﻮا و‪ ‬أُوﻟ ِﺌﻚ‪ ‬ﻫﻢ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤ ﱠﺘﻘُﻮنَ‪.‬‬
‫أوﻟ ِﺌﻚ‪ ‬اﻟﱠﺬﻳﻦَ ‪‬‬
‫اﻳﻨﻬﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ راﺳـﺖ ﻣـﻲﮔﻔﺘﻨـﺪ )و ﮔﻔﺘﺎرﺷـﺎن ﺑـﺎ اﻋﺘﻘﺎداﺗـﺸﺎن‬
‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ اﺳﺖ( و اﻳﻨﻬﺎ ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎران ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .4‬ﻧﻴﻜﻮﻛﺎري‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﻲﺑﺮد؛ اﻣﺎ ﻧﻴﻜﻲ‪ ،‬ﻋﻤﻠﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ رﺿـﺎﻳﺖ ﺧﺪاوﻧـﺪ را‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲآورد‪ .‬ﻧﻴﻜﻲ را ﻳﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﻠﺐ و وﺟﺪان اﻧﺴﺎن اﻟﻬﺎم ﻛﺮده و ﻳﺎ ﺑﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮش‬
‫ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ و در ﻗﺮآن و رواﻳﺎت ﻣﻨﺪرج اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫إِنﱠ اﻷَﺑ‪‬ﺮار‪َ ‬ﻟﻔِﻲ َﻧﻌِﻴﻢٍ * و‪ ‬إِنﱠ ا ْﻟ ُﻔﺠ‪‬ﺎر‪َ ‬ﻟﻔِﻲ ‪‬ﺟﺤِﻴﻢٍ‪.‬‬
‫ﻗﻄﻌﺎً ﻧﻴﻜﺎن ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ اﻧﺪرﻧﺪ‪ .‬و ﺑﻲﺷﻚ‪ ،‬ﺑﺪﻛﺎران در دوزﺧﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .5‬ﺻﺒﺮ‬
‫آﻧﺎن ﻛﻪ در راه ﺧﺪا ﺻﺒﺮ ﭘﻴﺸﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﻲ ﺟﺪا از ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎران و ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران ﻧﻴـﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﺻﺒﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺪا در آﻳﺎت و رواﻳﺎت ﺳﺘﻮده ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴـﻞ اﻫﻤﻴ‪‬ـﺖ ﻓـﺮاوان آن‬

‫‪ .1‬ﺑﻘﺮه )‪.177 :(2‬‬

‫‪ .2‬اﻧﻔﻄﺎر )‪ 13 :(82‬و ‪.14‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪125‬‬ ‫ﻣﻌﺎد‬

‫اﺳﺖ و اﻫﻤﻴﺖ آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺻﺒﺮ و ﭘﺎﻳﺪارﻳﺸﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآن در ﺳـﺘﺎﻳﺶ‬
‫ﺻﺎﺑﺮان ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺻ ‪‬ﺒﺮْ ُﺗﻢ‪َ ‬ﻓ ِﻨ ‪‬ﻌﻢ‪ ‬ﻋ ْﻘﺒ‪‬ﻲ اﻟﺪ‪‬ارِ‪.‬‬
‫ﺳ‪‬ﻼم‪ ‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴ ُﻜﻢ‪ ‬ﺑِﻤﺎ ‪‬‬
‫ﺳﻼم ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺻﺒﺮ و اﺳﺘﻘﺎﻣﺘﺘﺎن! ﭼﻪ ﻧﻴﻜﻮﺳﺖ ﺳﺮاﻧﺠﺎم آن ﺳـﺮاي‬
‫ﺟﺎوﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ .6‬ﻣﻮاﻇﺒﺖ از ﻧﻤﺎز‬
‫آﻧﺎنﻛﻪ ﻫﻴﭽﮕﺎه ﻧﻤﺎز را ﺗﺮك ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ و در اداي آن‪ ،‬وﻗﺖ و ﺷﺮاﻳﻂ ﻻزم را ارج ﻣﻲﻧﻬﻨﺪ‬
‫و ﺑﻪ روح و ﺣﻘﻴﻘﺖ آن ﭘﻲ ﺑﺮدهاﻧﺪ و ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ را ﺑﺮ اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﺔ اﻟﻬﻲ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻧﻤﻲدﻫﻨـﺪ‪،‬‬
‫در ﻗﺮآن ﺳﺘﻮده ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺟﺎﻳﮕﺎه اﺑﺪي آﻧﺎن ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫َو اﻟﱠﺬﻳﻦَ ‪‬ﻫﻢ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠﻲ ﺻ‪‬ﻼ ِﺗ ِﻬﻢ‪ ‬ﻳ‪‬ﺤﺎ ِﻓﻈُﻮنَ * أُوﻟ ِﺌﻚ‪ ‬ﻓِﻲ ‪‬ﺟﻨّﺎتٍ ‪‬ﻣ ْﻜﺮَﻣ‪‬ﻮنَ‪.‬‬
‫آﻧﺎنﻛﻪ ﺑﺮ ﻧﻤﺎز ﻣﻮاﻇﺒـﺖ دارﻧـﺪ آﻧـﺎن در ﺑﺎﻏﻬـﺎي ﺑﻬـﺸﺘﻲ ﮔﺮاﻣـﻲ داﺷـﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .7‬اﻧﻔﺎق در راه ﺧﺪا‬

