ŞİFAHANE'DEN HASTAHANE'YE Osmanlı Toplumunda Vakıf, Sağlık ve Tıp

i ŞİFAHANE’DEN HASTAHANE’YE Osmanlı Toplumunda Vakıf, Sağlık ve Tıp YAKUP AKKUŞ ATIF YAYINLARI ii Atıf Yayınları, 2018 ŞİFAHANE’DEN HASTAHANE’YE Osmanlı Toplumunda Vakıf, Sağlık ve Tıp Hazırlayan: Yakup AKKUŞ Yayın Yönetmeni: Muhammed ERBAY ISBN: 978-975-2499-62-1 Baskı Birinci Baskı Mart 2018, Ankara Tarcan Matbaacılık Tel: (0312) 384 34 35 Sayfa düzenleme Örnek Akademi Dizgi Birimi Genel Dağıtım Örnek Akademi Yayın Dağıtım İnkılap Sokak, No: 19/B Kızılay - Ankara Tel: (0312) 431 02 80 Faks: (0312) 432 19 65 Bu kitabın tüm yayın hakları Örnek Akademi Yayın Dağıtım’a aittir. Hiçbir bölümü, yazılı izin olmaksızın dergilerde ve eleştirel makalelerde kısa alıntılar yapılması dışında, herhangi bir şekilde kullanılamaz veya çoğaltılamaz. Tüm hakları saklıdır. Atıf Yayınları, Örnek Akademi altında faaliyet gösteren bir yan kuruluştur. iii İÇİNDEKİLER KISALTMALAR ................................................................................................. v ÖNSÖZ............................................................................................................. vi GİRİŞ: Metot ve Kaynaklar .................................................................................1 Literatüre Bakış ve Metot ...................................................................................6 Kaynaklar: Tıp Tarihini Osmanlı Arşivi Belgelerinden Okumak ........................14 I. KISIM İSLAM DÜNYASINDA ve AVRUPA’DA TIP EĞİTİMİ ile SAĞLIK HİZMETLERİ Orta Çağ ve Sonrasında Hastaneler ve Tıp Eğitimi ............................................21 Müslüman ve Avrupalı Hekimler.......................................................................31 II. KISIM OSMANLI VAKIF HASTANELERİ: DARÜŞŞİFALAR Meşhur Hekimlerin Yuvası: Amasya Darüşşifası ................................................39 Osmanlı’nın İlk Vakıf Hastanesi: Yıldırım Bayezid Darüşşifası .........................41 Han Olmadı Ama Harabe Oldu: Fatih Darüşşifası ............................................43 Fatih Darüşşifası’nda Teorik Tıp Eğitimi Veriliyor muydu? ................................48 Edirne’de Bir Gül Bahçesi: II. Bayezid Darüşşifası .............................................53 II. Bayezid Külliyesi’nde Tıp Medresesi Var mıydı? ............................................56 Tıbbiye Açıldı Pabucu Dama Atıldı: Süleymaniye Darüşşifası ve Tıp Medresesi ....... 57 Diğer Vakıf Hastaneleri ....................................................................................62 Osmanlı’da Hemşirelik Tarihi Ne kadar Geriye Götürülebilir? ...........................68 Darüşşifaların Mimari Özelliklerinin Sağlık Hizmetleriyle İlişkisi Var mıydı? ....71 iv III. KISIM VAKIF SAĞLIK KURULUŞLARININ BEŞERİ ve SOSYAL SERMAYE BİRİKİMİNE KATKILARI OSMANLI TIBBINDA BEŞERİ SERMAYE BİRİKİMİNİ SAĞLAYAN UNSURLAR......................................................................................................... 81 Vakıfların Sağlık Hizmetlerine ve Tıbbi Araştırmalara İdari-Mali Destekleri ......... 82 Tıp Medresesi ve Darüşşifalarda Eğitim Yöntemleri ve Süreçleri............................. 88 Kütüphane Hizmetleri........................................................................................... 92 Uzmanlık Alanlarına Göre Osmanlı Hekimlerinin Eserleri ve Tedavi Yöntemleri ......... 96 Temel Tıp Bilimleri ...................................................................................... 97 Dâhili Tıp Bilimleri.................................................................................... 102 Darüşşifalardaki Bazı Tedavi Yöntemleri Dini Unsurlar İçeriyor muydu? .... 110 Cerrahi Tıp Bilimleri.................................................................................. 111 VAKIF SAĞLIK KURULUŞLARININ SOSYAL SERMAYE BİRİKİMİNE KATKILARI ................................................................................ 114 IV. KISIM MODERN DÖNEM OSMANLI’SINDA VAKIF, SAĞLIK ve TIP On Dokuzuncu Yüzyılda Vakıf Sisteminde Yaşanan Sorunlar ve Kurumsal Değişim ............................................................................................. 121 Vakıf Sistemindeki Değişimin Tıp Eğitimine ve Sağlık Hizmetlerine Yansımaları 129 Darüşşifaların Vaziyeti ......................................................................................... 138 “Hastahane” ve “İspitalya” Tabirleri İlk Olarak Ne Zaman ve Ne İçin Kullanıldı? 146 Osmanlı Tıbbının Gelişememesinin Müsebbibi Vakıf Kurumu muydu? .............. 151 Osmanlı Hekimleri Modern Tıbbı Takip Ettiler mi? ............................................ 156 Değerlendirme ve Sonuç ..................................................................................... 158 KAYNAKLAR..................................................................................................... 165 EKLER .....................................................................................................176 Dizin .........................................................................................................181 Şifahane’den Hastahane’ye 165 KAYNAKLAR Arşiv Kaynakları Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Sadaret Tasnifi Mektubî Kalemi (A.MKT) 41/71, 1846. Mektubî Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM) 308/62; 233/38, 1861; 721/7, 1895; 144/19, 1858. Mektubî Kalemi Nezaret ve Deva’ir Evrakı (A.MKT.NZD) 4/23; 201/2; 301/96, 1860. Divan (Beylikçi) Kalemi Evrakı (A.DVN) 68/77. Ali Emiri Tasnifi Ahmed III (AE.SAMD.III) 102/10112, 1705. Selim III (AE.SSLM III) 429/24533, 1807. Cevdet Tasnifi Askeriye (C.AS) 1059/46570, 1773; 995/43473, 1803. Evkaf (C.EV) 29455; 240244; 434/21977, 1734; 475/24044, 1840. Maarif (C.MF) 4734; 157/7822, 1820; 91/4516, 1827; 151/7539, 1829. Maliye (C.ML) 596/24585, 1776. Sıhhiye (C.SH) 21/1037, 1734; 534; 845; 759; 21/1033, 1743; 18/867, 1853; 16/759, 1768; 5/206, 1796; 204, 1723; 5/224, 1727; 5/214, 1798; 4/184, 1799; 9/444, 1804; 7/304, 1805-06; 28/1351, 1843; 7/348, 1846; 24/1176, 1851; 3/116, 1853. İbnülemin Tasnifi Sıhhiye (İE.SH) 82; 2/180, 1719; 2/168, 1719; 1/24, 1686. Evkaf (İE.EV) 13/1581, 1686. Hatt-ı Hümâyun Tasnifi (HAT) 196/9828, 1791; 510/25034-D, 1821; 545/26941-B, 1824; 545/26941, 1824; 545/26955-G, 1819; 298/17673, 1828. İradeler Tasnifi Dâhiliye (İ.DH) 341/22460, 1856; 55/2696, 1842; 679/47296; 1004/79273, 1886. Evkaf (İ.EV) 6/1311-N-04, 1894; 7/1312-M-11, 1894; 6/16, 1894. Hususi (İ.HUS) 28/34, 1894. Dâhiliye Tasnifi Mektubî Kalemi (DH.MKT) 273/4, 1894; 1611/57, 1889; 1774/121; 1244/16, 1908; 62/31, 1893; 1566/4; 2170/24, 1899. Umur-ı Mahalliye ve Vilayat Müdürlügü (DH.UMVM) 113/57, 1920; 95/34; 95/7, 1911; 95/6, 1911. Mebanî-i Emiriye ve Hapishâneler Müdüriyeti (DH.MB.HPS) 72/15, 1913. İdare (DH.