Θεωρίες συνωμοσίας: ένας νέος εχθρός της δημοκρατίας;

ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΦΙΛΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΩΝ ΚΑΒΑΛΑΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΛΟΓΟΥ & ΤΕΧΝΗΣ ΤΕΥΧΟΣ 1 - ΜΑΪΟΣ 2021 - ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ αφιέρωμα στον Λευτέρη Ξανθόπουλο γράφουν οι: ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΜΟΥΡΙΑΔΗΣ, ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ ΑΞΙΩΤΗΣ, ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΝΑΒΟΥΡΗΣ, ΚΟΣΜΑΣ ΧΑΡΠΑΝΤΙΔΗΣ, ΓΕΩΡΓΙΑ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΟΥ, ΓΕΩΡΓΙΑ ΒΙΟΛΙΤΖΗ, ΚΥΡΙΑΚΗ ΜΠΕΪΟΓΛΟΥ, ΜΑΡΙΑ ΣΑΒΒΙΔΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΠΑΡΑΛΛΗΣ, ΜΑΡΘΑ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗ, ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΝΑΒΟΥΡΗΣ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΛΕΟΝΤΖΑΚΟΣ, ΣΠΥΡΟΣ ΚΙΟΣΣΕΣ, ΧΑΡΗΣ ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, ΣΑΠΦΩ ΑΓΓΕΛΟΥΔΗ - ΖΑΡΚΑΔΑ, ΤΑΣΟΥΛΑ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ - ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ, ΘΟΔΩΡΗΣ ΙΩΣΗΦΙΔΗΣ, ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ ΣΤΑΓΓΙΔΗΣ, ΜΑΡΤΖΗ ΚΟΝΤΕΣΣΑ, ΙΩΑΝΝΑ ΣΕΡΕΤΗ, ΑΝΤΙΟΠΗ ΚΑΖΑΝΤΖΙΔΟΥ, ΜADLIN, ΓΕΩΡΓΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ, ΒΕΡΑ ΣΤΡΙΚΟΥ, ΜΑΡΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΥ, ΔΗΜΗΤΡΑ ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΗΛΙΔΗ, ΑΡΤΕΜΙΣ ΓΡΙΒΑ, ΕΛΙΝΑ ΤΡΑΪΦΌΡΟΥ, ΘΕΟΠΟΥΛΑ ΤΣΑΠΑΝΗ, ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΛΓΑΡΙΝΟΣ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΟΥΓΙΟΥΜΤΖΟΓΛΟΥ, Π. Δ. ΙΑΤΡΟΥΔΑΚΗΣ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΕΡΑΜΕΥΣ ΝΤΟΥΜΠΟΥΡΙΔΗΣ, ΘΩΜΑΣ ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ, ΠΑΥΛΟΣ ΛΕΜΟΝΤΖΗΣ, ΕΛΕΟΝΩΡΑ ΚΑΖΑΝΤΖΙΔΟΥ, ΠΑΥΛΙΝΑ ΛΕΜΟΝΙΔΟΥ άρθρο Θωμάς Λαζαρίδης Υποψήφιος διδάκτορας στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Κρήτης και κάτοχος του μεταπτυχιακού τίτλου «Πολιτικής Κοινωνιολογίας και Συγκριτικής Πολιτικής» του τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Πάντειου Πανεπιστημίου. Έχει εργαστεί ως ερευνητής στο Ινστιτούτο Εμπορίου και Υπηρεσιών της ΕΣΕΕ, στην ΕΛ.ΣΤΑΤ. και στο istorima. Συμμετείχε σε ερευνητικά προγράμματα στην Πορτογαλία και τη Γερμανία σχετικά με την «Ακροδεξιά και το ρόλο της τέχνης» Θεωρίες συνωμοσίας: ένας νέος εχθρός της δημοκρατίας; Το 2020 θα αποτυπωθεί ως ένα από αυτά τα έτη που καθορίζουν σημαντικά την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους. Νέες συνήθειες και κανονικότητες εισήλθαν στη σφαίρα του κοινωνικού, νέοι τρόποι παραγωγής εγκαινιάστηκαν στις εργασιακές σχέσεις, ενώ άμεσα επηρεάστηκε η εκπαιδευτική διαδικασία και η κοινωνικοποίηση των ανθρώπων. Παρόλο που οι εμβολιασμοί έχουν ξεκινήσει, οι σύγχρονες κοινωνίες οφείλουν να σχεδιάσουν την επόμενη μέρα. Ένας πληθυσμός, ο οποίος ζει σε καθεστώς ανασφάλειας και φόβου1, θα χρειαστεί σίγουρα ένα εύλογο χρονικό διάστημα προκειμένου να επανέλθει σ΄ αυτό που αποκαλούμε φυσιολογικές συνθήκες ή κανονικότητα. Ισχυρές είναι βέβαια οι ενδείξεις, οι οποίες θεωρούν πως η επιστροφή σε συνθήκες προ covid-19 είναι μία, μάλλον, πιο περίπλοκη διαδικασία.2 1. Στο «Σφυγμό» του Νοεμβρίου που διεξήχθη από την εταιρία Prorata τα συναισθήματα της απογοήτευσης και του θυμού φαίνεται να κυριαρχούν επί των ερωτώμενων. 