‫اﻧﻔﺎق در راه ﺧﺪا ﺟﺎﻳﮕﺎه واﻻﻳﻲ در ﻣﻴﺎن اﻋﻤﺎل ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه دارد‪ .‬اﻧﻔﺎق ﻓﻘﻂ در اﻣﻮر ﻣـﺎدي‬
‫و ﻣﺎﻟﻲ ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﻧﻔﺎق در راه ﺧﺪا‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ و اﺣﻜـﺎم و‬
‫ﻣﻌﺎرف دﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬

‫ﻀﺮّاءِ‪ *..‬أُوﻟ ِﺌﻚ‪ ‬ﺟ‪‬ﺰاؤُ ‪‬ﻫﻢ‪ ‬ﻣ ْﻐ ِﻔﺮَةٌ ِﻣﻦْ ر‪ ‬ﺑ ِﻬﻢ‪ ‬و‪ ‬ﺟﻨّﺎت‪‬‬
‫ﺴﺮّاءِ و‪ ‬اﻟ ﱠ‬
‫اﻟﱠﺬﻳﻦَ ‪‬ﻳ ْﻨ ِﻔﻘُﻮنَ ﻓِﻲ اﻟ ‪‬‬
‫َﺗ ‪‬ﺠﺮِي ِﻣﻦْ َﺗ ‪‬ﺤ ِﺘﻬ‪‬ﺎ اﻷَﻧْﻬﺎر‪ ‬ﺧﺎﻟِﺪﻳﻦَ ﻓِﻴﻬﺎ و‪ِ ‬ﻧ ‪‬ﻌﻢ‪ ‬أ ‪‬ﺟﺮُ اﻟْﻌﺎﻣِﻠﻴﻦَ‪.‬‬
‫)ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎران( ﻫﻤﺎﻧـﺎ در ﺗـﻮاﻧﮕﺮي و ﺗﻨﮕﺪﺳـﺘﻲ‪ ،‬اﻧﻔـﺎق ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ ‪ ...‬آﻧﻬـﺎ‬
‫ﭘﺎداﺷﺸﺎن آﻣﺮزش ﭘﺮوردﮔﺎر و ﺑﻬﺸﺖﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ از زﻳـﺮ درﺧﺘـﺎﻧﺶ‪،‬‬
‫ﻧﻬﺮﻫﺎ ﺟﺎري اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎوداﻧﻪ در آن ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭼـﻪ ﻧﻴﻜﻮﺳـﺖ ﭘـﺎداش اﻫـﻞ‬
‫ﻋﻤﻞ‪.‬‬

‫‪ .1‬رﻋﺪ )‪.24 :(13‬‬

‫‪ .2‬ﻣﻌﺎرج )‪ 34 :(70‬و ‪.35‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪126‬‬

