Colofon Stichting ter Ondersteuning Oudheidkundig Onderzoek, KvK: 4101477 TMA 48, 2012 24ste jaargang Prijs los nummer €8,Het Tijdschrift voor Mediterrane Archeologie is een onafhankelijk tijdschrift dat aandacht besteedt aan actueel archeologisch onderzoek in de mediterrane wereld, in het bijzonder verricht vanuit Nederland en België. Het overnemen van artikelen is toegestaan mits met bronvermelding. Bijdragen van lezers zijn welkom en kunnen al dan niet verkort door de redactie worden geplaatst. TMA verschijnt normaliter twee keer per jaar. Opgave kan schriftelijk of via onze website. Een abonnement kost €14,-. Studenten betalen €13,- (onder vermelding van studentnummer). Rekeningnummer 5859344 IBAN: NL14INGB0005859344 BIC: INGBNL2A Abonnement: Het abonnement loopt van 1 januari tot en met 31 december en wordt automatisch verlengd, tenzij een maand van te voren schriftelijk is opgezegd. Adresgegevens: Tijdschrift voor Mediterrane Archeologie Poststraat 6 9712 ER Groningen e-mail: tma_redactie@yahoo.com www.mediterrane-archeologie.nl Redactie: Remco Bronkhorst, Lynne van Bruggen, Tamara Dijkstra, Heleen Duinker, Jord Hilbrants, Judith Jurjens, Tijm Lanjouw, Jorn Seubers (hoofdredacteur), Marleen Termeer, heo Verlaan, Corien Wiersma, Sarah Willemsen Adviesraad: Prof. Dr. P.A.J. Attema (RUG) Dr. G.J.M.L. Burgers (KNIR) Prof. Dr. R.F. Docter (RUGent) Prof. Dr. E.M. Moormann (RU) Prof. Dr. J. Poblome (KULeuven) Dr. M.J. Versluys (UL) Dr. G.J.M. van Wijngaarden (UvA) Ontwerp omslag: Frans Geubel, Tijm Lanjouw en Siebe Boersma Opmaak binnenwerk: Hannie Steegstra TMA komt tot stand in samenwerking met Barkhuis Publishing, Eelde. ISSN 0922-3312 81999/SOOO Inhoudsopgave Artikelen De dieren van de vroeg- en middenneolithische vindplaatsen Karatsádhagli en Kamára in hessalië Wietske Prummel 1 Het gebruik van landbouwhuisdieren en wilde dieren in de Bronstijd en Vroege IJzertijd in Zuid-Italië Stefan Elevelt 7 Dierenbegravingen in het Oude Mesopotamië Evelyne Browaeys 12 Runderen begraven in de woestijnvlakte van Dayr al-Barshā (Egypte) Een raadsel verklaard dankzij Herodotus? Veerle Linseele 18 De rituele rol van het paard in het graf van vier mensen in Mikri Doxipara-Zoni Merel Feenstra 25 English Summaries 33 Recensies he chora of Metaponto 2 Mirjam Post 35 he Ritual Killing and Burial of Animals Nikky Kruithof 37 Material Aspects of Etruscan Religion: Proceedings of the International Colloquium Leiden, May 29 and 30, 2008 Tanja van Loon 39 Constantinopel. Een mozaïek van de Byzantijnse metropool Lynne van Bruggen 41 Introducties op lopend onderzoek Canan Çakırlar appointed as the new UD in zooarchaeology 43 Promotieproject Eleni Panagiotopoulou 44 Onderzoeksproject Bleda Düring, Frans Wiggermann, Victor Klinkenberg, Tijm Lanjouw, Federica Fantone 45 Webproject Jitte Waagen, Rogier Kalkers, Lennart Kruijer 46 De rituele rol van het paard in het graf van vier mensen in Mikri Doxipara-Zoni Merel Feenstra Introductie In dit artikel worden de resultaten gepresenteerd van een onderzoek naar het rituele belang van het paard in een grafheuvelbegraving van vier menselijke individuen in Mikri Doxipara-Zoni. Hoewel deze archeologische vindplaats tegenwoordig onderdeel is van het district van de Griekse gemeente Kyprinos,1 behoorde de grafheuvel oorspronkelijk tot de provincie hracië. Tegenwoordig is deze provincie uitgestrekt over Zuidoost-Bulgarije, Noordoost-Griekenland, delen van de republiek Macedonië, West-Turkije en Roemenië. In de eerste eeuw voor Christus werd hracië veroverd door het Romeinse leger, waarna het in 46 na Christus onder Keizer Claudius de status van Romeinse provincie