Portrety biskupów krakowskich w okresie nowożytnym. Zagadnienie funkcji

Krzysztof J. Czyż ewski, Marek Walczak PoRTRETY BI SKUPÓW KRAKoWSKI CH W OKRESI E NOWOZYTNYM ZAGADNI ENI E FUNKCJI - Jednym z waż nych postulatów badawczych polskiej historii sztuki jest przekrojowe opracowanie portretów biskupów Koś cioł akatolickiego. Szczególne pole do takich badań stwarza Kraków - miasto zajmujące poś ród wszystkich stolic diecezji w Polsce pozycję wyjątkowąl. Podstawowym zadaniem portretu jest utrwalenie wyglądu portretowanego. Funkcja ta jest tak oczywista, ż e nie ma Sensu szerzej jej rozważ ać . Dodać trzeba, iż obok obrazów oddających w sposób realistyczny rysy modeli, istniejąteŻ portrety imaginowane, najczęś ciej osobistoś ci historycznych, których wizerunku nie utrwalono za Ż ycia. Portret peł ni wiele innych funkcji, m.in. reprezentacyjną, propagandową czy komemoracyjną. Przy rozuł aŻ aniuznaczeń, które moż na przypisać poszczególnym wizerunkom, trzeba brać pod uwagę róż ne przesł anki - osobę fundatora, czas i miejsce powstania, przeznaczenie dzieł a, sposób ujęcia portretowanego, jego ubiór i atrybuty, komentarz literacki i wiele innych. Ze wzg| ędu na mobilnoś ć większoś ciportretów często trudno ustalić miejsce ich pierwotnej lokalizacji. Wielokrotnie spotykamy przypadki ich wtórnego wykorzystania w sposób odmienny od pierwotnie przewidzianego. Utrudnia to lub wręcz uniemoż liwia wł aś ciwąinterpretację danego dzieł a. W rezydencjach biskupów krakowskich znajdował y się portrety ich aktualnych wł aś cicieli.Najczęś ciej był y to obrazy olejne na pł ótnie, oprawione - w r. rozpoczęliś my pracę nad inwentaryzacją i analizą portretów biskupów wpisakończąc. Projekt najnowszych krakowskich' od ś redniowieczapoczynając, a na czasach przez finansowo I nstytut wsparty został też UJ' Historii Sztuki I nstytutu programu badań no do Kultury Chrześ cijańskiej im. Jana Pawł a I I w Rzymie. I Zważ ywszy na przekrojowy charakter tekstu, zmuszeni byliś myograniczyć aparat naukowy do najważ niejszych, a przede wszystkim do najnowszych pozycji bibliograficznych. Dzięki temu, bez nadmiernego rozbudowania przypisów' czytelnik moż e ł atwo dotrzeć do starszej 1999 literatury przedmiotu. Ż 04 Krzysztof J. Czyż ewski, Mąrek Wąlczak w drewniane zł ocone ramy, zawieszane w zależ noś ciod potrzeb i okolicznoś ci w róż nych pomieszczeniach reprezentacyjnych i prywatnych. W siedzibach urządzonych w XVI i XVI I w. moż na je był o spotkać zwykle w wielkich sieniach lub salach stoł owych. Gdy upowszechnił stę zwyczaj ś cisł egozróż nicowania funkcjonalnego wnętrz rezydencji, portret gospodarza lokowano w gł ównym pomieszczeniu apartamentu reprezentacyjnego. Tak był o w pał acu biskupów krakowskich w Warszawie, przekształ conym gruntownie wedł ug planów Jakuba Fontany w 3. ć w. XVI I I w., gdzie centralne miejsce w salonie zajął portret inicjatora przebudowy, Kajetana Soł tyka ,,w cał ey osobie, w ubiorze Biskupim i w Rokiecie"2. Niektórzy biskupi' oprócz oficjalnych rezydencji należ ących do biskupstwa, posiadali takż e prywatne Zamki lub pał ace' Tak był o w przypadku Piotra Myszkowskiego, który wzniósł wspaniał ą siedzibę w Książ u Wielkim. Zapewne z jej pierwotnego wyposaż enia pochodził portret fundatora, wymieniany w inwentarzu pał acu z 1810 r., być moż e identyczny z zachowanym dziś w Muzeum Narodowym w Kielcach3. Nie mamy natomiast informacji o Urządzeniu wł asnego pał acu Andrzeja Stanisł awa Kostki Zał uskiego przy Krakowskim Przedmieś ciu w Warszawie4. Czasem w sąsiedztwie wizerunku biskupa umieszczano podobizny papież a, króla, królowej, dostojników państwowych, a takż e czł onków rodziny portretowanego. Dla przykł adu - w inwentarzu testamentowym Piotra Gembickiego wyliczono dwa obrazy króla Wł adysł awaI V i Cecylii Renaty, jeden Jana Kazimierza i dwa Ludwiki Marii, poza tym papież a I nnocentego X, arcybiskupa gnieź nieńskiego, hetmana Stanisł awa Koniecpolskiego, a w końcu dwie pary obrazów przedstawiających rodziców biskupas. 2 Archiwum Krakowskiej Kapituł y Metropolitalnej (dalej cyt.: AKK), I nwentarz pął clcu w Warszawie do biskupstwa krakowskiego naleiącego | ...| sporządzony L...] w miesiącu wrześ niu roku 1788, sygn. I nv'D.202' s' 19. o pał acu por.: Z. B a n i a, Pał ac Biskupów Krakowskich w Warszawie. Próba odtworzenia siedemnastowiec7nej dyspozycji wnętrz, w: ,,De Gustibus''. Studią ofiarowane przez przyjaciół Tadeuszowi Jaroszewskiemu z okaz,ji ó5 rocznicy urodzitt, Warszawa 1996, s. 64-68. 3 A' F is c h in ger, Santi Gucci, architekt Wawelska' 3)' Kraków l9ó9' s. l57. i rzeź biąrzkrólewski XVI w. (Biblioteka aOtejbudowli por.:A.Bartczakowa,JakubFontana.ArchitektwarszawskiXVlll wieku,Warszawa1970,s.55-56; M.Kwiatkowski,ArchitekturąmieszkaniowaWarszawy. Otl potopu szwedzkiego clo powstania listopadowego, Warszawa 1989, s. 116, 125, 148. 5 AKK, Testątnentąetcorlicilli,sygn. L.A. 34,s.92-93;K.J. C zy ż e w s k i, Funclacje ąrtystyczne biskupa Piotra cembickiego (mps pracy magisterskiej napisanej w 1989 r. pod kierunkiem dra hab. A' Mał kiewicza w I nstytutcie Historii Sztuki UJ w Krakowie), s. 76. Portrety biskupów krakowskich Ż 05 Typem portretu, wybitnie nadającym się do eksponowania w pał acu, wywodzącym się jeszcze z tradycji staroż ytnej rzeź by imperium rzymskiego, a rozpowszechnionym ponownie w okresie renesansu' był o rzeź bione popiersie. Moda na nie został a utrwalona przez tak wybitnych artystów, jak Gianlorenzo Berni ni czy Alessandro Algardi. Biskup Piotr Gembicki posiadał aż trzy wł asne popiersia: jedno z biał ego marmuru' drugie z gipsu zł oconego, a trzecie ze srebra6. Wszystkie był y zapewne dzieł em Giovanniego Francesca Rossiego, tak jak umieszczony w wawelskim nagrobku biskupa biust ze zł ocone. go brązu7 (il. 1). W pomniku Andrzeja Trzebickiego w koś ciele ś ś Piotra i Pawł a w Krakowie wykorzystano popiersie rzeŹbione w biał ym marmurze' być moż e wykonane jeszcze za Ż ycia portretowanegos. ono również mogł o pierwotnie zdobić biskupie apartamenty w jednym z jego pał aców lub zamków. oficjalne portrety biskupów znajdujemy w licznych koś cioł ach- od katedry,przez kolegiaty, do koś cioł ów parafialnych i klasztornych _ oraz w róż nego rodzaju instytucjach koś cielnych. Umieszczano je tam niejako ,,z utzędu", jako przypomnienie, kto w danym momencie sprawuje zwierzchnoś ć nad lokalnym Koś cioł emi za kogo na| eż y się modlić codziennie podczas Sprawowania mszy ś więtej. Przykł adowo - w klasztorze Cystersów w Szczyrzycu znajduje się pół postaciowy portret biskupa Piotra Tylickiego (il. 2). W dotychczasowej literaturze uchodził on za wizerunek Tomasza oborskiego, sufragana krakowskiego - konsekratora szczyrzyckiego koś cioł ag.Porównanie postaci ukazanej na pł ótnie w Szczyrzycu z postacią Tylickiego w galerii franciszkańskiej w Krakowie nie pozostawia wątpliwoś cico do identyfikacji modela (il.3). Spotykamy teŻ przypadki szczególne. I tak sprawowanaprzez krakowskich biskupów funkcja wielkich kanclerzy Akademii Krakowskiej óAKK,Testamenta,s.99; Czyż ewski,Fundacje,s.7ólnotabene,Gembicki posiadał również mosięż ne statuy pary monarszej Wł adysł awa I V i Cecylii Renaty: AKK, Testanten' ta, s. 97. 7 o. z a g ó r o w s k i, Z dział alnoś ciGian Francesco Rossiego w Pol.sce,,,Biuletyn Historii Sztuki" (dalej cyt.: BHS) 25(1963),s. 42-45,iI . 