İD) 47-1/50. Bâb-ı Âli Evrak Odası (BEO) 4475/33568, 1917; 139/10385, 1893; 3899/292365, 1911; 3891/291782, 1911. Sadâret Divan-ı Hümâyun Mühimme Kalemi (A.DVN.MHM) 11/68, 1854. 166 KAYNAKLAR Evkaf-ı Hümâyun Nezareti Defterleri Evkaf Defterleri (EV.d) 10513, 1838; 12552. Evkaf-ı Haremeyn Muhasebeciliği Defterleri (EV.HMH.d) 7808, 1804. Maliyeden Müdevver Defterler Tasnifi (MAD.d) 2096; 9191, 3882. Şura-yı Devlet (ŞD) 1911/52, 1883; 135/65, 1895; 2216/4, 1879; 2246/8, 1910; 1965/25, 1879; 2435/65, 1881. Maarif Mektubî (MF.MKT) 58/12, 1878; 83/10; 91/79. Topkapı Sarayı Arşivi Müzesi Defterleri (TS.MA.d) 1612; 1432. Yıldızı Tasnifi Esas Evrak (Y.EE) 104/85, 1889; 107/61, 1892. Sadaret Resmi Maruzat Evrakı (Y.A.RES) 148/9. Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y.MTV) 95/54. Perakende Evrakı Askerî Maruzât (Y.PRK.ASK) 192/71, 1902-1903. Perakende Evrakı Arzuhal Jurnal (Y.PRK.AZJ) 22/91, 1892. Perakende Evrakı Şehremâneti Maruzâtı (Y.PRK.ŞH) 3/84, 1891; 7/15, 1895. Perakende Evrakı Müteferrik (Y.PRK.M) 4/21, 1897. Perakende Evrakı Mabeyn Başkitâbeti (Y.PRK.BŞK) 10/50. Perakende Evrakı Sıhhiye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.SH) 4/56, 1893; 3/60, 1892; 4/3, 1893. Osmanlıca Mecmualar ve Gazeteler Ali Canib, “Şair ve Tabip Şifâî Şaban Efendi”, Hayat Mecmuası, C: 4, S: 87, 26 Temmuz 1928, s. 2-3. Daubresse, M., “Musico-Therapie”, Çev. Abdullah Cevdet, İctihad Mecmuası, No: 7, Mayıs 1908, s. 263-284. Doktor Hâzık, “Tababet ve Tedavi”, Teârüf-i Müslimîn, C: 2, Aded: 26, 22.12.1910. Doktor İhsan, “Emraz ve İnsanlar: Cehalet ve Taassub -1”, Teârüf-i Müslimîn, C: 2, Aded: 30, 15.01.1911. Müfti-zâde, “İstanbul Medreseleri”, Sebilürreşad, C: 21, Aded: 540-541, 28 Haziran 1923, s. 161-162. İkdam Gazetesi, No: 1148, 27.09.1897. Sabah Gazetesi, No: 7905, 02.09.1911; No: 3020, 18.04.1898; No: 3157, 03.12.1898; No: 2431, 07.05.1896; No: 1938, 31.12.1894; No: 1661, 28.03.1894; No: 1290, 22.03.1893; No: 1448, 27.08.1893; No: 1086, 30.08.1892; No: 489, 06.01.1891; No: 440, 18.11.1890. Takvim-i Vekayi Gazetesi, No: 67; No: 2013, 4.12.1914; No: 1816, 26.05.1876; No: 1383, 19.07.1871; No: 732, 25.01.1864; No: 470, 13.07.1852; No: 386, 31.07.1848; No: 341, 01.07.1847; No: 291, 11.11.1845. Tanin Gazetesi, No: 362, 04.09.1909. Tercüman-ı Hakikat Gazetesi, No: 13619, 23.01.1919. Vakit Gazetesi, No: 380, 13.11.1918. Yayınlanmış Eserler Osmanlı Belgelerinde Askeri Tıp ve Balkan Askeri Hastaneleri, Edit. Murat Babuçoğlu, O. Özdil ve S. E. Karakuş, GESDAV, Ankara, 2013. Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı Eğitiminde Modernleşme, Haz. Muzaffer Albayrak ve Kevser Şeker, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını, İstanbul, 2014. Ağırakça, Ahmet, “Osmanlı Tıbbının Kaynakları”, Osmanlılarda Sağlık I içerisinde, Edit. C. Yılmaz ve N. Yılmaz, 1. Baskı, Biofarma, İstanbul, 2006, s. 133-163. Akkuş, Yakup, “Tarihsel Süreçte Türkiye’nin Sağlık Politikaları ve Planlamaları”, Sağlık Planlaması içerisinde, Edit. Ensar Ağırman, Atatürk Üniversitesi, Açık Öğretim Fakültesi Yayınları, Erzurum, 2016, s. 1-15. Şifahane’den Hastahane’ye 167 Akkuş, Yakup, “Osmanlı Vakıf Kurumunda Tıp Bilimlerinin Gelişimi”, Türkiye Klinikleri Tıp Etiği-Hukuku-Tarihi Dergisi, C: 18, S: 1, 2010, s. 26-36. Aksakal, Layla J., “The Sick Man and his Medicine: Public Health Reform in the Ottoman Empire and Egypt (2003 Third Year Paper)”, Harvard University, Law School, s. 1-38. Aksu, Murat, Tıp Tarihi Açısından Türkiye’de Verem Savaşı, Ankara, 2007. Aköz, Alaaddin ve Yörük, Doğan, “H.1002/ M.1594 Tarihli Bir Vakıf Defterine Göre Edirne’deki Sultan II. Bâyezid Câmii ve İmâreti Evkâfı”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 16, 2004, s. 157-177. Aktan, Pınar Kayaalp, “Kanuni Sultan Süleyman ve Hürrem Sultan’ın Darüşşifaları: 16. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Sağlık Hizmetleri Konusunda İki Farklı Yaklaşım”, Süleymaniye, Ulusal Sempozyum (23-25 Kasım 2007), KOCAV ve Eminönü Belediyesi Yayını, İstanbul, 2010, s. 342-347. Alkan, Mustafa, “Manisa’da Hafsa Sultan Dârüşşifası (Bîmarhanesi)”, Turkish Studies-International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Ankara-Turkey, Vol. 9, Is. 10, Fall 2014, s. 19-31. Altan, Selim, “Manisa Hafsa Sultan Dârüşşifası”, Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Şefkat Abideleri Şifahaneler içerisinde, Haz. Abdullah Kılıç, Medicalpark, İstanbul, 2012, s. 239-251. Altıntaş, Ayten, “Süheyl Ünver Haklıydı Fatih Darüşşifası’nda Tıp Eğitimi Yapılıyordu”, IV. Türk Tıp Tarihi Kongresi, (18-20 Eylül 1996-İstanbul), Kongreye Sunulan Bildiriler, TTK Basımevi, 2003, s. 65-74. Altıntaş, Ayten ve Doğan, Hanzade, “Osmanlı Tıbbının Bozulma Nedenlerinden Biri: Reca, Minnet, İtimas”, Türkiye Klinikleri Tıp Etiği-Hukuku-Tarihi Dergisi, C: 12, S: 3, 2004, s. 164-170. Altıntaş, Ayten, “Anadolu Selçukluları ve Osmanlılar’da Tıp ve Darüşşifalar”, Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Şefkat Abideleri Şifahaneler içerisinde, Haz. Abdullah Kılıç, Medicalpark, İstanbul, 2012, s. 23-61. Altıntaş, Ayten, “Amasya Dârüşşifası (Sultan I. Alaeddin Dârüşşifası)”, Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Şefkat Abideleri Şifahaneler içerisinde, Haz. Abdullah Kılıç, Medicalpark, İstanbul, 2012, s. 153-163. Kemaliyye, Erken Anadolu Türkçesi ile Yazılmış Bir Tıp Risalesi, Edit. A. H. Bayat, Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, İstanbul, 2007. Artvinli, Fatih, Delilik, Siyaset ve Toplum: Toptaşı Bimarhanesi (1873-1927), Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, 2013. Artvinli, Fatih, “Ali Enver’in Toptaşı Bimarhanesi Gözlemleri”, Toplumsal Tarih, S: 194, Şubat 2010, s. 66-73. Ataç, Adnan ve Kılıç, Abdullah, “Haseki Dârüşşifası”, Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Şefkat Abideleri Şifahaneler içerisinde, Haz. Abdullah Kılıç, Medicalpark, İstanbul, 2012, s. 253-261. Atay, Hüseyin, “Fatih-Süleymaniye Medreseleri Ders Programları ve İcazet-Nameler”, Vakıflar Dergisi, S: 13, 1981, s. 171-235. Ateş, İbrahim, “Vakıflarda Eğitim Hizmetleri ve Vakıf Öğrenci Yurtları”, Vakıflar Dergisi, S: XIV, Ankara, 1982, s. 29-100. Atılgan, Mehmet, “Başlangıcından 19. Yüzyıla Tıp Kütüphaneleri”, Oluşum: Türk Kütüphaneciler Derneği Edirne Şubesi Yayın Organı, S: 51, s. 91-119. Ayar, Mesut, Osmanlı Devleti’nde Kolera, İstanbul Örneği (1892–1895), Kitabevi, İstanbul, 2007. Aydın, Erdem, “İslam Dünyasında Tıp”, (http://www.medinfo.hacettepe.edu.tr/ders/TR/D1/4/3856.doc, S.E.T. 14.06.2016). Aydın, Sabahattin, “Modern Tıp Penceresinden Osmanlı Tıp Anlayışına Bakış”, Edit. C. Yılmaz ve N. Yılmaz, Osmanlılarda Sağlık I içerisinde, 1. Baskı, Biofarma, İstanbul, 2006, s. 27-39. 