verkreeg.2 De grafheuvel van Mikri Doxipara-Zoni is gelegen in het Griekse deel van hracië en is gedateerd tussen 90 en 120 na Christus.3 De opgraving van deze grafheuvel heeft een indrukwekkende hoeveelheid gevarieerd archeologisch materiaal opgeleverd. Mikri Doxipara-Zoni wordt daarom beschouwd als een zeer zeldzame vindplaats. Echter, ondanks het feit dat deze vindplaats de enige in zijn soort is in Grieks hracië, zijn er verscheidene vergelijkbare vindplaatsen bekend uit het Bulgaarse deel van hracië. Interpretaties en reconstructies van het grafritueel in Mikri Doxipara-Zoni zijn gebaseerd op de vondsten. Voor een zo uitgebreid mogelijke reconstructie van het uitgevoerde ritueel tijdens de begrafenis van vier mensen zal getracht worden deze context te vergelijken met overeenkomstige vindplaatsen in hracië. Hiervoor zijn twee vindplaatsen geselecteerd: Borissovo en Nova Zagora. Om een dergelijke vergelijking te bewerkstellingen zal elk van deze contexten worden besproken, waarbij gebruik wordt gemaakt van goed gedocumenteerde gegevens van het dierlijke en menselijke botmateriaal, literaire bronnen en iconograische studies. Resultaten Mikri Doxipara-Zoni De vijf wagens (A t/m E) zijn interessante vondsten uit de grafheuvel van Mikri Doxipara-Zoni. Elk van deze wagens werd begraven met twee paarden. De wagens zijn zowel in decoratie als in samenstelling uniek. Daarnaast zijn er twee individuele paardengraven gevonden (A en B). Op basis van de geograische spreiding van deze wagen- en paardengraven kunnen twee groepen worden onderscheiden: wagens B, C en paardenbegraving A in het westelijke deel van de grafheuvel en wagens A, D, E en paardenbegraving B in het zuidoostelijke deel van de grafheuvel (zie iguur 1 en tabel 2). Wagens B en C zijn vierwielige, gedecoreerde voertuigen, waarvan zowel de assen, spaken, nagels als wielen verwijderd werden voorafgaand aan de begrafenis.4 De paarden werden aangespannen voor de wagens aangetrofen. Uit botonderzoek is gebleken dat deze paarden jonge, grote merries waren van tussen de drie en vier jaar oud (zie tabel 1).5 Het enige duidelijke verschil tussen de wagens is dat B rijker gedecoreerd is dan C. De achterzijde van wagen B is gedecoreerd met bronzen elementen (zie iguur 3), terwijl van wagen C alleen enkele houten indrukken en ijzeren onderdelen zijn gevonden. Daarnaast is het juk van de paarden van wagen B gedecoreerd met bronzen plaatjes en zilveren schijven, waarop paarden en ruiters in reliëf staan afgebeeld. Naast de paarden die voor de wagens B en C waren gespannen werd er een apart graf met nog eens twee jonge merries aangetrofen (paardenbegraving A). Beide paarden waren voorzien van een decoratief bronzen hoofdstel met glazen kralen en een leren harnas. Deze dieren waren iets kleiner dan de paarden bij wagens B en C. Uit archeozoölogisch onderzoek blijkt dat het linkermiddenhandsbeen (metacarpus) van één van deze paarden botuitlopers vertoont. Dit kan het gevolg zijn van een trap tegen de voorpoot. Slijtageplekken aan de tanden en ontstekingssporen aan de ruggengraat zijn het gevolg van respectievelijk het dragen van een bit en van het berijden van het dier.6 Wagens A en E uit de tweede groep zijn ook vierwielige voertuigen, terwijl wagen D mogelijk een tweewielig voertuig was. Dit is niet zeker, omdat deze wagen aan de zijkant van de grafheuvel lag en daardoor mogelijk verstoord is door ploegactiviteiten. De drie wagens zijn ontmanteld aangetrofen. Elk was begraven met twee grote jonge merries die slijtageplekken vertoonden aan hun gebit (zie tabel 1). Een verschil met de eerste groep is dat de paarden uit de tweede