8, 9; M' K a r p o w i c z, Giovanni Battista Gisleni i Francesco de Rossi. Z dziejów współ pracy architekta i rzeź biarza,,,Kwartal- nikArchitekturyiUrbanistyki''ldalejcyt.:KAiU] 36(199l)'s.3-2l;K.J.czyż ewski, Biskupa Piotra Gembickiego dary i fundacje artysryczne dla katedry krakowskiej, w: Katedrct krąkowska w czasach nowoż ytnych (Xw'Xwil w.), Kraków t999' s. 66-69. 8 J. D a r a n o w s k a _ Ł u k a s z e w s k a, NagrobekbiskupaAndrzejaTrzebickie' go w koś ciele ś ś Piotra i Pawł a w Krąkowie, BHS 39(1977), nr l' s' l83' il. 2. . e Cystersi w Szczyrzycu. Historia i kultura. Katalog, wystawy w Galerii ,,Dawna Synago- ga'', Nowy Sącz 2000, kat' I I / l7, s' 28-29 (opr. R. Ślusarek). Ż 06 Krzysztof J' Czyź ewski, Marek Walczak był aptzyczyną umieszczania ich podobizn w auli Collegium Maiuslo (il. 4). W Collegium I uridicum wś ród wybitnych akademików sportretowano sufragana Mikoł aja oborskiegoll. Jako oficjalni opiekunowie polskiego hospicjum ś w.Stanisł awa w Rzymiel2, również tam byli zapewne honorowani portretami, dzisiaj jednak znajdziemy w tym miejscu tylko podobizny kardynał a Adama Stefana Sapiehy. Zasł ugi niektórych biskupów-fundatorów upamiętniano zawieszeniem portretu w budynku instytucji, która był a odbiorcą danej fundacji. Wspomnieć tutaj moż na popiersiowy wizerunek Jakuba Zadzika w klasztorze Bernardynek krakowskich przy koś ciele ś w.Józefal3, Marcina Szyszkowskiego en pied z planami klasztoru Bernardynów na Karczówce w Kielcach (XVI I I w.) (il. 5)'4 oraz dwa Jana Mał achowskiego u wizytek w Krakowiel5. Andrzej Lipski, fundator kolegiaty w Choczu, legował na jej rzecz swój cał opostaciowy portret i polecił go zawiesić przy gł ównym oł tarzul6. Podobnie uczynił Jakub Zadzik względem koś cioł aw Rakowiel7. wspomniany już Marcin l0 B. K u m o r' Dzieje diece< ji krakowskiej cJo roku 1795, t. I , Kraków 1998, s. 668-678. w XI X w. obrazy eksponowano w budynku Collegium Nowodworskiego. Był y to wizerunki Kazimierza Łubieńskiego, Zbigniewa oleś nickiego, Jakuba Zadzika, Piotra Gembickiego, Piotra Tylickiego. W Szkole Technicznej znajdował się portret Konstantego Felicjana Szaniawskiego; J.Łepkowski,ozabytkachKruszwicy,Gni.eznaiKrakowa,Kraków1866.s.36Ż -363' 365,366;zestawieniewizerunkówwauliCollegiumMaiusdaje: K.Estreicher,Muze- um Uniwersytetu Jagiellońskiego, wyd' I I rozszerzonę. Warszawa-Kraków 1980' s. 97-I o1 ''Ł.pkowski(dz.cyt.,s.366)identyfikujegobł ędniezTomaszemoborskim.Jest z obrazem zachowanym dziś w Muzeum UJ; por. E s t r e i c h e on zapewne identyczny dz. cyt., s. 103. . r, 12 K u * o r, dz. cyt., s' 6O7-6I O;M. B a n a c k a, Biskup Andrzej Stąnisł aw Kostka Zał uski i jego inicjatywy artystyczne, Warszawa 200l, s. 57-58. | 3 KcLtalog zabytków sztuki w Polsce fd,alej cyt.: KZSP] , t. I Y: Miasto Kraków, cz. I I .. Koś cioł yi klasztory Śróclmieś cia, 1' red. A. Bochnak, J. Samek, Warszawa l97l, s. 157, il. 419:I 'T.Nowak'w.Turdza,Skarbykrakowskichklasztorów,Kraków2000's. 149' il. 158. 14 KZSP, t. I lI : Województwo kieleckie, z. 4'. Powiat kielecki, red,. J. Z Łoziński, B. Wolff, Warszawa1957's.45;W.Pawł owicz,Koś ciół iklasztornaKarczówce.Kielce-Łowicz 1999, s.28. 15 F. s. I g n a s z e w s k a, Fundacja Mał achowskiego,,,Rocznik Krakowski'' [ dalej cyt.: RK] 4'7(1976), s. 97' il' 5: odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy, Kraków 1990, t. I , poz.276, s.208 (opr. J. T. Petrus). |Ó |7 AKK, Testamenta, s. l88 (20 marca ló30). Kielce XVI I -Xwil wiek. Sł ownik biograficzny, opr. M. Pieniąż ek-Samek' Kielce 2003, s. 179; być moŻ e na| eŻ y go identyfikować z zachowanym do dziś w Rakowie portretem bisku- P ortreĘ biskupów krakow skich Ż o7 Szyszkowski upamiętniony Został rzeź bionym w gipsie popiersiem (po 1630?), umieszczonym we wzniesionej przez siebie kaplicy Męki Pańskiej przy koś cieleFranciszkanów w Krakowie. obecnie zawieszone jest ono na chórze mlzycznym, pierwotnie był o zapewne poł ączone z tablicąpamiątkową 6). odpowiednio upamiętniono też zasł ugi Konstantego Felicjana Szaniawskiego na polu kształ cenia kleru diecezjalnego. Jego portrety zawisł y w seminarium kieleckiml9 oraz w kaplicy seminaryjnej na Wawelu (obecnie w klasztorze Misjonarzy na Stradomiu)2o. Jako przykł ad upamiętnienia ex post mozna wymienić XVI I I -wieczny medalionowy portret kardynał a Bernarda Maciejowskiego w zakrystii dawnego koś cioł aJezuitów (obecnie katedry w Lublinie)21. osobną kategorię stanowią wczesnonowoż ytne portrety biskupów umieszczone na oł taruach przez nich ufundowanych. Cztery takie retabula sprawił Jan Konarski do kaplicy Poczęcia Marii Panny na Wawelu (1l. T22 oraz do koś cioł óww Bodzentynie, Kobylinie i Kielcach23. wszystkie one Są tryptykami, z umieszczoną w centralnej scenie figurką klęczącego biskupa ukazaną w pomniejszeniu w stosunku do gł ównych bohaterów sceny, a więc zgodnie z zasadami perspektywy hierarchic znejŻ a. Tego typu portrety są oczywiś cie kontynuacją tradycji ś redniowiecznej, a w sensie funkcjonalnym utrwalają pamięć o fundatorze i akcentują wotywny charakter fundacji. W piątym reta_ bulum z fundacji Konarskiego, znajdującym się niegdyś w koś cieleparafial- lub epitafijnąl8 1i1. pa, KZSP, t. | | I : Województwo kieleckie, z. 7: Powiat opatowski, red. I . Z. Łoziński, B. Wo| ff' Warszawa 1959, s. 58, il. 87. 18 KZSP, t. I V, cz. I I , 1, s. 112, il. 706. |9 En pied zachowany in situ, drugi w pół postaci w Muzeum Narodowym w Kielcach; Pod jednąkoroną. Kultura i sztuka w czasach unii polsko-saskiej, Warszawa I 99'l , poz. | | | 42, s. l59 (opr' E. Jeż ewska); ornamenta Ecclesiae. Sztuka sakralna diecezji kieleckiej. Katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Kielcach, red. (opr. A' K. Myś liński' Kielce 2000' kat. 55' s. ó9-70 Myś lińska). 20 KZSP, t. | Y.. Miasto Krąków, cz. Y'. Kazimierz i Stradom koś cioł yi klasztory, Ż , red. I . Reiduch-Samkowa, J. Samek, Warszawa 1994, s. 48' ll' 294. 2t Skarby archidiecezji lubelskiej, Lublin 2005, il. na s. 15. 22 wawel 1000-2000. Wystawa jubileuszowa' red' M. Piwocka, D. Nowacki, t. I , Kraków 2000, s. 79-81, poz. I / 40 (opr. F. Stolot), il. 55-58. 23 J. Gadom ski, cotyckie mal()rstwo tablicowe Mał opolski 1500-1540' Warsza_ wa-Kraków 1995, s. 12; ornamenta Ecclesiae, poz. 9, s. 56 (opr. A. Myś | ińska). 2aT.D ob r z e n i e cki,Średniowiecznyportretw sakralnejsztucepolskiej,',Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie" 13(1969), s. 136-139. Krzysztof J. Czyż ewski, Mąrek Walczak 208 nym w Piotrawinie (zaginione), mamy do czynienia z kryptoportretem. Rysy twarzy fundatora otrzymał ś w.Stanisł aw25. Na odrębne, obszerne opracowanie zasł uguje zwyczaj upamiętniania z pomocą poltretów zasł ug historycznych fundatorów i dobrodziejów róż nych instytucji. Typowym przykł adem jest malowany wizerunek I wona odrowąż a w koś ciele ś w.Krzyż a w Krakowie (2 poł . XVI w.)2ó. o wiele ciekawsze rozwiązanie Zastosowano u Norbertanek w I mbramowicach' gdzie Kacper Bazanka zaprojektował pomniki dwóch fundatorów koś cioł a- starego ś redniowiecznego i nowego barokowego. Po obu stronach oł tarza gł ównego znalazł y się drewniane popiersia I wona odrowąza i Kazimierza Łubieńskiegoz7 (il. 8-9). I nteresująca jest również galeria dobrodziejów namalowana na ś cianach drewnianego koś cioł aś w.Bartł omieja w podkrakowskiej Mogile (po I 740 r.). Uwzględniono w niej I wona odrowąż a, Prandotę, Zbigniewa oleś nickiego (il. 10) i Tomasza Strzempińskiego28. I ch podobizny opatrzone są obszernymi ł acińskimi objaś nieniami. Z kolei w Niepoł omicach zachował się zbiorowy portret dobrodziejów i osób zasł uż onych dla miejscowego koś cioł a parafialnego (mal. Wojciech Gutowski w Krakowie, 1799), wś ród których znajdują się biskup Bodzanta i kardynał Jerzy Radziwił ł . obraz ten przeznaczony był pierwotnie do prezbiterium faryzg. Cał kowicie odosobnionym przypadkiem jest rzeź biarska dekoracj a prospektu organów katedry na Wawelu, zrealizowana pTzez Josepha Ublakera w latach osiemdziesiątych XVI I I w.30 W starszej literaturze bł ędnie identyfiko_ wano występujące tam obok postaci Dawida figury papież a i biskupa ze ś ś . Stanisł awem i Wojciechem (sic!)3l lub Augustynem i Grzegorzem''. Tyrn25 Tamż e, s. 139_141. 