168 KAYNAKLAR Aydın, Erdem, “İslam Dünyasında Tıp”, http://www.medinfo.hacettepe.edu.tr/ders/TR/D1/4/3856.doc, S.E.T.: 14.06.2016) Aydüz, Salim, “Süleymaniye Medical Madrasa (Dār al-Tib) and Its Importance in the History of Ottoman Medicine”, Journal of the International Society for the History of Islamic Medicine (JISHIM), 20092010, Vol. 8-9, Is. 15-16-17-18, s. 31-37. Aydüz, Salim, “Süleymaniye Tıp Medresesi ve Osmanlı Tıp Tarihindeki Yeri ve Önemi”, Süleymaniye, Ulusal Sempozyum (23-25 Kasım 2007), içinde, KOCAV ve Eminönü Belediyesi Yayını, İstanbul, 2010, s. 394-406. Aydüz, Salim, “Medrese ve Tekke Dışındaki Eğitim Müesseseleri Tarihi Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C: 6, S: 12, 2008, s. 139-180. Aydüz, Salim, “The Role of Translations in the Eighteenth Century: Transfer of Modern Science and Technology to the Ottoman State”, Foundation for Science Technology and Civilisation, Pub. ID: 626, December 2006, s. 1-12. Bademci, Gülşah, Batay, Funda ve Sabuncuoğlu, Hakan, “First Detailed Description of Axial Traction Techniques by Serefeddin Sabuncuoglu in the 15th Century”, European Spine Journal, Vol. 14, Is. 8, 2005, s. 810-812. Bakır, Betül ve Başağaoğlu, İbrahim, “How Medical Functions Shaped Architecture in Anatolian Seljuk Darüşşifas (Hospitals) and Especially in The Divriği Turan Malik Darüşşifa”, Journal of the International Society for the History of Islamic Medicine, No: 5, 2006, s. 64-82. Bakır, Betül ve Başağaoğlu, İbrahim, “The Effects of the Medical Functions on Architecture in Süleymaniye Dar’us Sifa of the Ottoman Dar’us Sifas”, Bulletin of the Transilvania University of Braşov, Vol. 6, Is. 51, Series 6: Medical Sciences, 2009, s. 71-80. Barkan, Ömer Lûtfi, “Süleymaniye Cami ve İmareti Tesîslerine Âit Yıllık Bir Muhasebe Bilançosu 993/994 (1585-1586)”, Vakıflar Dergisi, S: 9, Tıpkı Basım, 2006, s. 109-161. Barkan, Ömer Lûtfi, “Fatih Câmi ve İmareti Tesîslerinin 1489-1490 Yıllarına âit Muhasebe Bilânçoları”, İ.Ü. İFM, C: 23, S: 1-2, Ekim 1963, s. 297-341. Barkan, Ömer Lûtfi, “Şehirlerin Teşekkül ve İnkişafı Tarihi Bakımından: Osmanlı İmparatorluğunda İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar”, İ.Ü. İFM, C: 23, S: 1-2, Ekim 1963, s. 239-296. Barkan, Ömer Lûtfi, “H. 933-934 (M. 1527-28) Malî Yılına Ait bir Bütçe Örneği”, İ.Ü. İFM, C: 15, S: 1-4, 1953-54, s. 251-329. Başağaoğlu, İbrahim, “15. Yüzyılda Amasya’da Yaşamış Tıp Adamı Şerafeddin Sabuncuoğlu”, I. Amasya Araştırmaları (13-15 Haziran 2007), 1. Kitap içerisinde, Edit. Yavuz Bayram, Amasya Valiliği Yayını, 2007, s. 535-544. Bayat, Ali Haydar, Tıp Tarihi, Zeytinburnu Belediyesi & Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, Genişletilmiş 3. Baskı, İstanbul, Mayıs 2016. Bayat, Ali Haydar, “Osmanlı Devletinde Tıp Eğitimi”, Osmanlılarda Sağlık I içerisinde, Edit. C. Yılmaz ve N. Yılmaz, 1. Baskı, Biofarma, İstanbul, 2006, s. 237-245. Bayat, Ali Haydar, “Şer’iye Sicilleri ve Tıp Tarihimiz I, Rıza Senetleri”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S: 79, Ağustos, 1992. Bayat, Ali Haydar, “Amasya’lı Sabuncuoğlu Şerefeddin Bibliografyası”, Tıp Tarihi Araştırmaları, S: 2, 1988, s. 92-101. Bayram, Sadi, “Sağlık Hizmetlerimiz ve Vakıf Guraba Hastanesi”, Vakıflar Dergisi, S: 14, 1982, s. 101-118. Şifahane’den Hastahane’ye 169 Bilgin, Arif, “Osmanlı Döneminde İlaç Yapımında Kullanılan Tıbbi Bitkiler”, Osmanlılarda Sağlık I içerisinde, Edit. C. Yılmaz ve N. Yılmaz, 1. Baskı, Biofarma, İstanbul, 2006, s. 247-263. Brewer, Harry, “Historical Perspectives on Health: Early Arabic Medicine”, The Journal of The Royal Society for the Promotion of Health, Vol. 124, Is. 4, s. 184-187. Brömer, Rainer, “Neden Osmanlı Tıbbı”, Çev. M. İnanç Özekmekçi, Hayatsağlık Dergisi, s. 32-35. (https://tr.scribd.com/document/200641193/Neden-Osmanlı-Tıbbı, S.E.T. 01.01.2018). Canip (Yöntem), Ali, “Şair ve Tabip Şifâî Şaban Efendi”, Çeviri ve Sadeleştirme: Ahmet Acıduman, Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, 53 (2), 2010, s. 244-250. Cantay, Gönül, “Osmanlı Mimarisinde Darüşşifalar”, Osmanlı Sağlık Kurumları içerisinde, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, No: 11, Edit. Bülent Özaltay vd., İstanbul, 2008, s. 67-80. Cantay, Gönül, “Amasya Darüşşifası”, DİA, C: 3, İstanbul 1991, s. 5-6. Cantay Güreşsever, Gönül, “Fatih Darüşşifası’nın Han’a Dönüştürülme Teşebbüsü”, İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Yayını, S: 4, Güz 2014, s. 1-12. Clarence-Smith, W. G. “Technological and Scientific Change in Early Modern Islam, c. 1450-c. 1850”, XIV International Economic History Congress (IEHC), 21-25 August, Helsinki, 2006, s. 1-33. Çağatay, Neşet, “Sultan Murad Hüdavendigâr Adına Düzenlenmiş Bir Vakfiye”, Vakıflar Dergisi, S: 12, 1978, s. 7-14. Çataltepe, Sipahi, İslam-Türk Medeniyetinde Vakıflar, Türkiye Milli Kültür Vakfı Yayınları, 3, İstanbul, 1991. Çetin, Osman, “Bursa Yıldırım Darüşşifası”, Bursa Araştırmaları Dergisi, S: 8, Kış 2005, s. 55-59. Çetin, Osman, “Bursa Şer’iyye Sicilleri Işığında Osmanlılarda İlk Tıp Fakültesi Bursa Darüşşifası ve Tıbbî Faaliyetler”, OTAM, S: 4, 1993, s. 121-149. Çizakça, Murat, Osmanlı Dönemi Vakıflarının Tarihsel ve Ekonomik Boyutları, Bahçeşehir Üniv., TÜSEV Yayınları, 2006. Çizakça, Murat, “Waqf and Reforming The Higher Education”, Paper to be submitted at the Higher Education Forum–Waqf Revival, Kuala Lumpur, Malezya, 22.02.2018, s. 1-6. (https://www.academia.edu/35870638/ waqf_and_reforming_the_higher_education, S.E.T. 14.02.2018). Dinç, Gülten ve Kılıç, Abdullah, “Süleymaniye Dârüşşifası ve Tıp Medresesi”, Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Şefkat Abideleri Şifahaneler içerisinde, Haz. Abdullah Kılıç, Medicalpark, İstanbul, 2012, s. 263-279. Dinç, Gülten¸ S. Naderi ve Y. Kanpolat, “Süleymaniye Külliyesi: A Historically Important Medical, Scientific and Cultural Center”, Neurosurgery, Vol. 59, Is. 2, 2006, s. 404-409. Dinç, Gülten, “Fatih Dârüşşifası ve Bugünkü Durumu”, I. Türk Tıp Tarihi Kongresi (17-19 Şubat 1988), Kongreye Sunulan Bildiriler, TTK Basımevi, Ankara, 1992, s. 199-205. Düzbakar, Ömer, “Charitable Women and their Pious Foundations in the Ottoman Empire: The Hospital of the Senior Mother, Nurbanu Valide Sultan”, Journal of the International Society for the History of Islamic Medicine, Vol. 5, Is. 10, 2006, s. 11-20. Emrence, Cem, “Alınan Koruyucu Önlemler ve İstanbul’da Kolera Salgını (1893-1894)”, Tarih ve Toplum, C: 32, S: 188, İstanbul, Ağustos 1999, s. 46-52. Erdemir, Ayşegül Demirhan, “Bursa Yıldırım Darüşşifası’nın Tıp Tarihi Açısından Önemi ve Bu Darüşşifada Görev Yapan Bazı Hekimler”, Bursa Defteri, S: 9, 2001, s. 71-76. Eren, Fikret, “Osmanlı Dönemi Vakıfları”, V. Vakıf Haftası Kitabı içerisinde, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara, 1988, s. 195-201. 