‫‪ . 8‬ﺷﻬﺎدت در راه ﺧﺪا‬

‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از ﺟﺎن ﺧﻮﻳﺶ ـ ﻛﻪ ﻋﺰﻳﺰﺗﺮﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﺔ او اﺳﺖ ـ در راه ﺧـﺪا ﻣـﻲﮔـﺬرد ﻧـﺰد‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺎم ﺑﺲ واﻻﻳﻲ دارد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻬﻴﺪ را ﭘﻴﺶ ﺧﻮد‬
‫ﺟﺎي ﻣﻲدﻫﺪ و ﺑﻪ او روزي ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬در ﺑﻬﺸﺖ ﻫﻴﭻ ﭘﺎداﺷﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻘـﺎم »ﻋﻨـﺪﻳﺖ« ﻳـﺎ‬
‫»ﻗﺮب« ارزﺷﻤﻨﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺴ ‪‬ﺒﻦﱠ اﻟﱠﺬﻳﻦَ ُﻗ ِﺘﻠُﻮا ﻓِﻲ ‪‬ﺳﺒِﻴﻞِ اﷲِ أَﻣ‪‬ﻮاﺗﺎً ‪‬ﺑﻞْ أﺣ‪‬ﻴﺎء‪ِ ‬ﻋ ْﻨﺪ‪ ‬ر‪ ‬ﺑ ِﻬﻢ‪ ‬ﻳﺮْز‪‬ﻗُﻮنَ‪.‬‬
‫و‪ ‬ﻻ َﺗ ‪‬ﺤ ‪‬‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﮔﻤﺎن ﻣﺒﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در راه ﺧـﺪا ﻛـﺸﺘﻪ ﺷـﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدﮔﺎﻧﻨـﺪ؛ ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫زﻧﺪهاﻧﺪ و ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن روزي داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎﻳﺎن‬