2ó KZSP, t. | Y: Miasto Kraków,cz.| I l: Koś cioł yi klasztory Śródmieś cia,2, red. A. Boch- nak, J. Samek, Warszawa 1978, s. 22, i| .27-7. 27 M. K o r n e c k i, Sztuka sakralna (Natura 1993, s. 50, 78. i Kultura w Krajobrazie Jury), Kraków 28 Oprócz wymienionych biskupów przedstawiono papieŻ y Piusa I I i I nnocentego X, profesora krakowskiej Akademii, wybitnego historyka Jana Dąbrówkę' a takż ę archidiakona krakowskiegoJanazPniowa(niezachowanY);M.xornecki,Drewnianykoś ciólś w.Bartł omieja w Mogile' Uwagi i refleksje w ś wietle badań konserwatorskich, Konser_ ',Wiadomoś ci watolskie Województwa Krakowskiego" 4(1996)' s. 15-16' przyp' 28' il. 19' 20. 29 R. R ó g, Koś ciół w Niepoł omicach pod wezwaniem Dziesięciu Tysięcy Męczenników. Królewska fundacja pokutna, Kraków-Niepoł omice l998' s. llL-I lz. 30 Projekt prospektu jest zapewne dzieł em ks. Sebastiana Sierakowskiego, a zrealizowano gozfunduszypozostawionychprzezbiskupaKajetanaSoł tyka; K.J.Czyż ewski,orgalat 1785-1788 w katedrze krakowskiej, w: Katedra krakowską' s. 147-170, il. 1-8. ny z 3r KZSP, I V, I , s. 68. Portrety biskupów krakowskich Ż 09 czasem' zgodnie z zapisem w zachowanym do dziś kontrakcie zawartym z wykonawcą, rzeź ba papieŻ a przedstawia ś w.Damazego, natomiast tzeź ba biskupa - Marcina Szyszkowskiego33 (il' 11). Ten ostatni został uhonorowany przedstawieniem w doborowym towarzystwie króla - twórcy Psał terza oraz papieŻ a - reformatora liturgii, jako fundator uś wietniającej sł uż bę boż ą w katedrze kapeli wokalno-instrumentalnej, erygowanej w roku 161934. Jak wiadomo, kilku biskupów krakowskich ozdobił a purpura kardynalska. W interesującym nas okresie byli to: Jerzy Radziwił ł , Bernard Maciejowski i Jan Aleksander Lipski. Do Soboru Watykańskiego I I praktykowano zwyczaj upamiętniania kardynał ów portretami umieszczanymi w tytularnych koś cioł ach rzymskich. Dopiero wydana w 1969 r' I nstrukcja w Sprawie szat, tytuł ów i godeł kardynał ów, biskupów i prał atów niż szych Stopni nakazywał a: ''we_ wnątrz koś cioł anależ y usunąć portret kardynał a, pod którego tytuł em jest ś wiątynia''35'Niestety' nie wiemy, czy portrety krakowskich biskupów rzeczywiś ciewisiał y w ich bazylikach tytularnych. Wykraczaj ąc poza zakres chronologiczny tekstu, warto wspomnieć , ze w koś cieleSan Cesareo in Palatio do dziś na honorowym miejscu wisi portret kardynał a Karola Wojtył y namalowany w 1968 r. W kontekś cie opisanego zwyczaju warto zająć się pokrótce niezwykł ym od strony ikonograficznej portretem kardynał a Bernarda Maciejowskiego w klasztorze Franciszkanów w Krakowie3ó (il. I 2). Ukazuje on portretowanego w purpurowej kapie rzymskiej, ze srebrnym krzyż em kardynalskim w prawej ręce. W tle ukazano mensę oł tarzową z drobiazgowo oddanym wyposaż eniem (antependium, obrus, krzyż i ś wieczniki), na której spoczywa kapelusz kardynalski37 oraz wspaniał a, haftowana perł ami i zdobiona klejno- 32 E.Smulikowska, Prospekty organowe wdawnej Polsce (Studia zhistorii XXXI X), Wrocł aw-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1989' s. 229. sztuki, red. W. Juszczak, J. Kowa| czyk, T. Mroczko, J. Pietrusiński' t. "3a C. y ż e w s k i, organy, s. l55. M. R o Ż e k, Kątedra wawelska w XVil wieku (Biblioteka Krakowska, l21), Kraków 1980, s. 195-196. 3s Arto Apostolicae Sedls, vol. LXI , Roma 1969, s. 334-340. 3u Gdzi, wschód spotyka zachótl. Portret osobistoś ci dawnej Rzeczypospolitej 1576-] 763. Katalog wystawy pod kierunkiem J. Malinowskiego, Warszawa 1993, kat.4l, s. 328-329 (opr. K. Kuczman). 37 Bernard Maciejowski odebrał kapelusz kardynalski 27 | istopada 1605 w koś ciele Ma- riackimwKrakowiezrąkkrólaZygmuntaI I I ;K.R.Prokop,Polscykardynał owie,Kraków 2001' s' l07. ŻI0 Krzysztof J. Czyż ewski, Marek Wąlczak tami mitra pretiosa38. Za oł tarzem otwiera się pół kolista, sklepiona hemisfetycznie apsyda z pięcioma pół koliś cie zamkniętymi oknami. Wyraź nie ZarySowano podział y architektoniczne: pilastry między oknami dź wigające belkowanie u podstawy sklepienia. Wgląd w apsydę ogtaniczają po bokach dwa węgary peł niące rolę kulisy. Pomysł , aby Maciejowskiego ukazać na tle wnętrza koś cielnego' mozna wytł umaczyć zamiarem podkreś lenia jego wyjątkowej godnoś ci _ koś ciół jako budowla był by w tym przypadku obrazem Świętego Koś cioł aRzymskiego. Mozna jednak sugerować inną interpretację; niewykluczone' Ze nowo mianowany purpurat zapragnął , aby ma| arz uwiecznił go na tle koś cioł atytularnego w Rzymie _ ś redniowiecznej bazyliki ś w. Jana ante Portam Latinam (a Porta Latina)39. Choć budowla ta zamknięta jest pół kolistą apsydą, to szczegół y takie, jak liczba okien ukazanych na obrazie, nie odpowiadaj ą rueczywistoś ci. Zakł adając jednak, Ż e portret powstał się usprawiedliwione. ci w Polsce, tego rodzaju nieś cisł oś wydają Jedno z najważ niejszych zagadnień oczekujących wciąż na pogł ębione opracowanie dotyczy rozbudowanych cykli portretowych, ukazuj ąc y ch poprzez uszeregowane chronologicznie wizerunki kolejnych hierarchów dzieje diecezji. Najczęś ciej galerie biskupów umieszczano w katedrach, zwykle w chórze (np. Freising, Merseburg, Monachium, Kwidzyn), czasem w zakrystiach (np. Freising, Neapo| ), rzadziej w kapitularzach (np. Lwów). I naczej był o w Krakowie, gdzie rolę ,,oficjalnej'' galerii biskupiej peł nił yod czasów kardynał a Zbigniewa oleś nickiego kruzganki klasztoru Franciszkanów. W XV w. portrety malowano wprost na ś cianach,na początku następnego stulecia pojawił y się obrazy na desce, a w Ż . poł owie XVI w. wyparł y je wizerunki na pł ótnie. Juz renesansowe portrety oprawiano w rozbudowane drewniane, polichromowane i zł ocone obramienia. Najstarsze konstrukcje tego typu nie zachował y się. Póź niej szę, z XYI I i XVI I I w. zdobione są herbami i motywami nawiązującymi do herbów (postacie labędzi przy portrecie Andrzeja Trzebickiego, il. 13) oraz figurami ś więtych (portrety Jana AlbertaWazy, Jana Mał achowskiego, il. 14), personifikacjami cnót (portrety Stanisł awa Dąmbskiego, Jana 38K'J.Czyż ewski,Przyczynekdodział alnoś cifundatorskiejkardynał aFryderyka Jagiellończykcł ,w: Między gotykiem a barokiem. Sztuka Krakowet XVI i XVI I w. Materiaty sesji naukowej 7organizowanej przez oddział Krakowski Stowarzyszenia Historyków Sztuki, 20 mcLrca t993 r., red. E. Fiał ek, Kraków l99'l, s. 123-130' il. 7-8' 39BazylikętytularnąprzyznanoBernardowiMaciejowskiemu7stycznia1ó05;Prokop, dz. cyt., s. l08. Koś ciół ś w.Jana ante Portam Latinam, konsekrowany w 1l9l r., prezentuje typowydlaś redniowiecznegoRzymuukł adtrójnawowejbazylikiz apsydą; R. K r a u t h e i m e r, Rome. Profile of a City, 312-1308, Princeton 1980, s. 161-168, il. 124. P ortrety biskupów krakowskich ŻI1 Aleksandra Lipskiego, Kajetana Soł tyka) oraz obszernymi napisami dotyczą_ cymi Ż ycia i zasł ug portretowanego. Bogate struktuly architektoniczno-rzeź biarsko-malarskie moż na ś miał onazwać pomnikami. W kilku z nich pojawia