170 KAYNAKLAR Ergin, Osman Nuri, Türk Maarif Tarihi, C: 1-2, Eser Matbaası, İstanbul, 1977. Ergün, Mustafa, İkinci Meşrûtiyet Devrinde Eğitim Hareketleri (1908-1914), Ankara, 1996. Eroğlu, Haldun, “XV. Yüzyıl Tabiblerinden Şerafettin Sabuncuoglu ve Amasya Darüşşifası”, OTAM, S: 11, Ankara, 2000, s. 147-156. Ertem, Adnan, “Osmanlıdan Günümüze Vakıflar”, Vakıflar Dergisi, S: 36, Aralık 2011, s. 25-65. Erünsal, İsmail E., Türk Kütüphaneleri Tarihi II, Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Yayını: 22, Ankara, 1988. Etker, Şeref ve Günergun, Feza, “Zeynep-Kamil Hastanesi (1875): Romantik Tarihçiliğin Gölgesinden Bir Çıkış Denemesi”, Osmanlı Sağlık Kurumları içerisinde, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, No: 11, Edit. Bülent Özaltay vd., İstanbul, 2008, s. 147-169. Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C: 3-4, Haz. Mehmed Zıllîoğlu, Üçdal Neşriyat, İstanbul, 1976. Fatih Mehmet II Vakfiyeleri, Vakıflar Umum Müdürlüğü, Cumhuriyet Matbaası, Ankara, 1938. Gencer, Ali İhsan, “İstanbul Tersanesi’nde Açılan İlk Tıp Mektebi”, Tarih Dergisi, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, S: 31, 1977, s. 301-316. Genç, Mehmet, “Mukataa”, DİA, C: 31, 2006, s. 129-132. Gençoğlu, Mustafa, “Başlangıçtan II. Meşrutiyet’e Osmanlı Devleti Tarafından Tıp Eğitimi İçin Avrupa’ya Gönderilenlerin Modern Türk Tıbbına Katkıları”, Kök Araştırmalar: Kök Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, C: X, S: 1, 2008, s. 89-115. Göçer, Kenan, “Bezmiâlem Valide Sultan ve Gureba Hastanesi Vakfiyesi”, Çankırı Karatekin Üniversitesi İİBF Dergisi, C: 4, S: 1, 2014, s. 123-150. Gökay, Kerim, “Ruh Hekimliği Sahasında Türklerin ve Vakıf Müessesesinin Hizmetleri”, Vakıflar Dergisi, S: 2, 1942, s. 263-265. Gökçe, Nilüfer, “1893–1894 Kolera Salgınları Karşısında Edirne’de Alınan Koruyucu Sağlık Önlemlerinin Edirne Gazetesi’ne Yansıması”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, S: VII, İstanbul 2001. Gökçe, Nilüfer, “19. Yüz Yılın Sonlarında, Edirne Sultan II. Bayezid Darüşşifası’nın Durumu”, Türkiye Klinikleri Tıp Etiği-Hukuku-Tarihi Dergisi, C: 10, S: 1, 2002, s. 26-33. Gökçe, Nilüfer, “Edirne Sultanı II. Bayezid Darüşşifası Vakfiyesi’ne Göre Darüşşifa Personeli ve Kullanılan İlaçlar”, Tarih ve Toplum, C: 35, S: 206, Şubat 2001, s. 103-108. Göyünç, Nejat, “XVI. Yüzyılda Ruûs ve Önemi”, Tarih Dergisi, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, C: 17, S: 22, 1967, s. 17-34. Gözler, Kemal, İdare Hukuku, C: 1, Ekin Kitabevi Yayınları, 1. Baskı, Bursa, Nisan 2003. Gül, Enes, “Darüşşifa Nafi-i Nas-ı Cihan: Osmanlı Sultan Darüşşifaları”, Osmanlılarda Sağlık I içerisinde, Edit. C. Yılmaz ve N. Yılmaz, 1. Baskı, Biofarma, İstanbul, 2006, s. 273-283. Güran, Tevfik, Resmî İstatistiklere Göre Osmanlı Toplum ve Ekonomisi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1. Basım, İstanbul, Nisan 2017. Güran, Tevfik, Ekonomik ve Mali Yönleriyle Vakıflar: Süleymaniye ve Şehzade Süleyman Paşa Vakıfları, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2006. Gürkan, Kâzım İsmail, Bezm-i Alem Valide Sultan–Vakıf Gureba Hastanesi Tarihçesi, Özışık Matbaası, İstanbul, 1967. Heybeli, Nurettin, “Sultan Bayezid II Külliyesi: One of the Earliest Medical Schools-Founded in 1488”, Clinical Orthopaedics and Related Research, Vol. 467, Is. 9, 2009, s. 2457-2463. Hızlı, Mefail, “Osmanlı Vakıf Sisteminde “Rakabe””, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C: 6, S: 6, 1994, s. 53-70. Şifahane’den Hastahane’ye 171 Hızlı, Mefail, “Osmanlı Vakıf Eserlerinin İnşa, Tamir ve Restorasyonları”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C: 5, S: 5, 1993, s. 219-232. Ibbotson, Sophie ve Lovell-Hoare, Max, Sudan, Bradt Travel Guides, UK, 2012. İhsanoğlu, Ekmeleddin, “Institutionalisation of Science in the Medreses of Pre-Ottoman and Ottoman Turkey”, Turkish Studies in the History and Philosophy of Science içerisinde, Edit. G. Irzık ve G. Güzeldere, 2005, s. 265-284. İhsanoğlu, Ekmeleddin, Suriye’de Modern Osmanlı Sağlık Müesseseleri, Hastahaneler ve Şam Tıp Fakültesi, TTK Yayınları, Ankara, 1999. İpşirli, Mehmet, “Osmanlı’da Vakıfların Tarihî Gelişmesi”, Sivil Toplum Dergisi, C: 4, S: 15, 2006, s. 61-72. Kâhya, Esin, “Bizde Diseksiyon Ne Zaman ve Nasıl Başladı?”, Belleten, C: 43, S: 172, 1979, s. 739-759. Kâhya Esin, “Cemaleddin Aksarayi”, XI. Türk Tarih Kongresi’nden Ayrı Basım, TTK Yayınları, Ankara, 1994, s. 1259-1266. Kâhya, Esin, “Did the Ottoman Physicians Make any Contributions to the Medical Science in the Ottoman Empire in the Fourteenth Century”, Belleten, C: 70, S: 257, 2006, s. 155-166. Kâhya, Esin ve Erdemir, Ayşegül D., Bilimin Işığında Osmanlı’dan Cumhuriyete Tıp ve Sağlık Kurumları, TDV Yayınları, 1. Bası, 2000. Kafalı, Hasan, Aksoy, Ş., Atmaca, F. ve San, İ., “Colored Illustrations of Obstetrics Manipulations and Instrumentation Techniques of a Turkish Surgeon Serafeddin Sabuncuoglu in the 15th Century”, European Journal of Obstetrics & Gynecology and Reproductive Biology, Vol. 105, Is. 2, 2002, s. 197-202. Kal’a, Ahmet, “Fatih Devrinden Bugüne Kiralık Vakıf İktisadi İşletmelerinde ‘Kiracılık Hakkı’ ile İlgili Hukuki Gelişmeler ve Yapılabilecek Yeni Düzenlemeler”, Vakıflar Genel Müdürlüğü, 1990, s. 129-136. Kaplan, Michel, “Büyük Bir İmparatorluk Vakfı: Pantokrator (Zeyrek Cami)”, Bizans: Yapılar, Meydanlar, Yaşamlar içerisinde, Edit. Annie Pralong, Çev. Buket Kitapçı Bayrı, Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü ve Kitap Yayınevi, İstanbul 2011, s. 118-134. Karaçay, Habib ve Varol, Çiğdem, “Sosyo-ekonomik Kalkınmada Fiziki, Beşerii ve Sosyal Sermaye Yatırımları: Vakıflar Genel Müdürlüğü Örneği”, Gazi Üniversitesi, İ.