groep niet aangespannen voor de wagens zijn aangetrofen. Het juk van wagen A is gedecoreerd met zwijnentanden, twee bronzen panterkoppen en afbeeldingen van maenaden, daarnaast bevat wagengraf A het skelet van een hond (zie iguur 2). Bij wagen D is een juk gevonden met ijzeren, bronzen en zilveren decoraties waaronder drie dunne ijzeren staven met bronzen ringen. Laatstgenoemde wijst erop dat het hier, in tegenstelling tot alle andere wagens uit de grafheuvel, om een bedekt voertuig gaat.7 De staven en ringen waren mogelijk onderdeel van een rechthoek waaraan gordijnen waren bevestigd. Het is opvallend dat de wielen van wagen E boven op de paarden in dit graf werden gelegd en dat alle objecten uit dit graf in de wagen zijn aangetrofen. Dit is bij geen van alle andere graven het geval. TMA jaargang 24, nr. 48 Figuur 1. Plattegrond van de grafheuvel van Mikri DoxiparaZoni (naar Trantalidou 2006: ig. 1). Tabel 1. Archeozoölogische data van de paarden begraven in de grafheuvel van Mikri Doxipara-Zoni (naar Trantalidou 2006: 55-124). Paard Leeftijd (jaren) Sekse Wagen A-I <10 V 147.0 Slijtage aan het semicirculaire punt van P2. Wagen A-II <5 V 152.0 Slijtage aan het semicirculaire punt van P2. Wagen B-I Jong volwassen V? Wagen B-II 3-4 V? Wagen C-I 3,5 V? 155.1 Wagen C-II Jong volwassen V? 144.3 Wagen D-I 10 V? 141.4 Slijtage aan het semicirculaire punt van P2. Wagen D-II 10 V 135.5 Slijtage aan het semicirculaire punt van P2. Wagen E-I 5,5 V? 136.4 Wagen E-II Jong volwassen V? 143.6 Paardenbegraving A-I 3,5 V? 137.7 Botgroeisels (osteofyten) op het boveneind van het linkermiddenvoetsbeen. Paardenbegraving A-II Jong volwassen V? 134.3 Slijtage aan het semicirculaire punt van P2. Ontstekingen aan de ruggengraat. Paardenbegraving B-I <5 M 135.9 Slijtage aan het semicirculaire punt van P2. Paardenbegraving B-II < 3-3,5 V? 153.6 Paardenbegraving B-III Jong volwassen V? 135.6 Gemiddelde schofthoogte Schofhoogte (cm) Pathologie Ontstekingen aan de ruggengraat. 142.5 Het paardengraf (paardenbegraving B) bij deze groep wagens bestaat uit drie paarden, waarbij een ijzeren bit, delen van teugels, glazen kralen, gouden decoratieve elementen en een leren harnas zijn gevonden (zie iguur 4). Een van deze dieren is geïdentiiceerd als een jonge hengst op basis van de aanwezigheid van een grote bovenhoektand (zie tabel 1). Het is interessant dat het botmateriaal geen informatie geeft over hoe deze 15 paarden zijn gestorven, daar er vrijwel geen beschadigingen zichtbaar zijn. Blijkbaar werden deze dieren zorgvuldig gedood waarbij er sprake was van zeer beperkte schade aan het skelet. De eerste nekwervel van de 26 De rituele rol van het paard in het graf van vier mensen in Mikri Doxipara-Zoni Merel Feenstra Figuur 2. Wagengraf A met bijbehorende paarden en een hond uit Mikri DoxiparaZoni (naar Triantaphyllos 2006: ig. 8). Figuur 3. Wagengraf B met aangespannen paarden uit Mikri Doxipara-Zoni (iguur van http://www. mikridoxipara-zoni.gr). hond lag niet op zijn plaats, dit wijst erop dat dit dier door wurging werd gedood.8 In de paarden- en wagengraven werden geen menselijke resten aangetrofen, maar op vier plaatsen elders in de grafheuvel werden crematiegraven gevonden. Op basis van de grafgiften in crematiegraf A is vastgesteld dat hier een jonge vrouw was begraven. Dit graf bevat tal van objecten, zoals verkoolde walnoten en rozijnen, objecten van brons, hout, glas, ijzer, marmer en waardevolle gesteenten, lesjes met aromatische oliën en een gouden plaatje met een afbeelding van de godin Aphrodite (zie tabel 2). Dit graf lijkt niet verbonden te zijn met de groepen van wagen- en