2. Χαρακτηριστικό είναι το άρθρο του φιλοσόφου Σ. Ζίζεκ, ο οποίος κάνει λόγο για μετά-ανθρώπινη εποχή (post-human era), βλ. https://www.rt.com/op-ed/508940normality-covid-pandemic-return/. 213 άρθρο Στο παρόν κείμενο θα προσπαθήσουμε να θέσουμε το πλαίσιο γύρω από το οποίο στην παραπάνω κατάσταση επικράτησαν σε μεγάλο βαθμό θεωρίες συνωμοσίας γύρω από την πρωτόγνωρη κατάσταση της πανδημίας. Η σκέψη μας ξεκινάει με τη διαπίστωση ότι το φαινόμενο δεν είναι ούτε καινούριο, ούτε επανέρχεται για πρώτη φορά στο επίκεντρο. Πέρα από την ιστορικότητα, που μπορεί κανείς να εντοπίσει στις θεωρίες συνωμοσίας3, από το 2016 και έπειτα το φαινόμενο απασχολεί έντονα την επιστημονική σκέψη.4 Εισέρχεται στην πολιτική ζωή μέσα από το σχήμα της μετά-αλήθειας (post-truth), της προσπάθειας δηλαδή να αναδειχθεί μία εναλλακτική πρόταση στο πεδίο της επικοινωνίας, η οποία ισχυρίζεται ότι καθώς τα πάντα ελέγχονται από αφανείς κύκλους, ανακύπτει η ανάγκη της ανακάλυψης και προώθησης της «πραγματικής αλήθειας», αυτής που τα συστημικά Μ.Μ.Ε. αποκρύπτουν. Έτσι, οι απλές λύσεις και εξηγήσεις των διαδικασιών που εξελίσσονται στο πολιτικό και το κοινωνικό πεδίο προωθούνται έναντι της έρευνας. Αυτές οι «απλές» εξηγήσεις ωστόσο επενδύονται με θε3. Ήδη από τη Γαλλική Επανάσταση καταγράφονται μία σειρά από θεωρίες σχετικά με ζητήματα που αφορούν την κίνηση της Ιστορίας. Εν τάχει, εμφανίζεται ένα ρεύμα το οποίο θεωρεί ότι οι κοινωνικές διεργασίες δεν είναι τίποτα άλλο παρά το αποτύπωμα μυστικών ομάδων οι οποίες κινούν τα νήματα ανάλογα με τα συμφέροντά τους. Το παραπάνω σύμπτωμα θα μελετηθεί από ιστορικούς και κοινωνικούς επιστήμονες και θα μείνει γνωστό ως κοινωνική παράνοια, για περισσότερα βλ. R. Hofstadter (1964), The Paranoid Style in American Politics and other Essays, New York: Harper’s Magazine. 214 ωρίες οι οποίες μέσα από κινδυνολογικά μοντέλα, προσπαθούν να πείσουν για τους κινδύνους που υφίστανται οι κοινωνίες και αναδεικνύουν λαϊκιστικές και ακραίες εθνικιστικές προτάσεις. Με τη σειρά τους οι θεωρίες συνωμοσίας εισάγονται στην πολιτική ζωή και εκφράζονται από μια σειρά προσώπων και ομάδων που εντοπίζονται, κυρίως στο ακροδεξιό ακροατήριο, αλλά επηρεάζουν και το υπόλοιπο πολιτικό φάσμα. Οι θεωρίες συνωμοσίας ξεφεύγουν πλέον από τοπικούς μύθους και δεισιδαιμονίες και εγκαθίστανται στις νεωτερικές κοινωνίες, δομώντας αυτό που ο Taguieff ονομάζει «συνωμοσιολογικό φαντασιακό»5. Σε αυτά τα πλαίσια της μόνιμης καχυποψίας, της αμφισβήτησης των πάντων, της προώθησης του εύκολου αφηγήματος έναντι του εμπεριστατωμένου, οι θεωρίες συνωμοσίας όχι απλώς διαδίδονται ταχύτατα αλλά επηρεάζουν πολιτικές και κοινωνικές ομάδες που θεω- 4. Το 2016 θεωρείται τομή για το πεδίο καθώς μέσα από τη νίκη του Trump στις προεδρικές εκλογές των Η.