İ.B.F. Dergisi, C: 17, S: 3, 2015, s. 100-121. Karlığa, Bekir ve Kazancıgil, Aykut, “Hekimbaşı Mustafa Behçet Efendi ve İbn Sina’nın Yeni Bir Ahlak Risalesi”, Tıp Tarihi Araştırmaları Dergisi, S: 6, Ocak 1997, s. 121-142. Kazancıgil, Ratip, “Osmanlı Dönemi Edirnesi’nde Tıp Eğtimi ‘Medresetü’l-Etibba ve Darüşşifa”’, Trakya’da Tıp Eğitimi içerisinde, Trakya Üniversitesi Yayınları, No: 62, Edirne, 2004, s. 21-33. Kılıç, Abdullah, “Atik Valide Dârüşşifası”, Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Şefkat Abideleri Şifahaneler içerisinde, Haz. Abdullah Kılıç, Medicalpark, İstanbul, 2012, s. 301-311. Kibritcioglu, Aykut, “İktisadi Büyümenin Belirleyicileri ve Yeni Büyüme Modellerinde Beşeri Sermayenin Yeri”, A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C: 53, S:1-4, 1998, s. 207-230. Konyalı, İbrahim Hakkı, “Bir Hüccet İki Vakfiye”, Vakıflar Dergisi, 1968, S: 7, s. 97-110. Köprülü, Fuad, “Vakıf Müessesesinin Hukukî Mahiyeti ve Tarihî Tekâmülü”, Vakıflar Dergisi, S: 2, 1942, s. 1-35. Kunduracı, Nevzat Fırat, “İslam Medeniyetinin Oluşumunda Sosyal Sermaye”, On dokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S: 33, 2012, s. 191-226. Kuran, Timur, “The Provision of Public Goods under Islamic Law: Origins, Impact, and Limitations of the Waqf System”, Law & Society Review, Vol. 35, Is. 4, 2001, s. 841-898. 172 KAYNAKLAR Kuran, Timur, “Institutional Roots of Authoritarian Rule in the Middle East: TheWaqf as Obstacle to Democratization”, First Draft in Progress, 21 October 2012, s. 1-39. Kuran, Timur, Yollar Ayrılırken, Ortadoğu’nun Geri Kalma Sürecinde İslam Hukukunun Rolü, Çev. Nurettn Elhüseyni, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2012. Kürkçüoğlu, Şerif, Tarihte Kolera, Parakolera Salgınları ve Karantina Tedbirleri: Bizde ve Dünyada, Diyarbakır, 1978. Kütükoğlu, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), Kubbealtı Akademisi Kültür ve San’at Vakfı, İstanbul, 1994. Makdisi, George, The Rise of Colleges, Institutions of Learning in Islam and the West, Edinburgh University Press, Edinburgh, 1981. Marcus, Abraham, The Middle East on the Eve of Modernity: Aleppo in the Eighteenth Century, Columbia University Press, NY, 1989. Meriç, Rıfkı Melûl, “Osmanlı Tababeti Tarihine Ait Vesikalar I: Cerrahlar ve Kehhaller”, Tarih Vesikaları, Yeni Seri, C: 1, S: 16, İstanbul, Ağustos 1955, s. 27-113. Mohamed, Suleiman Yahia, “The Turkish Impact on the Changes of the Sudanese Socio-cultural Life and Development”, Uluslararası Asya Ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi (10-15.09.2007), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Bildiriler, C: 2, Ankara, 2011, s. 489-509. Muallim Cevdet, “Sivas Darüşşifası Vakfiyesi ve Tercümesi”, Vakıflar Dergisi, S: 1, 2. Baskı, 1969, s. 35-38. Murphey, Rhoads, “Osmanlı Tıbbı ve Kültürlerüstü Karakteri (Onaltıncı Yüzyıldan Onsekizinci Yüzyıla)”, Çev. Tuncay Zorlu, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C: 2, 1998, s. 263-292. Müderrisoğlu, Fatih, “Edirne II. Bayezid Külliyesi”, Vakıflar Dergisi, S: XXII, 1991, s. 151‐198. Nagamia, Husain F., “Islamic Medicine History and Current Practise”, Journal of the International Society for the History of Islamic Medicine, Vol. 2, Is. 4, 2003, s. 19-30. Nemlioğlu, Candan, “Osmanlı Dârüşşifâları’nın Bahçe Düzeni ve Tıp Bilimine Katkıları”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Prof. Dr. Oktay Aslanapa Özel Sayısı, Der. Yaşar Çoruhlu, S: 183, Kasım-Aralık 2009, s. 305-323. North, Douglass C., Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press, 1990. Ölmez, Adem, “II. Meşrutiyet Devrinde Osmanlı Medreselerinde Reform Çabaları ve Merkezileşme”, Vakıflar Dergisi, S: 41, Haziran 2014, s. 127-140. Özcan, Tahsin, “Osmanlı Devleti’nde Eğitim Hizmetlerinin Finansmanı”, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi Tebliğleri, 12-15 Nisan 1999, Der.: H. Yavuz Nuhoğlu, IRCICA, İstanbul, 2001, s. 133-143. Özcan, Tahsin, Osmanlı Para Vakıfları: Kanuni Dönemi Üsküdar Örneği, TTK Yayınları, Ankara 2003. Özcan, Tahsin, “Osmanlı Vakıf Hukuku Çalışmaları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C: 3, S: 5, 2005, s. 513-552. Özdemir, Hikmet, Salgın Hastalıklardan Ölümler (1914-1918), TTK Yayınları, Ankara, 2010. Öztürk, Nazif, “XIX. Asır Osmanlı Yönetiminde Yaşanan Batılılaşma Hareketlerinin Vakıflar Üzerindeki Etkileri”, İslami Araştırmalar Dergisi, C: 8, S: 1, İstanbul, 1995, s. 13-33. Öztürk, Nazif, “İslam ve Türk Kültüründe Vakıflar”, Vakıflar Dergisi, S: 29, 2005, s. 7-20. Öztürk, Nazif, “Mukātaalı Vakıf ”, DİA, C: 31, 2006, s. 132-134. Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C: 3, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1983. Panzac, Daniel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1700-1850), Çev. Serap Yılmaz, Tarih Vakfı Yurt Yay, İstanbul, 1997. Şifahane’den Hastahane’ye 173 Redhouse, James W., A Turkish and English Lexicon, Printed for the American Mission by A. H. Boyajian, Constantinople, 1890. Sabuncuoglu, Şerefeddin, Mücerreb-Name (İlk Türkçe Deneysel Tıp Eseri- 1468), Haz. İ. Uzel ve K. Süveren, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, No: 202, Ankara, 1999. Sabuncuoglu, Şerefeddin, Cerrāhiyyetü’l-Hāniyye, 2 Cilt, Haz. İlter Uzel, TTK Basımevi, Ankara, 1992. Sabuncuoğlu, Osman, “Early Color Illustrations of Psychiatric Treatment Methods, As Drawn By Physician Serefettin Sabuncuoglu (1385-1470)”, The American Journal of Psychiatry Health Module, Vol. 163, Is. 12, Dec. 2006, s. 2071. Sançar, Behire, “Nursing Services in the Ottoman Empire”, Recent Advances in Health Sciences içerisinde, Edit. A. Adil Çamlı, Bilal Ak vd., St. Kliment Ohridski University Press, Sofia, 2016, s. 1-13. Sarı, Nil, Ahmet Zeki İzgöer, Ramazan Tuğ, Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri Işığında II. Abdülhamid Devri’nde Kurulan ve Geliştirilen Hastaneler, Nobel Tıp Kitabevleri, Evyap, İstanbul, 2014. Sarı, Nil, Aydın, B. Z, Yıldırım M., “Gevrekzade Hafız Hasan ve “Zübdetü’l-Kuhliyye Fi Teşrihi’l-Basariye”, III. Türk Tıp Tarihi Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler (İstanbul, 20-23 Eylül 1993), TTK Yayınları, Ankara, 1999, s. 249-56+23 levha. Sarı, Nil, “Osmanlı Hekimliğinde Tıp Ahlakı”, Osmanlılarda Sağlık I içerisinde, Edit. C. Yılmaz ve N. Yılmaz, 1. Baskı, Biofarma, İstanbul, 2006, s. 207-235. Sarı, Nil ve Kurt, Ümit E., “Üsküdar Miskinler Tekkesi”, Osmanlı Sağlık Kurumları içerisinde, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, No: 11, Edit. Bülent Özaltay vd., İstanbul, 2008, s. 81-109. Sarı, Nil, “Educating The Ottoman Physician”, Tıp Tarihi Araştırmaları, S: 2, 1988, s. 40-64. Sarı, Nil, “Ethical Aspects of Ottoman Surgical