się motyw sarkofagu, który nadaje im charakter symbolicznych nagrobków (portrety Stanisł awa Dąmbskiego, Jana Aleksandra Lipskiego i Kajetana Soł tyka). Niektóre z obramień, wyróż niające się wysokimi walorami artystycznymi, wiązać moŻ na z wybitnymi twórcami: obramienie portretu Marcina Szyszkowskiego z Fabianem Móllerema0, Piotra Gembickiego z Giovannim Battistą Gislenim (zapewne przed 1655 r.)4l, obramienia wizerunków Jana Mał achowskiego (1699)' Stanisł awa Dąmbskiego (l700) i Jerzego Denhoffa (l70Ż ) z Ba| tazarem Fontanąa2, a obramienie portretu Jana Aleksandra Lipskiego z Franciszkiem Placidim. Szczególnie interesującym przykł adem galerii biskupiej był kiedyś kapitularz katedry krakowskiej. Już 7 lutego 1604 r. Stanisł aw Stawicki, autor cał oś ciowegowystroju malarskiego sali zgromadzeń kapitulnych, namalował portret biskupa Piotra Myszkowskiegoa3. Z kolei na posiedzeniu 5 lutego 1625 r. Kapituł a ,,I magines seu Stemmata Pontificum Cracouien(sium) Rndo olim Macieiouii Tilicii tum et moderni lll'i in loco Capitulari, ubi spatium vacat [ ...] erigend(um) esse decreuerunt''44. Nieco póź niej, 14 marca tegoż roku, postanowił a, by w kapitularzu zawiesić portret biskupa Marcina Szyszkowskiego, czyniąc to w uznaniu jego szczegó| nych zasł ug dla katedryas. Po ś mierci Piotra Gembickiego zdecydowano o upamiętnieniu go przez wmurowanie popiersia marmurowego opatrzonego stosowną inskrypcj ą. Rzeź bę tę wykonał jeszcze zaŻ ycia biskupa prawdopodobnie Giovanni FranceŚco Rossi, sam Gembicki legował ją egzekutorom testamentu' a ci z kolei oddali ją do dyspozycji Kapituł y46. 40 A. B a d a c h, Rzeź ba gdańska czasów nowoż ytnych na ziemitł ch Rzeczypospolitej, w: Gdańsk dla Rzeczypospolitej. W sł uzbie Króla i Koś cioł a[ katalog wystawy] , Warszawa 2004, s. 69. o' C ry ż e w s ki, Funrlacje, s. 41, 55, przyp. 2l; S. M o s s ak o w s ki, Pał ac biskupi w Krakowie a projekty Giovanniego BattisĘ Gisleniego, w: t e n ż e, orbis Polonus. Studiet z historii sztuki XVI I -XVI I I wieku, Warszawa Ż o02' s. 17' przyp. 30. a2 43 44 4s ou M. K a r p o w i c z, Baltazar Fontąna,Warszawa 1994, s. 43-44, 76, il. 74, 75. AKK, Acra Actorum Capituli Cathedralis Cracoviensis [ dalej cyt.: AA] , I X, k. 310r. AKK, AA, xI I , k. 148r.-148v. AKK, AA, xI I , k. 167r. C, y ż e w s ki, Biskupa Piotrą Gembickiego, s.69. Krzysztof J. Czyż ewski, Marek Wąlczak 212 Galerie ruądców diecezji odgrywał y zasadniczą rolę w wystroju ich siedzib. Był y one odpowiednikiem typowych dI a nowoż ytnych rezydencji magnackich galerii przodkówa7. W przypadku cykli ukazujących biskupów nie dowodzono jednak dawnoś ci rodu \ ecz diecezji' I stotne znaczenie miał o eksponowanie poprzez herby znakomitego pochodzenia poszcze1ólnych hierarchów tworzących swego rodzaju ,,familię''. obszerna galeria tego rodzaju zachował a się w pał acu w Kielcach, gdzie pod stropem sali stoł owej umieszczono malowany fryz utworzony Z wizerunków biskupów krakowskich od Pawł a z Przemankowa do fundatora rezydencjia8. W wydzielonym miejscu, na ś cianieokiennej zna| azł y się portrety biskupów Jakuba Zadzika i Piotra Gembickiego oraz królów Zygmunta I I I i Wł adysł awa I V, którym towarzyszą herby Polski (Wazów), Korab (Zadzika) i Aaron (krakowskiej kapituł y katedralnej). I ch dopeł nieniem był y nieczytelne dzisiaj sceny batalistyczneag. opisany fryz z okoł o poł owy XVI I w. Starano się póź niej uzupeł nić konterfektami kolejnych ordynariuszy krakowskich. I tak inwentarz palacu kieleckiego z I 746 r. wymienia ,,pod pował ą na murze obtazy ptzeszł ych książ ąt biskupów krakowskich, nad oknami dwa obrazy wiszące lch Mciów Denhofa i Łubieńskiego''50. Galerię odnowił i dodał do niej nowe wizerunki Kajetan Soł tyk, o czym mówi kolejny inwentarz z 1"788 r.: ,,pod pował ą są za Xięcia Soł tyka odnawiane portrety przeszł ychXiąŻ ąt biskupów krakowskich, a poniż ej na pł ótnie malowanych portretów zawieszonych jedynaś cie''Sl. Nie da się niestety rczsttzygnąć , kogo wzmiankowane portrety na pł ótnie przedstawiał y _ czy wył ącznie biskupów krakowskich, czy też na przykł ad czł onków rodziny Soł tyka. W XI x w. dodano kolejne portrety, kończąc poczet na bis- a7 Jednym z najbardziej spektakularnych przykł adów jest ga| eria umieszczona na elewacjachzamkuKrzysztofaossolińskiegowUjeź dzie(1644)'S.Mossakowski,orbis Polonus. Krzyż topór a Caprarola, w: t e n Ż e, orbis Polonus, s' 46-52' a8 KZSP, t. I I I Województwo kieleckie, z. 4: Powiat kielecki, red. J. Z. Łoziński, B. Wolff, Warszawa 1957, s' 34; A. K w a ś n i k - G l i w i ń sk a, Wnętrza zabytkowe E'JezXVI I iXVI I I w., w: J.Kuczy ński, A.Kwaś nik-G1iwińska, ż ewska, Pał ac wKielcach' Przewodnik, Kielce 1988' s. 15' il.'| ; J.L. Adam- c z y k, Wzgórze zamkowe w Kielcach, Kielce t991, s.28-29; Skarby Kielc, red. H' Witczak, Kielce1992,s.67;J.L.Adamczyk,Kieleckarelydencjabiskupówkrakowskich,w; Siedziby biskupów krakowskich na terenie dawnego województwa sandomierskiego. Materiał y 7 sesji nerukowej, Kielce 20 I X 1997, Kielce 1997, s. 88. 49 Ten sam zestaw herbów umieszczono nad gł ównym wejś ciem do pał acu; A d a mc z y k, Wzgórze zamkowe' s. 28-29' 50 Tamż e, s' 167. 5l Tamż e, s. 175. P ortreĘ biskupów krakowskich Ż t3 kupie Karolu Skórkowskims2. o podobnych cyklach portretowych w zamkach w I ł Ż y i Bodzentynie wzmiankuje literatura53. wiadomo, ż e d,o rezydencji ił ż eckiej serię portretów biskupich zamówił u Antoniego Brygierskiego Kajetan Soł tyksa' oczywiś cie galerie w Kielcach,I ł Ż y i Bodzentynie nie stanowił y wyjątku w Rzeczpospolitej. I ch odpowiedniki znajdował y się w siedzibach innych biskupów polskich i litewskich. Mozna tu przywoł ać poczty prymasów ulokowane w ich pozastoł ecznych siedzibach - Łowiczu, Łyszkowicach i Uniejowie55. Przykł adem sł uŻ yć też moż e galeria zawierająca przedstawienia wszystkich arcybiskupów lwowskich, począwszy od pierwszego biskupa halickiego Krystyna Z ostrowa, znajdująca się niegdyś w pał acu arcybiskupim w Obroszynies6. Należ y w tym miejscu wprowadzić rozgtaniczenie między galeriami two_ rzonymi progfamowo jako cał oś ća galeriami, które powstał y przez dodawanie, czasem przypadkowe, kolejnych obrazów. Do pierwszej kategorii moż na za| tczyĆ zespoł y portretów w klasztorze Franciszkanów w Krakowie oraz w pał acu biskupim w Kielcach, do drugiej kolekcję w klasztorze Misjonarzy na Stradomiu. W tym ostatnim przypadku do portretów fundatorów i dobrodziejów domu zakonnego dodano w XI X w. kopie starszych wizerunków biskupich i w ten sposób nadano temu zespoł owi charakter bardziej kompletny57. Niestety, nie wiemy, jaki zakres miał poczet biskupów zamówiony przez Kajetana Soł tyka u Antoniego Brygierskiego, który miał ozdobić mury seminarium w Kielcach58. odrębne miejsce zajmuje niewielki, | iczący cztery 52 Autor tych portretów, Aleksander Rycerski, oparł się przede wszystkim na obrazach z klasztoru Franciszkanów w Krakowie; zagadnienie to omawiamy szerzejw obszernym artykule: K' J. C z y ż e w s k i' M. w alc z ak, I konografia biskupów Krakowa w w. XI X, w: Sztuka sakralna dieceąji krakowskiej w XI X w., t. I I , red. W. Bał us [ w druku] . 53 J. w i ś n i e w s k i' Dekanat lł ż ecki, Radom 1909-191l, s. 58; J. Le w i c k i, Dzieje i architektura zanlku w I ł ż y, w: Siedziby biskupów krakowskich, s. 64. 5a Ki"lr" XWI -XVI I I wiek, s.21, s. 148. 