paardengraven. Crematiegraf B is daarentegen wel duidelijk onderdeel van de groep van wagens B en C en paardenbegraving A. In crematiegraf B zijn bronzen schilden, ijzeren speerpunten, zwaarden, vazen, bronzen lampen, lantaarns, een ijzeren vouwstoel en een strigilis gevonden (zie tabel 2). Een strigilis was een voorwerp van brons of ijzer dat werd gebruikt voor het verwijderen van oliën en vuil van het lichaam van een atleet. De bestudering van de botfragmenten uit dit graf wijst erop dat hier een atletisch gebouwde man lag begraven van tussen de 40 en 48 jaar oud. Deze man leidde een actief leven. Er zijn geen aanwijzingen op het bot voor de doodsoorzaak van dit individu. De botten tonen wel enige aanwijzingen voor periodontitis en lichte slijtage, maar dit is waarschijnlijk het gevolg van veroudering en/of normale 27 TMA jaargang 24, nr. 48 Figuur 4. Paardenbegraving B uit Mikri Doxipara-Zoni (naar Triantaphyllos 2006: ig. 4). Figuur 5. Bronzen lamp met een handvat in de vorm van een paardenhoofd uit crematiegraf C in Mikri DoxiparaZoni (iguur van http://www. mikridoxipara-zoni.gr). en 150 na Christus.9 Hier werden een graf met een wagen en twee paarden, een graf met twee paarden en graven van zeven menselijke individuen blootgelegd. De wagen bestaat uit vier wielen, een zitplaats en een mand. De wielen zijn aan de zijkanten van het graf aangetrofen. Vóór de wagen werden twee merries begraven, elk met een rijk versierd harnas en een juk. Achter de wagen is het skelet van een hond gevonden. Het tweede graf lag ten zuiden van deze wagen. De twee paarden in dit graf droegen een harnas met bronzen ornamenten en een ijzeren bit. Daarnaast werden bronzen en houten schilden gevonden (zie tabel 2).Ten oosten van deze graven zijn onder een kleine stenen grafheuvel zeven mensengraven gevonden. De enige man (crematiegraf 1) is begraven met ijzeren speren, zwaarden, aardewerken, bronzen en zilveren decoratieve dagelijkse bezigheden. Slijtage aan één duim kan het resultaat zijn van het hanteren van pijl en boog en/of teugels. Spierindrukken op de botten uit crematiegraf C geven aan dat dit ook het graf is van een atletisch gebouwde man, maar rond de 35 jaar oud. Hij werd begraven met tal van bronzen, glazen en ijzeren objecten. Een bijzondere vondst uit dit graf is een bronzen lamp met een handvat in de vorm van een paardenhoofd (zie iguur 5). Dit benadrukt de relatie met de paardengraven uit de grafheuvel. Op basis van de vondst van speerpunten en een strigilis in crematiegraf D gaat het hier waarschijnlijk ook om een atleet. Borissovo De grafheuvel in de Bulgaarse Elhovoregio is onderdeel van een grote begraafplaats die gedateerd kan worden tussen 125 28 De rituele rol van het paard in het graf van vier mensen in Mikri Doxipara-Zoni elementen, medische instrumenten, twee ijzeren strigiles en schrijfgerei. Deze vondsten zijn vergelijkbaar met crematiegraven B, C en D uit Mikri Doxipara-Zoni (zie tabel 2). Crematiegraven 2 en 3 zijn waarschijnlijk vrouwengraven. In de graven lagen walnoten, rozijnen en voorwerpen van bot, brons, glas, goud, keramiek en textiel. Crematiegraf 4 is het graf van een jong kind. Hiernaast zijn in deze grafheuvel drie houten kistjes gevonden met daarin de botten van baby’s. Deze vier kindergraven bevatten slechts enkele grafgiften. Merel Feenstra De wagens uit Mikri Doxipara-Zoni bevatten afbeeldingen van mythische wezens en dieren met een rituele betekenis. Sileni en maenaden decoreren de wagens. Zij worden veelal geassocieerd met Dionysos, de god van de wijn, het vertier en het symposium (drinkgelag). Afbeeldingen van mythische iguren kunnen worden gekoppeld aan