Practice”, Türkiye Klinikleri Tıp Etiği Dergisi, C: 8, S: 1, 2000, s. 9-14. Sarı, Nil, “Osmanlı Hekimliği ve Tıp Bilimi”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, S: 5, 1999, s. 11-68. Sarı, Nil, “Türk Tıp Eğitimi Tarihinde Vakıf Sağlık Kuruluşlarının Önemi”, İstanbul Vakıflar Başmüdürlüğü, 3. Vakıflar Haftası Armağanı, İstanbul, 1986, s. 76-82. Sarı, Nil, “Tıp (Osmanlı Dönemi)”, DİA, C: 41, 2012, s. 101-111. Sarı, Nil, “Osmanlılarda Tıbhanenin Kuruluşuna Kadar Tıp Eğitimi”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S: 22, 1983, s. 152-182. Saydam, Abdullah, “Vakıf Anlayışında Yenilenme İhtiyacı ve XIX. Yüzyıl Ortalarında Trabzon Vakıfları”, Osmanlı Araştırmaları, S: XXIII, İstanbul, 2003, s. 185-218. Sayılı, Aydın, “Bizde Tıp Öğretimi Üzerine”, Belleten, C: 35, S: 138, Nisan 1971, s. 229-234. Sayılı, Aydın, “Certain Aspects of Medical Instruction in Medieval Islam and Its Influences on Europe”, Belleten, C: XLV/2, S: 178, 1981, s. 9-21. Sayılı, Aydın, “The Emergence of the Prototype of the Modern Hospital in Medieval Islam”, Belleten, C: XLIV, S: 174, 1980, s. 279-286. Sayılı, Aydın, “Ortaçağ Bilim ve Tefekküründe Türklerin Yeri”, Erdem: Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, C: 1, S: 1, Ocak 1985, s. 169-186. Shefer, Miri, “Old Patterns, New Meaning: The 1845 Hospital of Bezm-i Alem in İstanbul”, Dynamis: Acta Hispanica ad Medicinae Scientiarumque Historiam İllustrandam, Is. 25, 2005, s. 329-350. Subtelny, Maria Eva, “A Timurid Educational and Charitable Foundation: The Ikhlasiyya Complex of ‘Ali Shir Nava’i in 15th-Century Herat and its Endowment”, Journal of the American Oriental Society, Vol. 111, Is. 1, 1991, s. 38-61. Şanizade M. A., Şanizade Tarihi, C: 1, Kubbealtı Yayınları, İstanbul, 1284 (1867). 174 KAYNAKLAR Şehsuvaroğlu, Bedi, N., İstanbulda 500 Yıllık Sağlık Hayatımız, İstanbul Fetih Derneği Neşriyatı, 1953. Şehsuvaroğlu, Bedi, N., “Tarihi Kolera Salgınları ve Osmanlı Türkleri”, İ.Ü. Tıp Fakültesi Mecmuası, C:17, S: 2, 1954, s. 282-299. Şehsuvaroğlu, Bedi, N., “Edirne II. Bayezid Darüşşifası”, “Edirne” Armağan Kitabından Ayrı Basım, TTK Basımevi, Ankara, 1965, s. 257-264. Şemseddin Sami, Kamus-i Türki, İkdam Matbaası, Dersaadet, 1318/1900. Şengül, Enver ve Ağırseven, Nehir, “Sultan II. Bayezid Külliyesi Tıp Medresesi ve Burada Okutulan Hekimliğe Ait Kitaplar”, Lokman Hekim Journal, C: 2, S: 1, 2012, s. 15-20. Tabakoğlu, Ahmet, Türk İktisat Tarihi, 2. Baskı, Dergah Yayınları, İstanbul, 1994. Tabib İbn-i Şerif, Yâdigâr, 15. Yüzyıl Türkçe Tıp Kitabı Yâdigâr-ı İbn-i Şerif, Haz. M. Y. Okutan, D. Koçer vd., C: 2, Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, İstanbul, 2004. Taşkın, Ünal, “Klâsik Dönem Osmanlı Eğitim Kurumları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C: 1, S: 3, 2008, s. 343-366. Tektaş, Mehmet, “Bimarhane (Amasya Darüşşifası)”, Türkiyemiz, S: 45, Şubat 1985, s. 13-17. Terzioğlu, Arslan, “Ortaçağ İslam-Türk Hastahaneleri ve Avrupa’ya Tesirleri”, Belleten, C: 34, S: 133, 1970, s. 121-149. Terzioğlu, Arslan, “Bimaristan”, DİA, C: 6, 1992, s. 163-178. Turgut, Mehmet, “History of Neurosurgery Illustrations of Neurosurgical Techniques in Early Period of Ottoman Empire by Serefeddin Sabuncuoğlu”, Acta Neurochir (Wien), Is. 149, 2007, s. 1063–1069. Türk, Emrullah, “Sosyolojik Düşüncede Sosyal Sermaye Tartışmaları: Pierre Bourdieu ve James Samuel Coleman Bağlamında Karşılaştırmalı Bir Analiz”, Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi, C: 1, S: 2, 2015, s. 127-149. Uğurlu, M. Cemil, “Hipokrat”, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası, C: 50, S: 2, 1997, s. 67-78. (Uludağ), Osman Şevki, Beşbuçuk Asırlık Türk Tababeti Tarihi, Sadeleştiren: İlter Uzel, 1. Basım, Kültür Bakanlığı Yayınları, Kaynak Eserler: 50, Ankara, 1991. Unan, Fahri, Kuruluşundan Günümüze Fatih Külliyesi, TTK Basımevi, Ankara, 2003. Uzel, İlter, “Erken Osmanlı Döneminde Amasyalı Hekimler”, I. Amasya Araştırmaları (13-15 Haziran 2007), 1. Kitap içerisinde, Edit. Yavuz Bayram, Amasya Valiliği Yayını, 2007, s. 491-533. Ünver, Süheyl, “Süleymaniye Külliyesinde Darüşşifa, Tıp Medresesi ve Darül’akakire Dair (1557-1555) 965-963”, Vakıflar Dergisi, S: 2, 1942, s. 195-207. Ünver, Süheyl, “Büyük Selçuklu İmparatorluğu Zamanında Vakıf Hastanelerin Bir Kısmına Dair”, Vakıflar Dergisi, S: I, 2. Baskı, 1969, s. 17-23. Ünver, Süheyl, “Fatih Külliyesine Aid Diğer Mühim Bir Vakfiye”, Vakıflar Dergisi, S: I, 2. Baskı, 1969, s. 39-45. Ünver, Süheyl, “İstanbul’un Zabtından Sonra Türklerde Tıbbi Tekâmüle Bir Bakış”, Vakıflar Dergisi, S: I, 2. Baskı, 1969, s. 71-81. Ünver, Süheyl, “Fatih Külliyesinin İlk Vakfiyesine Göre Fatih Darüşşifası”, Türk Tıp Tarihi Arkivi, C: 5, S:17, 1940, s. 13-17. Ürekli, Fatma, “Tanzimat Dönemi Osmanlı Eğitim Sistemi ve Kurumları”, Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, C: 2, S: 3, 2002, s. 382-406. Yediyıldız, Bahaeddin ve Öztürk, Nazif, “Tanzimat Dönemi Vakıf Uygulamaları”, Edit. H. D. Yıldız, 150. Yılında Tanzimat, TTK Yayınları, Ankara, 1992, s. 571-591. Yıldırım, Nuran, Savaşlardan Modern Hastanelere Türkiye’de Hemşirelik Tarihi, 1. Basım, Vehbi Koç Vakfı, Mayıs 2014. Şifahane’den Hastahane’ye 175 Yıldırım, Nuran, Gureba Hastanesi’nden Bezmiâlem Vakıf Üniversitesi’ne, Bezmiâlem Vakıf Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2013. Yıldırım, Nuran, “Darüşşifalardan Modern Hastanelere”, Tarihi Sağlık Kurumlarımız Darüşşifalar içerisinde, Edit. Nil Sarı, C: 2, Sanovel, İstanbul, 2010, s. 103-141. Yıldırım, Nuran, İstanbul’un Sağlık Tarihi, İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti Ajansı, İ.