55 w. K w i a t k o w s k i,Łowiczprymasowskiw ś wietleź ródeł archiwalnych,Warszawa 1939, s.42, il. l' 2,9' 19; o galeriach portretów prymasów Polski w ich rezydencjach: P.Mrozowski,opodobiznacharcybiskupówgnieź nieńskich,prymasówPolski,w:Poczet arcybiskupów gnieź nieńskich prymasów Polski, Warszawa 2003' s. 36' 56 c.Thul1i e, Pał ac arcybiskupi wobroszynie, ,,Wiadomoś ci Konserwatorskie'' 12(1924),3, s. 7. 57 Mis.1onarze sprowadzeniu zostali do Krakowa przez Jana Mał achowskiego w 1682 r. Najstarszy z biskupich portretów w galerii przedstawia Piotra Tylickiego (zm. 1óló); KZSP' I V, V, 2, s. 48, il. 287. 58 Kielce XVtLXWil wiek, s.21, 148. Krzysztof J. Czyzewski, Marek Walczak ŻI4 obrazy zespół w kolegiacie rakowskiej. Malowidł a te ukazują: Andrzeja Lip- skiego, Jana Alberta Wazę, Jakuba Zadzika i Piotra Gembickiegos9. obec_ noś ćdwóch ostatnich ł atwo wytł umaczyć : Zadzik ufundował miejscową ś wiątynię, a Gembicki ją wykończył ; skąd jednak wizerunki ich dwóch poprzedników? Trudno równiez wyjaś nićobecnoś ć portretów Jana Mał achowskiego, Konstantego Felicjana Szaniawskiego i Andrzeja Stanisł awa Kostki Zał uskiego w przedsionku koś cioł aparafialnego w Mnichowieóo. Do I 544 r. utrzymywał się z:wyczaj powoł ywania sufraganów krakowskich spoś ród mendykantów - franciszkanów i dominikanów6l. Z tego względu w koś ciele Świętej Trójcy w Krakowie, przy oł tarzu gł ównym, znajdował y się portrety biskupów pomocniczych z zakonl kaznodziejskiego, pocho_ wanych w krypcie pod prezbiterium62. Stanowił y one częś ćgalerii sł awnych dominikanów, a takż e pocztu biskupów polskich, pochodzących z zakonu dominikanów, sprawionego przez przeota Hieronima Mieł ońskiego ok. roku 1710, a umieszczonego w stallach63. Portrety biskupów krakowskich _ senatorów duchownych należ ących do elity Rzeczpospolitej był y obecne takż e w rczydencjach magnaterii, szlachty, duchowieństwa, a nawet w domach mieszczańskich, o czym ś wiadczązachowane spisy inwentarzowe64. Umieszczanoje zwykle obok portretów królewskich oraz dostojników państwowych i koś cielnych. oczywiś cienie mogł o ich zabtaknąć równiez w galeriach rodowych. Dla każ dej familii przodek zasiada_ jący na krakowskim biskupstwie stanowił powód do szczególnej dumy. Tu ptzywoł ać moż na wyjątkowy z powodu formy i ideowych konotacji przykł ad: 59 J'Wiś niewski, Wojew(ldztwo kieleckie' red. s. 58. il. 85-88. 60 M. R a w 2001, s.311. ól J. K r a c Dekanat opatowski, Radom 1907, s.380-381; KZSP, t.I I I : L Z. Łoziński, B. Wolff' z. 7: Powiat opatowski, Warszawa l959, i t a - W i t a n o w s k i, Dawny powiat chęciński,opr. D. Kalina, Kielce i k, Przeciw Reformacji, w: Koś ciół krakowski w tysiącleciu, Kraków 2000, s. 176. 62 pochówkach tych wzmiankuje już najstarszy przewodnik po Krakowie: Koś ciotów krąkowskich opisanie wydane w Krakowie w r. 1603, Kraków 1860' s. Ż 8| Przewodnik abo koś cioł ów krakowskich krótkie opisanie, wydany w 1603 z widoketmi Krakową, którego już nie ma,opr. J. Kiliańczyk-Zięba, Kraków 200Ż ,s.93; J. M ąc z y ń s k i, Pamiątkaz Krakowa, o cz' 2, Kraków | 845, s.273. u' M c z y ńs k i, dz. cyt.,s. Ż 69-Ż 70; KZSP, I V, I I I ' 2, s' 161; W. K o m o r o wą s k i, I . K ę d e r, I konografia koś cioł aDominikanów i ulicy crodzkiej w Krakowle (Katalog widoków Krakowa, red. I . Banach, t. I I I )' Kraków 2005' s' 479-480, fig. 8a i 8ó. óa M. R o ż e k, Mecenat artystyczny mieszczał istwa krakowskiego w XVI I wieku(Biblioteka Krakowska' l18)' Kraków 1977, s' 174. P ortrety biskupów krąkow skich 215 rueź btone popiersie Piotra Myszkowskiego wś ród innych wybitnych przedsta- wicieli rodu w kopule kaplicy przy krakowskim koś cieleDominikanówós. We wnętrzach biskupich rezydencji umieszczano obrazy przedstawiające sł awne Czyny ich wł aś cicieli.Szczęś liwiezachował y się prawie w komplecie wielkie kompozycje plafonowe w pał acu kieleckim, tworzące wielowątkowy program historyczno-alegoryczny. Powstał y one na zlęcenie biskupa Jakuba Zadzika w latach czterdziestych XVI I w. w warsztacie Tomasza Dolabelli. Malowidł a o interesującej nas tematyce umieszczone są w apartamencie biskupim, a takż e w pokojach zwanych senatorskimi. W trzecim pokoju biskupim widnieje Sąd sejmowy nad arianami w r. ] 63B, w sąsiednim zaś pomieszczeniu był kiedyś (niezachowany) obraz ukazujący epizody z wojny moskiewskiej zakończonej traktatem pokojowym w 1634 r. Z kolei w dwóch pokojach senatorskich upamiętniono wydarzenia z okresu konfliktu polsko-szwedzkiego i polsko-moskiewskiego za panowania Wł adysł awaI V66. Do dział alnoś cidyplomatycznej biskupa w czasie wojen ze Szwecją i Moskwą odnosił y się równiez umieszczone na fasadzie pał acu (niezachowane) figury posł ów szwedzkich i rosyjskich67. W malowidł ach kieleckich wyeksponowano postać kanclerza Królestwa Jakuba Zadzika, który jawi się tu jako wybitny polityk i negocjator, współ twórca sukcesów polskiej dyplomacji. Nieco innej dziedziny aktywnoś cipublicznej dotyczy przedstawienie sądu nad arianami (1638), w którym biskup wystąpił jako zwierzchnik diecezji krakowskiej, na której terytorium leŻ ał a stolica polskich antytrynitarzy _ Raków. W tym przypadku mamy do czynienia z gloryfikacjąZadzika jako dbał ego o czystoś ć wiary pasterza. Nie bez przyczyny w napisie nagrobnym w katedrze na Wawelu czytamy: ,,Za Raków skaż ony ariańską bezboznoś cią wynagrodził Bogu najpierw poptzez ustawę, a następnie kult i ś więteobrzędy w prawowitej wierze''68. osobną kwestię stanowi interpretacj a obrazu, który w kolejnych 65 Jak ustalił J. Szablowski, galeria zmar'ł ych przedstawicieli rodziny Myszkowskich w Krakowie powstał a na wzór galerii Gonzagów w Palazzo Ducale w Sabbionetcie; J' S z ab I o w s k i, Domniemana rola Sabionetty w sztuce polskiej okresu manieryzmu, ,,Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego''. Prace z historii sztuki l962, z. 1, s. 118-131; A.Fischinger,KaplicaMyszkowskichwKrakowie,RK33(1956)'2.3,s.83-112.Piotr Myszkowski został pochowany w krypcie pod wspomnianą kaplicą. 66 w. T o m k i e w i c z'Aktualizmi aktualizacjaw mąlarstwiepolskimw XVI I wieku' cz' I , BHS 13(1951), s.74-86; tenż e, Dolabella, Warszawa 1959' s.62-6"l; A dam_ c z y k, Wzgórze zamkowe, s' 29-33. 67 A d a m c z y k, Wzgórze zamkowe, s. 27, 1| . 4-6. ó8J.Dorobisz,JakubZadzik(l582-1642),opole2000,s.325,przyp.13.owadze, jaką przywiązywał Zadzlk do ,,oczyszczenia'' Rakowa z arian, ś wiadczy fundacja kolegiaty, 216 Krzysztof J' Czyż ewski, Marek WąI czak inwentarzach pał acu (uż od 1645 r.) okreś lano jako Poż ar Troi, a ostatnio jako Po7ar klasztoru pod Moskwą69. Być moŻ e znalazł się on w rezydencji kieleckiej dla upamiętnienia bratanka biskupa, Mikoł aja Zadzika, który zginął podczas wojny moskiewskiejTo. Biskup Piotr Gembicki rozbudowując swą rezydencję w Krakowie w latach 1643-l647 , przewidział ńwnież w reprezentacyjnych pomieszczeniach malowane plafony w stropach ramowych. Pierwotny wystrój pał acu uległ zniszczeniu pod koniec XVI I I w., trudno więc w peł ni zrekonstruować jego program ideowy, ale pewne informacje na ten temat znajdujemy w archiwaliach. ,,pokoje pańskie'' w krakowskim pał acu skł adał ysię z sześ ciu obszernych pomieszczeń w ukł adzie dwutraktowym7| . Trzy z nich był y nakryte interesującymi nas stropami. Wedł ug inwentarza z 1759 r. w pokoju pierwszym od dziedzińca znajdował się ,'Suffit stolarską y snycerską robotą' architektura zielono malowana, cyraty pozł ociste, obrazy szrodkiem, y po rogach w kooperymentach na pł utnie (sic), wkoł o takż e po scianach nad listwami do obicia, Historye z Pisma malowane na pł utnie wszystko cał e''12. W następnym pokoju był ,,suffit takż e stolarską y snycerską robotą. Architektura bł ękitno malowana, listwy y cyraty pozł ociste szrodkiem y po rogach, obrazy na pł utnie (sic) malowane z Historyą ż ycia Gębickiego, wszystko piękne y cał e"13. Z kolei w trakcie od ulicy Franciszkańskiej (zaraz za salą stoł ową) znajdowa_ ł o się pomieszczenie, w którym podbity malowany, na którym Histo_ ',Suffit rye Synodu Gębickiego''7a. oczywistym pierwowzorem kieleckich i krakowskich obrazów stropowych był y wielkie kompozycje Tomasza Dolabelli wykonane dla pokoi w odbudowanym na przeł omie XVI i XVI I w. przez Zymunta I I I pół nocnym skrzydle zamku na Wawelu75' Nieco póź niej powstał y obtazy w Zamku Królewskim traktowanej jako swego rodzaju pomnik zwycięstwa ortodoksji nad herezją; o kolegiacie ostar nio: M. K a r p o w ic z, Totnasz Poncino (ok. 1590-1659) architekt pał acu kieleckiego, Kielce 2002, s. 49-51, il. 56, 58, 60, 70. ó9 A d a m c z y k, Wzgórze lamkowe, s. 33. 