‫‪ .1‬آلﻋﻤﺮان )‪.169 :(3‬‬

 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﻨﺎﻣﻪ‬
‫اﻟﻒ( ﻓﺎرﺳﻲ‬
‫ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪.1‬‬
‫ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ‪.‬‬ ‫‪.2‬‬
‫ﻣﻔﺎﺗﻴﺢاﻟﺠﻨﺎن‪.‬‬ ‫‪.3‬‬
‫اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪ ،‬اﻻﺷﺎرات و اﻟﺘﻨﺒﻴﻬﺎت‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﻧﺸﺮ اﻟﻜﺘﺎب‪ ،‬ﻗﻢ‪ 1403 ،‬ق‪.‬‬ ‫‪.4‬‬
‫ادوارد‪ ،‬ﭘﻞ‪ ،‬ﺑﺮاﻫﻴﻦ اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪا در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻏﺮب‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﺔ ﻋﻠﻴﺮﺿـﺎ ﺟﻤـﺎﻟﻲﻧـﺴﺐ و ﻣﺤﻤـﺪ‬ ‫‪.5‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎﻳﻲ‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻗﻢ ‪.1371‬‬
‫اﻵﻣﺪي‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻮاﺣﺪ‪ ،‬ﻏـﺮراﻟﺤﻜﻢ و درراﻟﻜﻠـﻢ‪ ،‬ﺷـﺮح ﺟﻤـﺎلاﻟـﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺧﻮاﻧـﺴﺎري‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴـﻖ‬ ‫‪.6‬‬
‫ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ اﻟﻤﺤﺪث اﻷرﻣﻮي‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬چ ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ 1360 ،‬ق‪.‬‬
‫اﻟﺤﻮﻳﺰي‪ ،‬ﻋﺒﺪﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﻮراﻟﺜﻘﻠﻴﻦ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺳﻴﺪﻫﺎﺷﻢ رﺳﻮﻟﻲ ﻣﺤﻼﺗﻲ‪ ،‬ﺣﻜﻤﺖ‪ ،‬ﻗـﻢ‪،‬‬ ‫‪.7‬‬
‫ﺑﻲﺗﺎ‪.‬‬
‫اﻟﺸﺎﻓﻌﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻃﻠﺤﺔ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻟﺴﺆول‪ ،‬ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻄﻲ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ آﻳﺖاﷲ ﻣﺮﻋﺸﻲ‪ ،‬ﻧﺠﻔﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪.‬‬ ‫‪.8‬‬
‫ﺧﻤﻴﻨﻲ )اﻣﺎم(‪ ،‬ﺳﻴﺪروح اﷲ‪ ،‬ﺷﺮح ﭼﻬﻞ ﺣﺪﻳﺚ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﻧﺸﺮ آﺛﺎر اﻣـﺎم ﺧﻤﻴﻨـﻲ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪،‬‬ ‫‪.9‬‬
‫‪.1378‬‬
‫ﭘﺘﺮﺳﻮن‪ ،‬ﻣﺎﻳﻜﻞ و دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﻋﻘﻞ و اﻋﺘﻘﺎد دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ اﺣﻤﺪ ﻧﺮاﻗﻲ و اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺳـﻠﻄﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻃـﺮحﻧـﻮ‪،‬‬ ‫‪.10‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪.1376 ،‬‬