Π.Α. και τη διεξαγωγή του δημοψηφίσματος σχετικά με την παραμονή στην Ε.Ε. στο Ηνωμένο Βασίλειο, αναζωογονείται η συζήτηση για τις θεωρίες συνωμοσίας. Για μία ανάλυση των θεωριών συνωμοσίας στο λόγο του Trump, βλ. G. Kessler, S. Rizzo, M. Kelly, (2020), Donald Trump and his assault on Truth, New York: The Washington Post, ενώ έρευνες σχετικά με τις θεωρίες αυτές και τη συσχέτισή τους με το δημοψήφισμα στο Η.Β. και τον Trump, βλ. H. Leal (2018), Brexit and Trump voters more likely to believe in conspiracy theories, survey study shows, Cambridge University. 5. Tagguied, P.-A., (2010) Θεωρίες συνωμοσίας. Εσωτερισμός. Εξτρεμισμός. Αθήνα: Εκδόσεις Πόλις. άρθρο ρητικά εκκινούν από το στρατόπεδο του ορθολογισμού. Κάτω από αυτές τις συνθήκες η πανδημία και η εξάπλωση του covid-19 υπεισέρχονται στο τοπίο των θεωριών συνωμοσίας. Το πρώτο βήμα θα γίνει με το κίνημα «κατά των μασκών» και γύρω από αυτό θα αμφισβητηθεί ανοιχτά η ύπαρξη του ίδιου του ιού. Χρειάζεται βέβαια ιδιαίτερη προσοχή στην καταγραφή αυτής της αμφισβήτησης. Από τη μία εμφανίζεται μία αντίδραση απέναντι στα ακραία και αυταρχικά μέτρα που πάρθηκαν, στις άθλιες συνθήκες κάτω από τις οποίες αφέθηκαν ολόκληροι πληθυσμοί και την απουσία πρόβλεψης περίθαλψης για αυτούς. Από την άλλη δομείται ένα σκληρό κίνημα το οποίο συγκροτείται από κλασικούς συνωμοσιολόγους οι οποίοι ανήκουν σε ακροδεξιούς κύκλους και ομάδες. Για αυτούς ο covid-19 δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένας ακόμα κρίκος σε μία αλυσίδα που ξεκινάει από συνωμοσίες περί εξωγήινων, ψεκασμών, μασόνων, μυστικών κυβερνητικών ομάδων και φυσικά των Εβραίων που προσπαθούν να ελέγξουν την κοινωνία. Με μία έκφραση είναι αυτό που για χρόνια αποκαλείται «Νέα τάξη πραγμάτων», μία και- νού νοήματος έκφραση η οποία λαμβάνει διαφορετικά χαρακτηριστικά ανάλογα με τον υπό στόχευση εχθρό. Συνοψίζοντας, οι συνέπειες της πανδημίας και του lockdown θα αποτελέσουν κατά την εκτίμησή μου ένα σημαντικό πεδίο διαμάχης στην μετά-covid εποχή. Αξίες και δικαιώματα που θεωρούσαμε δεδομένα θα πρέπει να επαναδιεκδικηθούν. Υπό αυτό το πρίσμα είναι σημαντικό να μην αμελήσουμε την εξέλιξη των θεωριών συνωμοσίας, οι οποίες ολοένα και αποκτούν ευρύτερα ακροατήρια. Η στόχευση τους αποκτά πλέον συγκεκριμένα πολιτικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά και το πρώτο πεδίο το οποίο θα βγει ηττημένο από αυτήν τη διαμάχη θα είναι η δημοκρατία και οι θεσμοί της, οι οποίοι καταγράφουν μια εξασθένιση για περισσότερο από 10 έτη. Τόσο αμφισβήτηση όσο και τα χαμηλά ποσοστά εμπιστοσύνης σε κορυφαίους θεσμούς της δημοκρατίας, όπως το κοινοβούλιο, η κυβέρνηση, το δικαστικό σώμα, θα πρέπει να αποτελέσουν ένα ισχυρό παράγοντα κινητοποίησης για την υπεράσπιση της δημοκρατίας παράλληλα με την προστασία της από επιπλέον κινδύνους όπως οι θεωρίες συνωμοσίας. 215