Ü. Projesi No: 55-10, İstanbul, 2010. Yıldırım, Nuran, “İstanbul Eczanelerinde Hasta Muayenesi ve Tıbbi Tahlil Laboratuarları”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, 2-3, 1996-97, s. 71-97. Yıldırım, Nuran, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Koruyucu Sağlık Uygulamaları”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Edit. Murat Belge, İletişim Yayınları, C: 5, 1985, s. 1320-1338. Yılmaz, Coşkun ve Yılmaz, Necdet, “Osmanlı Hastahane Yönetmelikleri: Vakfiyelerde Osmanlı Darüşşifaları”, Osmanlılarda Sağlık I içerisinde, Edit. C. Yılmaz ve N. Yılmaz, 1. Baskı, Biofarma, İstanbul, 2006, s. 41-63. Yılmaz, Özgür, “Trabzon’da Halk Sağlığı ve Sağlık Kurumları (1804-1895)”, Mavi Atlas, C: 5, S: 1, 2017, s. 172-200. Yılmaz, Yasin, “Süleymaniye Darüşşifası ve Tıp Medresesi”, Osmanlılarda Sağlık I içerisinde, Edit. C. Yılmaz ve N. Yılmaz, 1. Baskı, Biofarma, İstanbul, 2006, s. 285-297. Yumuşak, İbrahim Güran, “Beşeri Sermayenin İktisadi Önemi ve Türkiye’nin Beşeri Sermaye Potansiyeli”, Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, 55, 2008, s. 3-48. Zaim, Sebahattin, “Vakıflarımızın İktisadi ve Sosyal Açıdan Değerlendirilmesi”, Sosyal Siyaset Konferansları, S: 37-38, İstanbul, 1992, s. 1-18. Zorlu, Tuncay, “Süleymaniye Tıp Medresesi I”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C: 3, S: 2, 2002, s. 79-123. Zorlu, Tuncay, “Süleymaniye Tıp Medresesi II”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C: 4, S: 1, 2002, s. 65-98. Tezler Bozkuş, Ahsen Arıöz, Genel Esaslarıyla Türk Hukuku’nda Vakıf Müessesesi ve Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları, Başbakanlık Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü, Sosyal Yardım Uzmanlık Tezi, Ankara 2009. Çelik, Murat, Osmanlı Medreseleri ile Avrupa Üniversitelerinin İşleyişleri Bakımından Mukayesesi 1450-1600, Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, SBE, Bursa, 2015. Kangal, Nalan, Sosyal Sermaye Teorileri ve Sosyal Sermaye Kalkınma İlişkisi: Türkiye Örneği, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, SBE, Konya, 2013. Özcan, Tahsin, Osmanlı İmaret Sisteminin İktisadî İşleyişi (Klasik Dönem), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, SBE, İktisat Tarihi ABD, İstanbul, 1991. Tetik, Fatih, Tanzimat Dönemi Osmanlı Kamu Sağlığı Politikası, (1839-1876), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 2007. Torun, Serap, Kırım Savaşı’nda Hasta Bakımı ve Hemşirelik, Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü Deontoloji ve Tıp Tarihi Ana Bilim Dalı, Adana, 2008. Yılmaz, Yasin, Kanunî Vakfiyesi ve Süleymaniye Külliyesi (Eğitim, Kültür ve Sosyal Yönü-Başlangıçtan 1600’e Kadar), Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, SBE, Ankara, 2002. 181 Şifahane’den Hastahane’ye A Abbas Vesim 104, 113, 129, 156 Adnan Ertem 11 Adûdi (Audidi) Hastanesi 24 Afrikalı Konstantin 30 Ahi Çelebi 102 Ahlak 60, 97, 98, 130, 171 Ahmed bin Tolun Hastanesi 23 Ahmed Paşa 141, 142, 143 Ahmet Tabakoğlu 82 Akar 63, 124, 162 Ali Haydar Bayat 22, 34, 48, 117 Ali Münşi 42, 156 Al-Mansuri 32 Amasya Darüşşifası 39, 40, 41, 49, 88, 92, 97, 109, 112, 117, 159, 169, 170, 174 Anadolu Selçuklu Devleti 38, 39 anatomi 31, 32, 92, 94, 95, 97, 99, 101, 102, 114, 157 anestezi 111 Arslan Terzioğlu 24 arşiv belgeleri 16, 17, 162 Atabey Ferruh Darüşşifası 106 Atik Valide Darüşşifası 64, 66, 98 attar 7 Avrupa 9, 11, 12, 13, 18, 21, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 37, 39, 53, 55, 60, 72, 74, 76, 87, 88, 89, 90, 91, 94, 101, 102, 103, 104, 106, 107, 110, 112, 130, 133, 135, 136, 140, 146, 147, 149, 155, 156, 157, 159, 162, 163, 170, 174, 175 Avrupalı hekimler 31, 34, 159 Aydın Sayılı 22, 23, 24 Ayşegül D. Erdemir 24 Ayten Altıntaş 22, 39, 48, 97, 135 B Bağdat 22, 23, 24, 30, 32, 58, 110, 113 Bahaeddin Yediyıldız 123 başhekim 105, 109, 142 Bedi N. Şehsuvaroğlu 9, 42, 57 Behçet Efendi 59, 60, 104, 157, 171 Behçet Sendromu 105 belediye hastaneleri 65, 134 Besim Ömer Paşa 69 beşeri sermaye 31, 81, 82, 88, 93, 97, 99, 115, 132, 159, 160, 163, 164 Beyrut 137, 138 bimarhane 40, 53, 60, 63, 107, 133, 134, 138, 140, 141, 143, 144, 146, 147 bimaristan 37 Bizans 25, 26, 37, 43, 106, 171 Bologna 27, 30 Bostancılar Hastanesi 70 Bursa 13, 16, 27, 38, 41, 42, 43, 154, 156, 169, 170, 175 bürokratik 49, 65, 121, 162 C Cabi 123 Cariyeler Hastahanesi 71 Cemil Topuzlu 68 Cerrah 154 cerrahi tıp bilimleri 97, 111 Cerrahiyetü’l Haniyye 33, 96, 112 collegiate 28 Cumhuriyet 9, 87, 95, 104, 136, 145, 170, 175 Cundişapur 21, 23 cüzzamhane 43, 104 Ç Çankırı Atabey Ferruh Darüşşifası 106 çeviri 113, 157 çiçek aşısı 103, 157 çift planlı medrese 71, 73 D dâhili tıp bilimleri 102 danişmend 50, 86 Dârülaceze 140, 141 Darül’akakir 60 deney 21, 97, 113, 156 devlet bütçesi 3, 4, 5, 6, 61, 158 diploma 91 Diseksiyon 101, 102, 171 Douglass C. North 10 Dr. Sokrat 55, 109 E Ebubekir Razi 107 eczacı 41, 42, 44, 63, 91, 136, 142, 144, 154 eczacı dükkânı 136 eczahane 105, 136, 137, 139 Edirne Bimarhanesi 54, 55, 109 ekonomik 39, 88, 114, 123, 159, 171 Emir Çelebi 101 Erzurum 77, 110, 137, 146, 166 Esin Kâhya 24, 96, 101, 113 Eski Saray 70 Evkaf Hazinesi 123 Evkaf Nezareti 54, 94, 122, 123, 126, 127, 128, 139, 142, 162 Evliya Çelebi 56, 75, 108, 170 F Fahri Unan 44, 48, 152 farmakoloji 136 Fatih Darüşşifası 16, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 53, 58, 66, 86, 91, 93, 101, 102, 103, 108, 118, 152, 154, 159, 161, 167, 169, 174 Fatih Külliyesi 44, 48, 86, 92, 152, 174, 180 fikri sermaye 82 Florence Nightingale 68 Fransa 25, 27, 30, 37, 68, 72 182 Fransız Lape Hastanesi 141 Fuad Köprülü 84 G Galatasaray Mektebi 92 Galen 30, 32, 37, 101, 156 gayrimüslim 139, 150 Geredeli İshak bin Murad 113 Gevrekzade 114, 173 Gök Medrese 72 Gönül Cantay 40, 75 gureba hastaneleri 65, 137 Gureba ve Bekâr Hastahanesi 66, 148 Gureba-yı Müslimin Hastahanesi 65, 66 Gülten Dinç 44, 58 H Hacı Paşa 95, 117 hademe 44, 68, 70, 86 hâfiz-ı kütüb 93 Hafsa Sultan Darüşşifası 38, 49, 62, 63, 105, 110, 164, 178 Halep 144 Halife Harun Reşid 23, 32, 113 halk sağlığı 6, 8, 31, 103, 159 han 3, 45, 47, 83 Haseki Darüşşifası 63, 66, 87, 98, 138, 146 hasta bakıcı 39, 44, 68, 69, 70, 71, 163 hastahane 128, 141, 144, 147, 148, 149, 150, 163, 164 hekimbaşı 49, 59, 92, 153, 155 hemşire 34, 68, 69, 70, 71, 163 hıltlar 96, 155 Hilal-i Ahmer Cemiyeti 70 Hindistan 23, 30, 111 Hipokrat 25, 30, 32, 34, 56, 59, 95, 96, 112, 174 Hollanda 30, 102 hospitalis 151, 164 Hospital Saint-Biaise 72 Hristiyan 25, 37, 118, 161 I I. Dünya Savaşı 91, 141 II. Abdülhamid 38, 75, 118, 127, 134, 173 II. Bayezid Darüşşifası 16, 38, 53, 54, 55, 56, 57, 60, 69, 74, 75, 98, 108, 109, 139, 153, 159, 170, 174, 176 III. Murad 94 III. Selim 64, 66, 70, 76, 124, 130, 148, 150 II. Mahmud 45, 64, 77, 94, 122, 126, 128, 147, 157 I. Keykavus 72 I. Mahmud 92, 180 I. Süleyman 57, 62, 63, 124, 126 DİZİN İ İbn al-Baytar 32, 95 İbn-i Sina 26, 30, 32, 33, 34, 59, 94, 95, 106, 107, 111, 156 İbn-i Şerif 42, 96, 97, 160, 174 İbn Nefîs 94 icar odaları 46 icare-i mu’accele 124 icare-i vahide 124 icareteyn 124, 125 icazetname 89 İkdam 137, 151, 166, 174 iktisadi büyüme 6, 115 iktisadi düşünce 6 iktisadi tarih 6 ilaç 5, 7, 24, 31, 37, 38, 44, 56, 58, 63, 72, 74, 87, 105, 106, 108, 111, 139, 144, 158 ilm-i teşrih 101 İlter Uzel 40, 42, 112, 173, 174 İngiliz 28, 29, 68, 103, 151 İngiltere 27, 28, 29, 103, 146 İran 21, 137 İslam 3, 4, 10, 11, 12, 14, 18, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 