feestrituelen, die werden uitgevoerd tijdens de begrafenisceremonie. De op de wagens afgebeelde panters zijn een symbool voor Dionysos en zijn priesters, die panterhuiden droegen. De panter was populair onder de Romeinen in afbeelding en in levende lijve en werd daarom op grote schaal geïmporteerd uit Afrika ten behoeve van festiviteiten en spelen.11 Ook horens en tanden van een onbekende diersoort sieren de wagens uit Mikri Doxipara-Zoni. De symbolische betekenis van horens is niet geheel duidelijk, maar mogelijk representeren ze de plek tussen de ogen waar het dier het meest kwetsbaar is. Tanden worden vaak geassocieerd met kracht en macht, maar functioneerden tevens als amulet voor wijsheid.12 Het paard was duidelijk de belangrijkste diersoort in elk van de drie grafheuvels. Het is zeer interessant dat het merendeel van de begraven paarden merries zijn, aangezien elders in rijke graven vaak hengsten werden gebruikt. Hengsten worden geïnterpreteerd als symbolen van kracht, mannelijkheid en als statussymbool in leven en dood. Uit literaire bronnen blijkt dat hracië bekend stond om haar paardenfokkerijen, paardenhouders en paardenliefhebbers. Paarden komen voor in hracische mythen en vergezelden de ‘hracische held’, die een van de meest geliefde goden was en als beschermer van leven en dood centraal stond in de hracische religie.13 Het fokken van paarden was een belangrijke bron van inkomsten voor hracië, omdat de Romeinen op grote schaal paarden uit dit gebied importeerden voor het leger, transport en de spelen. De paardenbegravingen symboliseren het belang van de paarden in het dagelijks leven voor de hraciërs. Echter, dit verklaart niet waarom juist merries werden gedood en meebegraven in rijke grafheuvels terwijl hracië het Romeinse leger vooral van hengsten voorzag.14 De merries uit de grafheuvel van Mikri Doxipara-Zoni waren echter ook zeer grote dieren met een behoorlijke schofthoogte (zie tabel 1). Het houden van merries is zeer proijtelijk, omdat zij vanaf hun derde jaar tot op late leeftijd vruchtbaar zijn en zodoende vele veulens kunnen voortbrengen. Het doden van merries was zeer kostbaar en het gebruik van vijftien gezonde en krachtige dieren in een begraving benadrukt hun hoge intrinsieke en sociale waarde, niet alleen in het leven, maar ook als statussymbool in het ritueel voor de doden. Het gebruik van merries zou ook in verband kunnen staan met het geslacht van de begraven individuen: drie mannen en een vrouw. De verschillende leeftijden en seksen in elk van de drie vindplaatsen doet vermoeden dat een interpretatie van de grafheuvel van Mikri Doxipara-Zoni als krijgersgraf niet op zijn plaats is. Het moge duidelijk zijn dat, ondanks dat vergelijkbare graven elders in hracië voorkomen, een dergelijke speciale behandeling bij slechts een klein deel van de bevolking werd toegepast. De paardenskeletten verkeren in zeer goede conditie. Dit wijst erop dat de paarden Nova Zagora Bij opgravingen in het Bulgaarse Nova Zagora kwamen twee wagengraven met bijbehorende paarden en twee mensengraven aan het licht. Beide wagens dateren uit de eerste tot en met de derde eeuw na Christus.10 Wagen 1 is een vierwielig voertuig waarvan de wielen van de assen werden verwijderd en aan de zijkant van de kuil geplaatst. De wagen was rijkelijk versierd met ornamenten van brons en ijzer (zie tabel 2). Drie complete paardenskeletten zijn voor deze wagen gevonden. Er lagen potscherven onder de paarden. Dit wijst erop dat de dieren in de kuil werden gedood en zo bovenop de potten terecht zijn gekomen. De tweede wagen is gelijk aan de eerste, met uitzondering van de rijke decoratieve