70 K w a ś n i k _ G l i w i ń s k a,Wnętrza zabytkowe's. L5. 7l M. R o ż ę k, Architektura i ur7ątl2enie wnętrz pał acu Biskupiego w Krakowie (XI V-XI X w.), RK 45(1974)' s. 24-25; M o s s a k o w s k i, Pał ac Biskupi, s.'12-74. 72 AKK, I nwentarz Pał acu Krakowskiego [ ...l spisany Diebus Februarii Anno 1759, sygn. I nv.D.l95, s. l1 13 Tamż e, s. 12. 7a Tamż e, s. 13. 75 K. K u c z m a n, Przeł om wąwelski, w: Sztuka XVI I wieku w Polsce. Materiał y sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Kraków, grudzień 1993, Warszawa 1994, s. 1'14-l''75' P ortrety biskupów krakow skich ŻI7 ż e ukazywał y one epizody z czasów panowania pierwszego Wazy na tronie polskim. Niestety, wszystkie tę dzieł a uległ y zniszczeniu i tylko kilka z nich moż emy rekonstruować na podstawie Zachowanych ź ródeł 16. W ś ladymonalchy poszli liczni magn aci77 , ż eby wymienić tylko Stanisł awa Koniecpolskiego (zamek w Podhorcach)78 i Jana WieW wafszawie' Wiadomo, lopolskiego (pał ac w Krakowie)79. Przedstawienia, które moż na by nazwać gesta episcoporum, moŻ emy zna| eź ć równieŻ w grafice, cze1o przykł adem jest miedzioryt przedstawiający obrady synodu diecezji krakowskiej w koś ciele Mariackim w 1643 r.80 1il. 15). Nasuwa się w tym miejscu skojarzenie z tematem jednego z plafonów w krakowskim pał acu biskupim8l. Warto dodać , ż e temat synodów musiał się cieszyć szczegó| nym uznaniem, skoro obrady takiego zgromadzenia w 1607 r. ukazano w krakowskiej kolegiacie Wszystkich Świętych (mal. Walenty Janowski, !'l63)82, a synod zwoł any przezMarcina Szyszkowskiego 76J.Lileyko,Zał nekwarszawski.Rezydencjakrólewskaisiedzibąwł adzRzeczypospolitej ] 5ó9-1763 (studia z historii sztuki' red' W. Juszczak, J. Kowalczyk, T. Mroczko, XXXV), Warszawa 1984, s. 68-70. 77 Stropy ramowe ostropach ramowych zmalowidł ami na pł ótnie: J.Lewicki' w Polsce, cz. I , KAiU 40(1995)' z. 2, s. 95-ll2; cz. I I , z. 3-4' s' 215-Ż 36. '8 J. K' o s t r o w s k i' J. T. P e t r u s, Podhorce. Dzieje wnętrlpał acowych i galerii t. obrazów, Kraków 2001' s. 1l-12; w katalogu uwzględniono zachowane fragmenty malarskich dekoracji. 79 s. T o m k o w i c z, Pał ac Wielopotskichw Krakowie i jego dekoracja malarska,RK 18(1919),s.18-23,il.l0orazilustracjanieliczbowananawklejce;J.K.Ostrowski, RK 54(1973), s. 57, przyp. 171. Architektura patacu Wielopolskich, 80 Kraków, Biblioteka XX. Czartoryskich, nr 26LO4 I l| ; rycina przeznaczona był a na kartę tytuł ową broszury Synodus dioecesana ab lllustrissimo et Reverendissimo Domino Petro Gembicki [ ...l celebrata, Cracoviae 1643; por' m'in.: M. R o ż e k, Uroczystoś ci w barokowym Krąkowie,Kraków 1976' s. 235-237'il' 65; I . K ę d e r' W. K o m o r o w s k i' A. Z e ń c z ak, I konografia koś cioł aMariackiego i placu Mariackiego, Mał ego Ryttku, ulicy Mikoł ajskiej, Siennej i Św. Krzyż a w Krąkowie (Katalog widoków Krakowa, red. J. Banach), Kraków 1999, s. 145-146, poz. 81. 8l Por. wyż ej, s. 2l6. W literaturze pojawił się pogląd, ż e miedzioryt mógł być wykonany wedł ug kompozycji ze stropu pał acowego - R o ż e k, Architektura i urządzenie, s. 31, przyp. 106;M o s s a k o w s k i,Pał ac Biskupi,s. 73,przyp. 16. w. T o m k i ę w i c z(Dolabella Tomaso, w: Sł ownik artystów polskich i obcych w Polsce dział ających. Malarze - rzeź biarze _ graficy [ dalej cyt.: sAP] ' t. I I ' Wrocł aw 1975' s. 75) sugerował , ż e rycinę wykonano na podstawie rysunku Tomasza Dolabelli. 82 J. K l e p a c k a, Koś ciół WW. Świętychw Krakowie,Kronikamiasta Krakowa, 1959-1960(1962), s.5l-52; l.Ż m u d z i ń ski,obrazWszystkichŚwiętychzkoś ciotaparafialneqo w Luborzycy, ,,Wiadomoś ci Konserwatorskie Województwa Krakowskiego'' 7(1970)' s. 122. ŻI8 Krzysztof J. Czyż ewski, Marek Walcząk w 16Ż I r. przedstawiono na karcie tytuł owej Reformationes Sinodales83. Zapewne podobnych dzieł upamiętniających róż ne wydarzenia z udział em krakowskich pasterzy powstał o więcej. Mozna na przykł ad domniemywać , ż e w malarskiej dekoracji wawelskiej kaplicy Matki Boskiej Śnież nej, przedstawiającej historię roku ś więtegow Krakowie w 1603 r., należ ne miejsce zajęł a postać kardynał a Bernarda Maciejowskiego, który wyjednał w Rzymie przywilej jubileuszu84. Z ko\ ei inwentarz pał acu kieleckiego z 1788 r' zavł ięra wzmiankę, iż w pierwszym pokoju senatorskim znajdował y się niezwykle interesujące obrazy, zawieszonejako supraporty nad wejś ciami do sąsiednich pomieszczeń :, j eden oznaczjący kons ekracj ą Xięcia Komorow skiego prymasa, drugi zaś lubienie Xięcia Karola z Anną, córką Augusta Trzeciego''8s. Mozna się domyś lać ,Ż e ich fundatorem był biskup, który brał udział w przedstawionych wydarzeniach. I rzeczywiś cie, w 1758 r. ś więceń biskupich Adamowi Komorowskiemu udzielił w koś ciele Mariackim w Krakowie Andrzej Stanisł aw Kostka Zał uski86. Znaczne trudnoś ci w interpretacji sprawia natomiast drugi z obrazów, wobec czego jego wyjaś nienietrzeba odł oŻ yć na póź niej. Czyny biskupów opisywano często obszernie w epitafiach towarzyszących nagrobkom lub pomnikom. Zdarzał o się również , ż e ilustrowano je odpowiednimi przedstawieniami. Tak jest w przypadku dwóch monumentów biskupa Kajetana Soł tyka. W klasztorze Franciszkanów w Krakowie na obeliskach flankujących jego portret zawieszono tabliczki z przedstawieniami objaś nionymi jako ,,Konsekracya JO. Xiecia Podoskiego Prymasa na Arcybiskupstwo GnieŹnieńskieprzez Jo. Xięcia Biskupa uczyniona'' oraz ,,Homagium odbiera Jo' Xż e Biskup przy wieŹdzle na Xięstwo Siewierskie''87. Na fryzie belkowania ukazano moment wywiezienia biskupa do Kał ugi w I 767 r. (il. 16). Ta 83 J. B i e n i a r z ó w n a, J. M. M a ł e c ki, Dzieje Krakowa, t. I I : Krąków w wiekach XVI -XVI 11, Kraków l994, s' Ż 64. Najbliż szą polską analogię dla krakowskich wizerunków stanowi przedstawienie synodu zwoł anego w 1689 r. przez biskupa Stanisł awa Witwickiego w katedrze poznańskiej (ryt. Karol De La Haye); J. N o w a c k i, Dzieje archidiecezji poznańskiej. Studiutn historyczne, t. I , Poznań 1959, s. 2l4,22l, il. 1'7. 8a Bernard Maciejowski ufundował wspomniane malowidł a iw udekorowanej w ten sposób kaplicy znalazł miejsce wiecznego spoczynku. R o ż e k, Katedra, s. 760. 85 A d a m c z y k, Wzgórze zamkowe, s. 176' 8(' K. R' P r o k o p, Arcybiskupi gnieź nieńscy w Tysiącleciu, Kraków 2000, s. 253. 