‫ﺟﻮادي آﻣﻠﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺑﺮاﻫﻴﻦ اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ ﻧﺸﺮ اﺳﺮاء‪ ،‬ﻗﻢ‪.1375 ،‬‬ ‫‪.11‬‬
‫ـــــــــــــــــ ‪ ،‬ﺗﺴﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ ﻧﺸﺮ اﺳﺮاء‪ ،‬ﻗﻢ‪.1378 ،‬‬ ‫‪.12‬‬
‫ـــــــــــــــــ ‪ ،‬ﻣﻌﺎد در ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ ﻧﺸﺮ اﺳﺮاء‪ ،‬ﻗﻢ‪.1381 ،‬‬ ‫‪.13‬‬
‫ﺣﺮاﻧﻲ‪ ،‬اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦﺑﻦ ﻋﻠﻲ‪ ،‬ﺗﺤﻒ اﻟﻌﻘﻮل ﻋﻦ آلاﻟﺮﺳﻮل‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﻠﻲاﻛﺒـﺮ ﻏﻔـﺎري‪ ،‬ﻣﺆﺳـﺴﻪ‬ ‫‪.14‬‬
‫ﻧﺸﺮ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪ 1404 ،‬ق‪.‬‬
‫ﺣﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﺣﺴﻦ‪ ،‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﺔ‪ ،‬دار اﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ 1403 ،‬ق‪.‬‬ ‫‪.15‬‬
‫ﺣﻮﻳﺰي‪ ،‬ﻋﻠﻲﺑﻦ ﺟﻤﻌﻪ ﻋﺮوﺳﻲ‪ ،‬ﻧﻮراﻟﺜﻘﻠﻴﻦ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺳﻴﺪﻫﺎﺷﻴﻢ رﺳﻮﻟﻲ ﻣﺤﻼﺗﻲ‪ ،‬داراﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ‪،‬‬ ‫‪.16‬‬
‫ﻗﻢ‪ 1383 ،‬ق‪.‬‬
‫دﻛﺎرت‪ ،‬رﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺄﻣﻼت در ﻓﻠﺴﻔﻪ اوﻟﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ اﺣﻤﺪ اﺣﻤﺪي‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ ﻧﺸﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1361 ،‬‬ ‫‪.17‬‬
‫راﺳﻞ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻏﺮب‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻧﺠﻒ درﻳﺎﺑﻨﺪري‪ ،‬ﭘﺮواز‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1373 ،‬‬ ‫‪.18‬‬
‫رﺑﺎﻧﻲ ﮔﻠﭙﺎﻳﮕﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻲ‪ ،‬ﻓﺮق و ﻣﺬاﻫﺐ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪.1377 ،‬‬ ‫‪.19‬‬
‫ﺳﺒﺤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬اﻻﻫﻴﺎت‪ ،‬اﻟﺪار اﻻﺳﻼﻣﻴﺔ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ 1410 ،‬ق‪.‬‬ ‫‪.20‬‬
‫ــــــــــ ‪ ،‬اﻻﻫﻴﺎت‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻣﺎم ﺻﺎدق‪ ،‬ﻗﻢ‪ 1417 ،‬ق‪.‬‬ ‫‪.21‬‬
‫ــــــــــ ‪ ،‬ﺑﺤﻮث ﻓﻲ اﻟﻤﻠﻞ و اﻟﻨﺤﻞ‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺣﻮزة ﻋﻠﻤﻴﻪ ﻗﻢ‪ ،‬ﻗﻢ‪.1370 ،‬‬ ‫‪.22‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪128‬‬

‫ــــــــــ ‪ ،‬ﺣﺴﻦ و ﻗﺒﺢ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻣﺎم ﺻﺎدق‪ ،‬ﻗﻢ‪.1382 ،‬‬ ‫‪.23‬‬