elementen. Van geen van de paarden is het geslacht duidelijk, maar de doodsoorzaak is wel bekend, aangezien de schedels van elk van deze dieren fatale fracturen tussen de ogen vertonen. In de directe omgeving van deze wagens en paarden zijn crematiegraven van twee mensen gevonden. Discussie en conclusies Alle hierboven besproken contexten zijn graven. Dit betekent dat de samenstelling van de vondsten niet per toeval is ontstaan, maar door bewust menselijk handelen. Het paard had dus een speciale (rituele) betekenis. Een vergelijking tussen drie vindplaatsen is gemaakt om de hoofdvraag te beantwoorden: Wat was het rituele belang van het paard in de begrafenis van vier mensen in Mikri Doxipara-Zoni? Het onderzoek heeft aangetoond dat graven van verschillende vindplaatsen, naast enkele verschillen, belangrijke overeenkomsten vertonen: versierde uit elkaar gehaalde wagens, die vergelijkbaar zijn in constructie en samenstelling (veelal vierwielige voertuigen), twee tot drie paarden (veelal merries), honden (niet in Nova Zagora) en menselijke crematiegraven met een gemengde samenstelling wat betreft het geslacht en de leeftijd van de individuen. Deze vindplaatsen bevinden zich alle binnen de grenzen van het oude hracië en dateren van een periode waarin dit gebied onder Romeins bewind viel. De wielen werden van de wagens gehaald voordat ze werden begraven. Dit kan zijn gedaan, omdat dit ook in het dagelijks leven gebruikelijk was. Ten behoeve van het onderhoud van de wagens werden de wielen na gebruik ook van de wagens afgehaald. Daarnaast kan het een praktische functie hebben gehad, aangezien het compleet begraven van wagens vereist dat de ruimte onder de wagens opgevuld wordt met aarde. 29 TMA jaargang 24, nr. 48 Werness, H.B. 2004, he Continuum encyclopedia of animal symbolism in art. Continuum International Publishing Group, London. met zorg behandeld werden en dat de ongeschondenheid van hun lichamen van belang was. Dit kan te maken hebben gehad met ideeën over persoonlijk bezit en het voortbestaan in het hiernamaals. De wagens bevatten nauwelijks bergruimte, zijn rijk versierd en bedoeld voor het vervoeren van twee passagiers.15 Het is onwaarschijnlijk dat dergelijke wagens een praktische functie hadden, bijvoorbeeld voor landbouw. Aannemelijker is het dat ze speciiek bedoeld waren voor de begrafenisceremonie en dienden om de overledenen en hun persoonlijke objecten naar hun laatste rustplaats te vervoeren. De wagens symboliseren rijkdom, prestige en status. Deze rijkdom was verkregen door het bezit van land in combinatie met paardenhandel, die van onschatbare waarde was voor de bewoners en de welvaart van hracië, zowel in leven als dood. Auteursomschrijving Merel Feenstra is recent afgestudeerd als onderzoeksmaster ‘Art History & Archaeology’ aan de Rijksuniversiteit Groningen. Zij richt zich voornamelijk op ecologisch archeologisch onderzoek en schreef haar afstudeerscriptie over het economisch gebruik van dorsresten in kleitichels in Romeins Karanis (Egypte). Eindnoten 1 Terzopoulou http://www.mikridoxipara-zoni.gr/mainMenu_english.html Literatuur Agelarakis, A.P. 2006, “Archaeological anthropology at the tumulus of Mikri Doxipara-Zoni”. In Horses and wagons in the ancient world. Proceedings of one day scientiic meeting. Orestiada-Greece September 30, 2006, (red.) D. Triantaphyllos & D. Terzopoulou, pp. 127-131. Agre, D. 2010, 27-05-10 – laatste update, Family Cemetery in a Roman Period Tumulus near the Village of Borissovo, Elhovo Region. Toegankelijk op: http://www. alphagalileo.org/ViewItem.aspx?ItemId=76997&Cultur eCode=en [2012, 07/05]. Brady, J.D. 2010, I Shall