87s.Tomkowicz,Galeriaportretówbiskupówkrakbwskichwkruż gankachklasztoru oo. Franciszkanów w Krakowie (Biblioteka Krakowska, 28), Kraków 1905, s. Ż 2I (z napisu na tablicy miedzianej zawieszonej niegdyś na cokole pomnika, znanego z z 1192 r.). inwentarza P ortrety biskupów krakow skich Ż| 9 ostatnia Scena znalazł a się też w centrum nagrobka w kaplicy Świętokrzyskiej na Wawelu' Tu dodać trzeba, ż e ks. Michał Soł tyk zamówił u Franciszka Smuglewicza obraz przedstawiający powrót Kajetana z wygnania i wjazd do Warszawy88. w ten sposób u schył ku I Rzeczypospolitej pojawił się po raz pierwszy w ikonografii polskiego biskupa wątek martyrologiczny i patriotyczny Zarazem. antycypując zjawisko charakterystycznę dla sztuki okresu rozbiorów i prześ ladowań narodowych, kiedy to liczni biskupi zostali usunięci ze swych stolic i skazani na zesł anie bądź wygnanie89. Poś ród dzieł ilustrujących dział alnoś ćkrakowskich hierarchów miejsce wyjątkowe zajmuje rękopis zawierający opis czynnoś ci pontyfikalnych Jana Aleksandra Lipskiego, spisany ptzez jego Sekretarza, księdza Jakuba Levisa i przechowywany w Archiwum Krakowskiej Kurii Metropolitalnejeo. Jego niezwykł oś ćna tle innych krakowskich Actorum Pontificiorum po| ega na wzbogaceniu tekstu ilustracjami. w tekś cie znajduje się szereg rysunków wykonanych piórkiem i lawowanych, które wyszł y spod ręki amatora. o braku profesjonalnego wykształ cenia autora w zakresie sztuk plastycznych ś wiadczy nieporadnoś ć w budowaniu przestrzeni i ludzkiej postaci oraz naiwnoś ć rozwiązań kompozycyjnych. Przykł adowo _ w Scenie ś więceń biskupich z ust biskupa wybiega odwrócony tekst ż yczeń: ,,Ad multos annos'', zaś w scenie konsekracji ś wiątyni budynek ukazany jest z taką dozą umownoś ci' Ż e przypomina wizerunki koś cioł ów w malarstwie gotyckim. Poszczególne sceny ukazują rutynowe dział ania Lipskiego, wynikające z obowiązków biskupich. Wś ród nich zna\ azł się jednak akt wyjątkowy, na dodatek Sprzeczny z prawem Rzeczpospolitej: koronacja króla Augusta I I I , której Lipski dokonał w swojej katedrzę I 7 stycznia 1734 r.9| (i1. 17). Wedł ug tradycji koronatoJ. Ś m i a ł o w sk i, Ksiądz kanonik Michał Soł tyk (1742-] 8] 5) i jego testament. Zbiory archeologicz.ne, numizmaty, minerał y i inne osobliwoś ci (Acta Archaeologica Lodziensia, nr 45 i 46),Łódź 2000' s. 49' 50. 89 Spoś ród biskupów krakowskich wymienić trzeba Karola Skórkowskiego, odsuniętego 88 odrządówwdiecezji izmarł egonazesł aniuwopawie;por.R.W.Szwed,Dział alnoś ć społ ecznct i polityczna biskupa krakowskiego Karola Skórkowskiego, Częstochowa 2003. o akcentach przypominających jego patriotyczną postawę' obecnych w portretach: C z yż e w s k i, W a I c z ak, dz' cyt. e0 Archiwum Krakowskiej Kurii Metropolitalnej [ dalej cyt.: AKM] ' Acta Pontfficia C. I . R. D. Joannis in Lipe Lipski 1...1 conscripta ab A. 1734, sygn. I -14; rysunki reprodukuje jako jedyny: J. B e n d, y k, Dział alnoś ćduszpasterska biskupa Jana Aleksandra kardynał a Lipskiego w diecezii krakowskiej w latach 1732-1746, Kraków 1997. 9l M. R o ż e k, ostatnia koronacja w Krakowie i jej artystyczna oprawą, RK 46(1973)' s.9'l-I l2; B e n d y k, dz. cyt., s.28, il. na s.27. Krzysztof Ż 20 J' Czyż ewski, Marek Walcząk rem w Polsce mógł być prymas bądź biskup kujawski, w ż adnym zaś przypadku biskup krakowski' Wiernoś ć J. A. Lipskiego wobec Wettyna i okazane mu w trudnej sytuacji poparcie nie pozostaly bez nagrody. Na jednej z kart omawianego rękopisu znajduje się przedstawienie króla, który wł asnoręcznie nakł ada na gł owę swojego koronatora wyjednany u papież a biret kardynalski (il. 18). Kluczowa rola biskupów Krakowa w zyciu politycznym Królestwa w ś redniowieczu znalazł a na| eŻ ytą ilustrację w zespoł ach obrazów historycznych' które zyskał y niezwykł ą popularnoś ć w okresie nowozytnym. Niestety, w odniesieniu do Mał opolski zagadnienie to nie został o _ jak dotąd - należ ycie opracowane, co uniemoż liwia wyciągnięcie wniosków o charakterze SyntetycZnym. Przypomnimy tu tylko cykl obrazów ukazujących Dzieje Kazimierza odnowiciela, który przeznaczony był dla opactwa w Tyńcu (1643-1644, dziś w koś cieleBenedyktynek w Staniątkach), gdzie jedna Ze scen ukazuje konsekrację pierwszego opata Aarona na arcybiskupa Krakowa92. Wedł ug ś redniowiecznej tradycji Kraków był niegdyś drugą obok Gniezna metropolią w polskim Koś ciele, a siedmiu jego pierwszychrządców nosił o paliusz. Malowidł o z Tyńca ukazuje wł aś niemoment wkł adania paliusza, przypominając o wielkiej przeszł oś cii wyjątkowej randze krakowskiej stolicy biskupiej. odrębnym problemem, którego omówienie wyktacza znacznie poza ramy niniejszego wystąpienia, są wizerunki biskupów krakowskich zaliczanych do grona bł ogosł awionych i ś więtych.Wspomnieć tu trzeba o wzmiankowanym juz Aaronie oraz Prandocie, których kult miał lokalny charakter i nigdy nie zyskał sankcji kanonicznej, otaz Wincentym Kadł ubku beatyfikowanym w 1764 r. Postać Aarona otoczona był a czciąprzezbenedyktynów w Tyńcu. Dobitnym tego ś wiadectwem jest jego wizerunek z imieniem opatrzonym przydomkiem Beatus na siedemnastowiecznym superexlibrisie tynieckiego opactwag3. Kult Prandoty ograniczał się do katedry krakowskiej , gdzie zachował y się dwa obrazy wizji bł ogosł awionego (1607 r., XVI I w.;9a. Z kolei 92 Tyniec. Sztuka i kultura beneclyktynów od wieku XI do XVI I I . Katalog wystawy w Zamku Królewskim na Wawelu, paź dziernik - grudzień ] 994, red. K. Zurowska, Kraków 1994, kat. lYl3,poz.XI X's.52(opr.J.Daranowska_Łukaszewska);B.Materniak,Cyklobrazów ',Dzieje Kazimierza odnowiciela" z klasztoru oo. Benedyktynów w Tyńcu, w; Studią nad sztuką renesansu i baroku, t. I V, red. J. Lileyko, Lublin 2000, s. 59-95, il. 12. e3 Tyniec, kat. I I I / 1 1, s.41 (opr. G. Klimecka), il. na s.40; kat. 111126, s.41 (opr. J. M. Marszalska), il. na s. 46. e4 KzsP. I V. I . s. lol. P ort rety biskupów krakow skich 2Ż l cześ ćd| a bł . Wincentego Kadł ubka propagowana był a przez zakon cystersów95. Jego przedstawienia moż emy więc znaleź ć przede wszystkim w miejscu pochówku _ Jędrzejowie (malowidł a w kaplicy jego imienia, wykonane przez Andrzeja Radwańskiego, obraz olejny - tamż e) oraz w innych klasztorach cysterskich, np. w Szczyrzycu (XVI I w.;96. Jako tządca diecezji krakowskiej został również upamiętniony obrazami w bocznych oł tarzach w katedrze na Wawelu (mal. Salvatore Monosilio w Rzymie) oraz w kolegiacie kieleckiej (XVI I w.)e7. I konografia jedynego ś więtego biskupa krakowskiego - Stanisł awa ze Szczepanowa, jest tak obfita i rodzi tyle problemów badawczych, ż e nie mozemy w tym miejscu nawet ogólnie jej zarysować . W interesującym nas w tym miejscu kontekś cie warto wspomnieć jednak o Szczególnym obrazie, który ilustruje jeden z epizodów ż ycia ś więtego' a zatemjest jednocześ niesł j generis przedstawieniem historycznym - Wskrzeszenie Piotrowina z Lat osiemdziesiątych XVI I w' w koś cielepopijarskim w Podolińcu98. Dzięki umieszczeniu w aktualnych realiach i przedstawieniu wś ród ś wiadków wydarzenia współ cześ nie ż yjących osób, scena z przeszł oś cizyskał a w tym przypadku nowy wymiargg. Zajmującym zagadnieniem jest również wyraź na ,,hi' storyzacja'' niektórych obrazów z Ż ycia ś w.Stanisł awa, czego doskonał ym przykł adem moŻ e by ć rysunek krakowskie go malarza J ana Chry zostoma Proszowskiego z 1649 r. (Biblioteka Narodowa w Warszawi")100, ukazujący 95 o ikonografii bł . Wincentego Kadł ubka ostatnio: J. S a m e k, Bł ogosł awiony Wincenty Kadł ubek w sztuce (rozeznanie problemu), w'. Mistrz Wincenty Kadł ubek. Czł owiek i dzieł o' poś tniertny kult i legenda. Materiaty sesji naukowej _ Kraków I 0 marca 2000' red. K. R. Prokop, Kraków 2001' s.93-101. 