‫ــــــــــ ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﻣﺬاﻫﺐ اﺳﻼﻣﻲ )ﺑﺮرﺳـﻲ ﻋﻘﺎﻳـﺪ ﺣﻨﺎﺑﻠـﻪ و اﺷـﺎﻋﺮه(‪ ،‬ﺗﻮﺣﻴـﺪ‪ ،‬ﻗـﻢ‪،‬‬ ‫‪.24‬‬
‫‪.1371‬‬
‫ــــــــــ ‪ ،‬ﻣﻨﺸﻮر ﺟﺎوﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻣﺎم ﺻﺎدق
و ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺳﻴﺪاﻟﺸﻬﺪاء‪ ،‬ﻗﻢ‪.1369 ،‬‬ ‫‪.25‬‬
‫ــــــــــ ‪ ،‬ﻣﻨﺸﻮر ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻣﺎﻣﻴﻪ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻣﺎم ﺻﺎدق‪ ،‬ﻗﻢ‪.1376 ،‬‬ ‫‪.26‬‬
‫ﺳﺒﺰواري‪ ،‬ﺣﺎج ﻣﻼﻫﺎدي‪ ،‬ﺷﺮح ﻏﺮر اﻟﻔﺮاﺋﺪ ﻳﺎ ﺷﺮح ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳـﻼﻣﻲ داﻧـﺸﮕﺎه‬ ‫‪.27‬‬
‫ﻣﻚﮔﻴﻞ ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1362 ،‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪيﻣﻬﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻛﻼم اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻃﻪ‪ ،‬ﻗﻢ‪.1377 ،‬‬ ‫‪.28‬‬
‫ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ‪ ،‬اﻟﻤﻠﻞ و اﻟﻨﺤﻞ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺪران‪ ،‬رﺿﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪.‬‬ ‫‪.29‬‬
‫ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷﻴﺮازي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬اﻟﺤﻜﻤﺔ اﻟﻤﺘﻌﺎﻟﻴﺔ ﻓﻲاﻻﺳﻔﺎر اﻟﻌﻘﻠﻴﺔ اﻻرﺑﻌﺔ‪ ،‬اﻟﻤﻜﺘﺒﺔ اﻟﻤﺼﻄﻔﻮﻳﺔ‪ ،‬ﻗـﻢ‪،‬‬ ‫‪.30‬‬
‫‪ 1386‬ق‪.‬‬
‫ــــــــــ ‪ ،‬ﺷﺮح اﺻﻮل ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮاﺟﻮي‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪،‬‬ ‫‪.31‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪.1370 ،‬‬
‫ﺻﺪوق‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻋﻠﻲ‪ ،‬اﻟﺘﻮﺣﻴﺪ‪ ،‬دﻓﺘﺮ اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪ 1398 ،‬ق‪.‬‬ ‫‪.32‬‬
‫ــــــــــ ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻧﻲ اﻷﺧﺒﺎر‪ ،‬داراﻟﻤﻌﺮﻓﺔ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت ‪ 1399،‬ق‪.‬‬ ‫‪.33‬‬
‫ــــــــــ ‪ ،‬ﻣﻦ ﻻﻳﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﻴﻪ‪ ،‬داراﻟﺘﻌﺎرف‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ 1411 ،‬ق‪.‬‬ ‫‪.34‬‬
‫ــــــــــ ‪ ،‬ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎء‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻷﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ 1404 ،‬ق‪.‬‬ ‫‪.35‬‬
‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان ﻓﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻻﻋﻠﻤﻲ ﻟﻠﻤﻄﺒﻮﻋﺎت‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪ 1417 ،‬ق‪.‬‬ ‫‪.36‬‬
‫ــــــــــ ‪ ،‬ﺑﺪاﻳﺔ اﻟﺤﻜﻤﺔ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات داراﻟﻔﻜﺮ‪ ،‬ﻗﻢ‪.1378 ،‬‬ ‫‪.37‬‬
‫ــــــــــ ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ رﺳﺎﺋﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﺳﻴﺪﻫﺎدي ﺧﺴﺮوﺷﺎﻫﻲ‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﻧﺸﺮﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬ ‫‪.38‬‬
‫‪.1372‬‬
‫ــــــــــ ‪ ،‬ﻧﻬﺎﻳﺔ اﻟﺤﻜﻤﺔ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺪرﺳﻴﻦ‪ ،‬ﻗﻢ‪.1375 ،‬‬ ‫‪.39‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠﻲ‪ ،‬ﻛﺸﻒ اﻟﻤﺮاد ﻓﻲ ﺷﺮح ﺗﺠﺮﻳﺪ اﻻﻋﺘﻘﺎد‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﻤﺼﻄﻔﻮي‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪.‬‬ ‫‪.40‬‬
‫ﻓﺎراﺑﻲ‪ ،‬اﻟﺘﻌﻠﻴﻘﺎت‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﭘﺎورﻗﻲ ﺟﻌﻔﺮ آلﻳﺎﺳﻴﻦ‪ ،‬داراﻟﻤﻨﺎﻫﻞ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ 1408 ،‬ق‪.‬‬ ‫‪.41‬‬
‫ﻛﺎﭘﻠﺴﺘﻮن‪ ،‬ﻓﺮدرﻳﻚ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠـﺴﻔﻪ )از وﻟـﻒ ﺗـﺎ ﻛﺎﻧـﺖ(‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﺔ اﺳـﻤﺎﻋﻴﻞ ﺳـﻌﺎدت و ﻣﻨـﻮﭼﻬﺮ‬ ‫‪.42‬‬
‫ﺑﺰرﮔﻤﻬﺮ‪ ،‬ﺳﺮوش‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1375 ،‬‬
‫ــــــــــ ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺳﻴﺪﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﻣﺠﺘﺒﻮي‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﺳﺮوش‪،‬‬ ‫‪.43‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪.1362 ،‬‬
‫ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ‪ ،‬ﺗﻤﻬﻴﺪات‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻏﻼﻣﻌﻠﻲ ﺣﺪاد ﻋﺎدل‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ ﻧﺸﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1367 ،‬‬ ‫‪.44‬‬
‫ــــــــــ ‪ ،‬ﺳﻨﺠﺶ ﺧﺮد ﻧﺎب‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﻴﺮﺷﻤﺲاﻟﺪﻳﻦ ادﻳﺐ ﺳﻠﻄﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻧﺘﺸﺎرت اﻣﻴﺮﻛﺒﻴـﺮ‪،‬‬ ‫‪.45‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪.1362 ،‬‬
‫ﻛﺮم‪ ،‬ﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ اﻧﺘـﺸﺎرات دﻓﺘـﺮ ﺗﺒﻠﻴﻐـﺎت اﺳـﻼﻣﻲ‬ ‫‪.46‬‬
‫ﺣﻮزة ﻋﻠﻤﻴﻪ ﻗﻢ‪ ،‬ﻗﻢ‪.1375 ،‬‬
 ‫‪www.mybook.ir‬‬