Bring Up the Deep Upon hee. Xlibris Corporation, Bloomington. Brunwasser, M. 2007, september-oktober 2007 – laatste update, A ride to the afterlife: Teasing apart the mysteries of hracian chariot burials. Toegankelijk op: www. archaeology.org/0709/abstracts/chariot.html [2012, 07/05]. Dixon, K.R. & Southern, P. 1997, he Roman Cavalry. Routledge, London. Feenstra, M.M. 2012. Economic use of threshing remains in Karanis, Roman Egypt. Research Masterscriptie, Rijksuniversiteit Groningen. Terzopoulou, D. he Burial Tumulus of Mikri DoxiparaZoni. Toegankelijk op: http://www.mikridoxipara-zoni. gr/ [2012, 07/05]. Trantalidou, K. 2006, “Mikri Doxipara-Zoni. he horse from the tumulus. Osteometric data and comparisons with equid remains from south eastern Europe sites”. In Horses and wagons in the ancient world. Proceedings of one day scientiic meeting. Orestiada-Greece September 30, 2006, (red.) D. Triantaphyllos & D. Terzopoulou, pp. 55-124. Triantaphyllos, D. 2001, “he technology of the wagons in the tumulus of Mikri Doxipara-Zoni”. In Horses and wagons in the ancient world. Proceedings of one day scientiic meeting. Orestiada-Greece September 30, 2006, (red.) D. Triantaphyllos & D. Terzopoulou, pp. 25-52. Webber, C. & McBride, A. 2001, he hracians 700 BCAD 46. Osprey Publishing, Oxford. 2 Webber & McBride 2001: 16. 3 Triantaphyllos 2006: 49. 4 Triantaphyllos 2006: 49. 5 Trantalidou 2006: 118. 6 Trantalidou 2006: 119. 7 Triantaphyllos 2006: 50. 8 Trantalidou 2006: 118. 9 Agre 2010. 10 Brunwasser 2007. 11 Werness 2004, 315. 12 Prummel 26-05-2011: mondelinge mededeling. 13 Brady 2010: 217. 14 Dixon & Southern 1997, 160. 15 Triantaphyllos 2006: 50. 30 Tabel 2. Overzicht van vondsten uit de graven van Mikri Doxipara-Zoni, Borissovo en Nova Zagora (naar Angelarakis 2006: 131; Agre 2010; Brunwasser 2007; Trantalidou 2006:117-120; Triantaphyllos 2006: 49-50) Wagen Paard Hond Mens Decorative platen Brons IJzer Glas WaarGoud devol gesteente Zilver Aardewerk Objecten van dieren Zaden/ vruchten Afbeelding Anders Wagen B + 2 (♀/♀) - - + + + - - - + - - - Vrouwen- Leer iguur Wagen C + 2 (♀/♀) - - + + + - - - - - - - - Paardenbegraving A - 2 (♀/♀) - - - + - + - - - - - - - Crematiegraf D - - - 1 (♂) - + + - - - - + - - - Wagen A + 2 (♀/♀) 1(♂) - + + - - - - - - + - Maenaden, panters Wagen D + 2 (♀/♀) - - + + + - - - + - - - - Wagen E + 2 (♀/♀) - - + + + + - - - - + - Sileni Paardenbegraving B - 3 (♀/♀/♂) - - + + + - + - - - - - Crematiegraf B - - - 1 (♂) - + + + - - - + + - - Crematiegraf A - - - 1 (♀) - + + + + + - + - + Aphrodite, leeuw, stier Crematiegraf C - - - 1 (♂) - + + + - - - + - - Leeuwenpoten, paard + 2 (♀/♀) 1 - + + - - - + - - Panter MIKRI DOXIPARA-ZONI Groep 1: Groep 2: 31 Lood Overigen: De rituele rol van het paard in het graf van vier mensen in Mikri Doxipara-Zoni Leren harnas BORISSOVO Wagen Paardenbegraving - 2 (♀/♀) - - - + + - - - - Crematiegraf 1 - - - 1 (♂) - + + + - - + + - - - Menselijke gezichten Stof, poeder Merel Feenstra + + Wagen Paard Hond Mens Decorative platen Brons IJzer Glas WaarGoud devol gesteente Zilver Aardewerk Objecten van dieren Zaden/ vruchten Afbeelding Anders Crematiegraf 2 - - - 1 (♀) - + - + - - + - + + Adelaar, heiligen, satyren, zwanen Stof Crematiegraf 3 - - - 1 (♀) - + - + - + + - + - - Textielen Inhumatie graven - - - 3 (babies) - + - + - - + - - - - - Crematiegraf 4 - - - 1 (?) - - - - - - + - - - - - + 3 (?) - - - + + - - - + + - - Adelaar NOVA ZAGORA Wagen 1 32 Wagen 2 + 2 (?) - - - + + - - - - - - - - Crematiegraf 1 - - - 1(♂?) - - - - - - - - - - - Crematiegraf 2 - - - 1(♂?) - - - - - - - - - - - TMA jaargang 24, nr. 48 Vervolg Tabel 2.