29, 30, 31, 32, 33, 37, 44, 57, 58, 71, 82, 89, 91, 103, 105, 106, 107, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 117, 118, 121, 151, 155, 156, 158, 159, 160, 161, 163, 164, 167, 168, 169, 171, 172, 174 İslam Tıbbı 155 ispençiyar dükkânları 136 ispitalya 150, 163, 164 İtalya 25, 27, 30, 88, 101, 102 K Kahire 24, 106, 152 Kalavun Hastanesi 107 Kanun 12, 32, 33, 94, 95 Kastamonu Ali bin Pervane Maristanı 38, 106, 110 İbn-i Süleyman İbn-i Ali Darüşşifası 38, 106, 110 Kayseri Gevher Nesibe Darüşşifası 88, 176 kehhal 44, 49, 89, 154 Kemaliyye 96, 105, 113, 167 Kırım Savaşı 68, 69, 70, 175 kilise 26, 29, 39, 43, 125 klinik tıp eğitimi 23, 25, 30 kolej 28, 29 kolera 61, 64, 66, 103, 104 Kolera Risalesi 96, 104, 157 Konstantinopolis 25, 26, 27 Konya Darüşşifası 106 kriz 159 kurum 4, 10, 12, 23, 76, 121, 153, 158 kurumsal değişim 162 kurumsal yaklaşım 10, 14, 158 kütüphane 53, 82, 93, 94, 95, 160 183 Şifahane’den Hastahane’ye L laboratuvar 70, 102, 135 Latince 21, 30, 71, 151, 163 Leiden 30, 102 Levent Çiftliği Hastahanesi 147 literatür 9 liyakat 126, 162 lonca 27, 28 M Maliye Hazinesi 123 Mansuri Hastanesi 24, 59 Mardin 38 maristan 59 Masaveyh 32, 113 Mazhar Osman 55, 140 Meclis-i Tıbbiye-yi Mülkiye 147 mecnun 60, 107, 109, 141 medrese 10, 22, 23, 26, 42, 44, 50, 53, 57, 58, 59, 60, 62, 71, 73, 74, 76, 83, 85, 88, 89, 90, 92, 93, 94, 126, 127, 128 Mekteb-i Tıbbiye-yi Şahane 66, 67, 132, 147 memleket hekimleri 144 merkeziyetçi 121, 122, 126, 128, 129, 154, 162 Mesir Macunu 105 Metot 1, 6 mimari 53, 71, 72, 73, 74, 76, 77, 159 miskinler tekkesi 104 modern 5, 8, 27, 33, 54, 66, 68, 71, 76, 77, 89, 91, 103, 111, 118, 127, 136, 142, 149, 152, 156, 157, 160, 161, 162 modern tıp 77, 89, 156, 157, 160 Mongeri 61, 64, 108 Montpellier 30 Mucez el-Kanûn 94 muid 49, 50, 51, 85, 154 mukataa 125 Murat Çelik 27 Musevi 118, 161 Mustansıriyye Medresesi 22, 58 Mücerreb-name 112 müderris 59, 85, 86, 89, 90, 93, 99, 100, 126 Müfti-zade 95 Müslim 24 Müslüman hekimler 21, 31, 106, 118, 159, 161 müstakil vakıf kütüphaneleri 94 mütevelli 12, 13, 29, 40, 84, 98, 123 müzikle tedavi 37, 60, 72, 74, 107, 108 N Nazif Öztürk 4, 122, 123, 125 Nil Sarı 12, 34, 38, 44, 50, 53, 90, 92, 97, 99, 104, 114, 118, 155, 175 Nilüfer Gökçe 9, 54, 74 Nuran Yıldırım 9, 39, 53, 65, 67, 68, 137, 148 Nurbanu Valide Sultan Külliyesi 64 O ocaklar 89 Orta Çağ 21, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 33, 72, 104, 121, 159 Osman Çetin 41, 43 Osmanlı Arşivi 14, 16, 38, 149, 165, 173 Osmanlı–Rus Savaşı 54 Osmanlı Tıbbı 7, 37, 155, 157, 159, 169, 172 Osman Nuri Ergin 50, 62, 93, 132 Osman Şevki 42, 74, 95, 99, 104, 105, 107, 108, 113, 114, 129, 135, 156, 174 Ospedale Maggiore 74 Ömer Lûtfi Barkan 4, 11, 87 Ömer Şifai 42, 156 özerklik 13 P Padua Üniversitesi 87, 102 Pantokrator Manastırı 26, 43 Paris 27, 28, 30, 93, 109, 118, 156 Paris ekolü 28 Pasteur 118 pratik tıp eğitimi 3, 51, 57, 71, 90 Pythagoras 107 R rahibe-hemşire 70 rakabe 83, 84 Ratip Kazangıcil 55 reisü’l-etibba 59 Rhoads Murphey 7 rıza senetleri 34 rotasyon 88 Rönesans 25, 30, 72, 74 ruh ve sinir hastalıkları 42, 102, 107 Rum hekimler 101 Rum Milleti Hastahanesi 149 Rum Tıphanesi 135 ruus 48, 49, 50, 51 rüşvet 126, 129 S Sabah Gazetesi 54, 134, 136, 137, 144, 147, 157, 166 sabit/fiziki sermaye 115 sağlık tarihi 7, 9, 62 Salerno 30 salgın hastalıklar 66, 75, 102, 104 Salim Aydüz 75, 93, 153, 157 Sanayi Devrimi 18, 39 schwester 68, 70 Selçuklular 30, 107 sermaye birikimi 6, 18, 82, 115, 118, 132, 161 sermaye ihracı 88 ser-tabib 59, 142 Sivas 38, 72, 73, 99, 100, 106, 172 siyasi 4, 118, 132, 161, 163, 164 sosyal devlet 5 184 DİZİN sosyal güvenlik 3, 6, 83 sosyal sermaye 6, 18, 114, 115, 117, 118, 129, 160, 161, 162, 164 sosyoekonomik 3, 5, 10, 13, 31, 115, 129, 158, 162, 163 sultan 148, 153 Sultan Ahmed 38, 66, 108 Sultan Ahmed Darüşşifası 38, 66 Sultan Fatih 15, 42, 43, 57, 70, 93, 124, 155 Süleymaniye Bimarhanesi 60, 61, 62, 63, 64, 107, 108, 139, 146 Süleymaniye Darüşşifası 16, 57, 58, 60, 61, 66, 75, 76, 86, 90, 95, 98, 105, 107, 114, 131, 139, 159, 175, 177 Süleymaniye Tıp Medresesi 37, 48, 49, 50, 51, 58, 59, 60, 61, 62, 86, 89, 90, 91, 94, 97, 101, 129, 130, 135, 152, 153, 154, 157, 168, 175, 178 tıp okulu 23, 26, 62, 91, 138, 150 tıp tarihi 6, 9, 10, 104, 148 Tokat 38, 72 Topkapı Sarayı 17, 67, 70, 92, 93, 166, 180 toplumsal 3, 6, 10, 14, 72, 84, 114, 115, 116, 117, 128, 158, 159, 162, 164 Toptaşı Bimarhanesi 54, 61, 64, 65, 70, 104, 107, 139, 140, 141, 144, 167 transfer harcamaları 5 Tuncay Zorlu 7, 37, 48, 172 Turan Melik Darüşşifası 72 tüzel kişilik 12, 13 Ş Şam 23, 138, 171 Şanizade 59, 102, 129, 130, 157, 173 Şehremaneti 64, 65, 70, 134 Şemsettin İtaki 94 Şerefeddin Sabuncuoğlu 33, 39, 160 Şer’iye Sicilleri 34, 42, 168 şifahâne 37 Şifâi Şaban 59 Şifâiyye Medresesi 72, 99, 100 Ü üfürükçü 110 Üsküdar 83, 98, 104, 108, 135, 140, 172, 173 T tabip 40, 41, 48, 49, 50, 54, 60, 86, 91, 106, 141, 142, 144, 145, 154 tabip şakirdleri 48, 50 Tahsin Özcan 3, 4, 11, 83 Taksim Topçular Hastahanesi 148, 163 Takvim-i Vekayi 67, 91, 132, 136, 137, 146, 150, 166 tamirat 42, 84, 124 Tanin 137, 166 Tanzimat 9, 60, 63, 76, 82, 83, 93, 94, 121, 122, 123, 126, 128, 170, 174, 175 tedavi yöntemleri 7, 8, 97, 110, 137, 160, 163, 164 tekke 62, 94, 110 teknoloji 7 temel tıp bilimleri 97 teorik tıp eğitimi 57 Tercüman-ı Hakikat 137, 166 tevcih 43 Tevfik Güran 64, 86 tıbbi düşünce tarihi 7 tıbbi etik 95, 97 Tıbbiye 57, 59, 60, 61, 66, 67, 69, 91, 99, 102, 132, 135, 136, 137, 138, 145, 147, 156, 157 tımarhane 43, 130, 133 Tıp Fakültesi 43, 55, 69, 91, 93, 96, 138, 169, 171, 174 Tıphane-i Amire 59 tıp medresesi 16, 23, 30, 56, 58, 71, 130 U Umur-i Tıbbiye-yi Mülkiye Nezareti 145 universitas 27 usta-çırak eğitimi 26 uzmanlaşma 26, 90, 91 V vakfiye 13, 15, 69, 155 vâkıf 6, 40, 117 vakıf gelirleri 58 Vakıf Gureba Hastahanesi 65, 66, 67, 68, 70, 76, 77, 91, 95, 104, 142, 146, 147, 148 vakıf hastaneleri 5, 18, 24, 37, 71, 88, 138, 144, 159, 162 vakıf hekimleri 114, 160 Vakıflar Genel Müdürlüğü 11, 43, 67, 105, 114, 125, 169, 171 vakıf sağlık kuruluşları 5, 17, 135, 161 vakıf şartı 83, 84, 106 vakıf tarihi 10 Vakit 137, 166 vekilharç 41, 44 vergi 4, 84 Viyana Genel Hastanesi 76 Y yabancı hekim 58 Yâdigâr 42, 96, 97, 174 Yeni Tıp 9, 92, 137, 156, 170, 173, 175 Yıldırım Bayezid Darüşşifası 16, 38, 41, 42, 73, 138, 153, 154, 159 yolsuzluk 124, 142 Yunan 26, 63, 138 Z Zehravi 31, 34, 95, 111, 112 Zeynep-Kâmil Hastahanesi 67, 68, 77 Zeyrek Camii 26, 43 zihniyet 128, 155 zincir 109 zincirci 41, 109