‫‪129‬‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﻨﺎﻣﻪ‬

‫ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب‪ ،‬اﺻﻮل ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﺗﺤﻘﻴﻖ‪ :‬ﻋﻠﻲاﻛﺒﺮ ﻏﻔـﺎري‪ ،‬داراﻟـﺼﻌﺐ‪ ،‬ﺑﻴـﺮوت‪،‬‬ ‫‪.47‬‬
‫‪ 1401‬ق‪.‬‬
‫ﻣﺘﻘﻲ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﻋﻠﻲﺑﻦ ﺣﺴﺎماﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل ﻓﻲ ﺳﻨﻦ اﻻﻗﻮال و اﻷﻋﻤﺎل‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﺘﺮاث اﻻﺳـﻼﻣﻲ‪،‬‬ ‫‪.48‬‬
‫ﺣﻠﺐ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬داراﻻﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ 1403 ،‬ق‪.‬‬ ‫‪.49‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺗﺒﻴﻴﻦ و ﻧﻘﺪ ﻓﻠﺴﻔﺔ اﺧﻼق ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻣﺮﻛـﺰ اﻧﺘـﺸﺎرات دﻓﺘـﺮ ﺗﺒﻠﻴﻐـﺎت اﺳـﻼﻣﻲ‬ ‫‪.50‬‬
‫ﺣﻮزة ﻋﻠﻤﻴﺔ ﻗﻢ‪ ،‬ﻗﻢ‪.1379 ،‬‬
‫ــــــــــ ‪ ،‬ﺟﺴﺘﺎرﻫﺎﻳﻲ در ﻛﻼم ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺳﻤﺖ و داﻧﺸﮕﺎه ﻗﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان و ﻗﻢ‪.1381 ،‬‬ ‫‪.51‬‬
‫ﻣﺼﺒﺎح‪ ،‬ﻣﺠﺘﺒﻲ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺧﻼق‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ آﻣﻮزﺷﻲ و ﭘﮋوﻫﺸﻲ اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪.1378 ،‬‬ ‫‪.52‬‬
‫ﻣﺼﺒﺎح ﻳﺰدي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ‪ ،‬آﻣﻮزش ﻋﻘﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1372 ،‬‬ ‫‪.53‬‬
‫ــــــــــ ‪ ،‬آﻣﻮزش ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1364 ،‬‬ ‫‪.54‬‬
‫ﻣﻄﻬﺮي‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﻲ‪ ،‬آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺻﺪرا‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻗﻢ‪.1379 ،‬‬ ‫‪.55‬‬
‫ــــــــــ ‪ ،‬ﺗﻮﺣﻴﺪ‪ ،‬اﻧﺠﻤﻦ اﺳﻼﻣﻲ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن داﻧﺸﻜﺪه ﻋﻤﺮان )ﻣﺪرﺳﺔ ﻋﺎﻟﻲ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن(‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪،‬‬ ‫‪.56‬‬
‫‪.1363‬‬
‫ــــــــــ ‪ ،‬ﻋﺪل اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﺻﺪرا‪ ،‬ﻗﻢ‪.1361 ،‬‬ ‫‪.57‬‬
‫ﻣﻈﻔﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻛﻼم اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﺔ ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﻤﺪرﺿـﺎﻳﻲ و اﺑﻮاﻟﻔـﻀﻞ ﻣﺤﻤـﻮدي‪،‬‬ ‫‪.58‬‬
‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻗﻢ‪.1382 ،‬‬
‫ﻣﻚ ﻛﻮاري‪ ،‬ﺟﺎن‪ ،‬ﺗﻔﻜﺮ دﻳﻨﻲ در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺑﻬﺰاد ﺳـﺎﻟﻜﻲ‪ ،‬ﻣﺆﺳـﺴﻪ اﻧﺘـﺸﺎرت اﻣﻴﺮﻛﺒﻴـﺮ‪،‬‬ ‫‪.59‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪.1378 ،‬‬
‫ﻣﻚ ﻛﻮاري‪ ،‬ﺟﺎن‪ ،‬ﺗﻔﻜﺮ دﻳﻨﻲ در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻋﺒﺎس ﺷﻴﺦ ﺷﻌﺎﻋﻲ و ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﻤﺪرﺿـﺎﻳﻲ‪،‬‬ ‫‪.60‬‬
‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻗﻢ‪.1375 ،‬‬
‫ﻣﻠﻜﻴﺎن‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﻲ‪ ،‬راﻫﻲ ﺑﻪ رﻫﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻧﮕﺎه ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1381 ،‬‬ ‫‪.61‬‬
‫ﻫﺎﺳﭙﺮز‪ ،‬ﺟﺎن‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ دﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﺳـﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻗـﻢ‪،‬‬ ‫‪.62‬‬
‫‪.1370‬‬

‫ب( ﻻﺗﻴﻦ‬
‫‪63. Copleston, F., History of Philosophy, Vol. 6, Part II, Kant Garden City, New York,‬‬
‫‪Image Books, 1964.‬‬
‫‪64. Hick, John H., philosophy of Religion, 4 th ed. America, Prentice – Hall, Inc.‬‬
‫‪65. Hospers, John, An Introduction to philosophical Analysis, Routledge and Kegan Paul‬‬
‫‪LTD, 1970.‬‬
‫‪66. Kant, Emanuel, "The Critique of Pure Reason". T. K., Abbot, in: Great Books of the‬‬
‫‪Western World, Vol. 42, R.M., Hutchins (Ed)., Chicago, Encyclopedia Brita nnica Inc,‬‬
‫‪1952-3.‬‬
‫‪67. Kant, Immanuel, Critique of Pure Reason, Norman Kemp Smith, Trans, 1985.‬‬
 www.mybook.ir

1 ‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ‬ 130

68. Kedes, John, "evil", in: Routledge Encyclopedia of philosophy, General Editor: Edword
Craig, Routledge, 1998.
69. Macquarrie, John, Twentieth – Century Religious Thought, SCM. Press LTD, London,
1976.
70. Peterson, Michael, Philosophy of Religion, Oxford University Press, 1996.
71. Smart, Nininan, the Religious Experience of Mankind, Second edition, Charles
Scribner’s Sons, NewYork, 1967.
72. Pailin, David, Groundwork of philosophy of Religion, Epworth press, 1986.
73. Mackie. J. L. the Miracle, Oxford, Clarendom press, 1982.
74. Pojman, Louise, Philosophy of Religion: Anthology, Wadsworth Publishing Company,
1986.