96 Cystersi w Szczyrzycu,kat.l| t22, s.3l-32 (opr. R. Ślusarek). Wizerunek bł ogosł awionego Wincentego (wiązany z Szymonem Czechowiczem) został takż e umieszczony w kaplicy dobudowanej w 1778 r. do koś cioł aś w.Wojciecha na rynku krakowskim; KZSP, I V, ilI , 2, s. 204-205,ll. 4'll. 98E. P o l a k - T r a j d o s,Polonicaw pół nocnej Sł owacji,BHs33(1971)'s' 183-185' 97 i\ .3-6; Bnrok na Slovensku, red. I . Rusina, Bratislava 1998' kat. 2Ol, s. 457 (opr. J' Medwecki)' o niektórych aspektach historycznego ujęcia cyklu ś w.Stanisł awa obszernie: M. W a lc z a k, Kanonizacja ś w.Stanisł awa jako temat historyczny w sztuce Krakowa,,,studia Wawe- liana" I ee 1lL2(200212003), s. 5-41. O aktualizacjiw malarstwiepolskim XVI I w.:T o m k i e w i c z,Aktualizmi aktua- I izacja, passim. | 00 Narodziny stolicy. Warsząwa w latach 1569-1668. Katalog wystawy w Zamku KróI ewskim w Warszawie, 9 wrześ nia - 31 grudnia ] 996,Warszawa 1996' kat. XI I 22, s.318-379 Krzysztof J. Czyż ewski, Marek Walcząk ŻŻ2 wskrzeszenie rycerza Piotra we wnętrzu koś cioł aZ renesansowym (wyraź nie wł oskim) oł tarzem gł ównym, gotyckimi tarczami herbowymi (Totenschildami) zawieszonymi na ś cianie, oraz z pł ytą nagrobną Piotrowina, przypominającą ,,grobsztyn'', który pokazywano jako historyczną pamiątkę w kaplicy wzniesionej na cmentarzu koś cioł aparafialnego w Piotrawiniel0I . Zapewne osadzeniu w historii miał o również sł uż yĆprzedstawienie ś w. Stanisł awa z gotyckim pastorał em ufundowanym przez kardynał a Fryderyka Jagiellończyka na obtazie w katedrze krakowskiej (warsztat Tomasza Dolabelli, ok. 1617)10Ż .I nteresującą tezę wysunął Dariusz Nowacki, który uznał ten wizerunek za kryptoportret jakiegoś dostojnika koś cielnego' Zapewne biskupal03. Wracając do omawiania portretów aktualnych biskupów, zająĆ się trzeba tymi ich rodzajami, kt6re ze względu na mał e rozmiary oraz moż liwoś ćpowielania, odgrywał y szczególną rolę w propagowaniu wizerunków. Duż ą popularnoś cią w okresie nowozytnym cieszył y się miniaturowe portrety umieszczane w kosztowny ch zawieszeniach, wykonywane technikam i zł otniczy mi i jubilerskimi lub malowane. Bardzo częSto wł adcy rozdawali je swoim Stronnikom, czasem jako nagrodę za szczególne zasł ugiloa. Podobnie Zapewne postępowali magnaci, którzy mogli w ten sposób wyróż niać przyjactół oraz swoich szlacheckich klientów. W polskich zbiorach zachował o się niewiele tego rodzaju wizerunków. Dlatego wł aś niezupeł nie unikatowy charakter ma medalion z portrecikiem biskupa Piotra Gembickiego (?) w zbiorach Fundacji Andrzeja Ciechanowieckiego przy Zamku Królewskim w Warszawiel05. Waznym sposobem rozpowszechniania portretów był y, począwszy od XV w., a w Polsce od początku XVI w., medale nawiązujące do antycznych monetl06. Znamy dwa dzieł a tego rodzaju upamiętniające krakowskich bis- (opr. K. Gutowska-Dudek); Dar dla Narodu. Skarby Biblioteki Wilanowskiej. Wystawa ze zbiorów Biblioteki Narodowej, Warszawa 2003, s. 54. l0l K' J. C z y ż e w s k i, M. w a I c z a k [ rec':] Przemysł aw Mrozowski, Polskie nagrobki gotyckie, Wars7awa 1994,BHs 6Ż (2000), z. I -2, s.292. | o2 C z y ż e w s k i, Przyczynek, s. 103 Wawel 1000-2000, s.2I l, 123-130, il. 7-8. poz. I / 185 (opr. D. Nowacki), i1.246. loa obszernie na ten temat: L. B Ó r n e r, Deutsche Medaillenkleinode des ] 6. uttd ] 7. Jahrhunderts, Leipzig 1981. | o5 Wybór clzieł sztuki polskiej i z Polskązwiązanych 7e zbiorów Funclacji imienia Ciecfuł nowieckich, Warszawa 1989, poz.81, il. 29. I dentyfikacja portretowanego z Piotrem Gembickim wymaga naszym zdaniem ponownego rozpairzenia, na co brak tutaj miejsca. l0óA. w i ę c e k, Dziejesztukimedalierskiejw Kraków 1989. s' ll. Polsce,wyd.I I poszerzonei uzupeł nione, Portrety biskupów krakowskich kupów: anonimowy medal Piotra Myszkowskiego z 1578 r.l07 oraz medal Andrzeja Trzebickiego, wykonany przez Johanna Hoehna mł . w Gdańsku w roku | 677108. Biskupi krakowscy jako książ ęta siewierscy mieli prawo bicia wł asnej monety, lecz z niego nie korzystali. Czynem zdumiewającym był o zamówienie przez kanonika krakowskiego, ks. Michał a Soł tyka, ok. 1800 r. limitowanej serii dukatów i groszy księstwa siewierskiego, które antydatowano na lata 176I i I 762. Na awersach monet wybitych w zł ocie, srebrze i miedzi umieszczono wizerunek biskupa Kajetana Soł tyka. Akt ten nie doczekał się - jak dotąd - przekonującego wyjaś nienia; widziano w nim zarówno rezultat ,,próznoś ci i zainteresowań numizmatycznych Michał a Soł tyka'', jak i ,jakąś desperacką próbę udokumentowania niezależ noś cii suwerennoś ci biskupów krakowskich i książ ąt siewierskich ograniczonej zarówno uchwał ami sejmu jak i podział em kraju na skutek rozbiorów''l09. Pe* ne jest tylko to, ż e monety nigdy nie był y w obiegu i od początku stanowił y rarytas kolekcjonerski. W ś redniowieczu postacie biskupów umieszczano również na pieczęciachll0, w nowozytnej sfragistyce preferowano jednak herby opatrzone insygniami i napisamilll, stąd brak wizerunków krakowskich biskupów na tego rodzaju zabytkach. odrębnego omówienia wymaga grupa portretów wykonywanych technikami graficznymi. I ch cechą specyficzną jest ł atwoś ćpowielania przy stosunkowo niewysokich nakł adach finansowych' Z tego teŻ względu cieszył y się one wielką popularnoś cią jako narzędzie propagandy. Niemoż liwe jest zestawienie w tym artykule wszystkich zachowanych graficznych wizerunków krakow_ skich pasterzy| | z. Jako przykł ad szczególnie wymowny przywoł amy więc jeden z portretów Jana Aleksandra Lipskiego z rzymskiej oficyny De Rossi (De Rubeis). Należ y on do serii ukazującej kardynał ów Świętego Koś cioł a Rzymskiegoll3. I nteresujące są dzieje tego przedsięwzięcia wydawniczego. | 07 Tamż e, s. 4l, il. 46. l08A.Przyboś ,M.Roż ek,BiskupkrakowskiAndrzejTrzebicki.Zdziejówkultury politycznej i artystycznej w XVI I stuleciu, Warszawa_Kraków 1989' s' 131. l09 Z. Z akr z e w s k i,Michał Soł tyk_ zapomnianynumizmaĘk,,,Biuletyn Numizmatyczny'''tI (I 972), z. 3,s.51; Ś m i a ł o w s k i, dz. cyt., s. 51, ryc. 3, 4. rroM. G u m o w s k i,M. H a i s i g,S. M i k u c k i,sfragistyka(Nauki pomocnicze historii, red. T. Manteuffel), Warszawa 1960, s.212-213. 'll E. G i g i l e w i c z, Herby biskupów warmińskicł , Lublin 2001' s. 16_19. | | 2 Częś ćspoś ród interesujących nas wizerunków zgtomadzono w pracy: E. Ł o mn i c k a-Ż a k o w s ka,Grafikaportretowa epoki saskiej w Polsce w relacji zpóhtobarokową grafiką europejską, Warszawa 2003. t't3 308 Ritratti Roma 1997. di Cardinali con Stemma Gentilizio (da Clemente Xa Benedetto XI V), ŻŻ4 Krzysztof J. Czyż ewski, Marek Walczak De Rossi zwtóclł się w 1657 r. do papież a Aleksandra VI I z proś bąo pozwolenie na wydanie wizerunków czł onków kolegium kardynalskiegolla. Przychylając się do jego proś by, papież nadał mu dziesięcioletni przywilej wył ącznoś cina wydawanie oficjalnych miedziorytniczych portretów kardynał ów. Zbiegł o się to w czasie z pierwsząkreacją dostojników dokonaną przez Aleksandra VI I w dniu 9 kwietnia 165'7 . Poczet kardynał ów de Rossiego nawiązywał do tradycji z XVI w', kiedy to portrety purpuratów wydawane przez drukarnię watykańską ukazywał y się w Annales Ecclesiastici Baroniusza. Akcja wydawnicza podjęta w | 657 r. był a zapewne skierowana przeciwko drukom o wymowie antypapieskiej i antykoś cielnej, tł oczonym gł ównie w Genewie. Częś ciątej samej akcji był a zapewne seria de Rossiego ukazująca budynki Rzymu wzniesione lub przebudowane za pontyfikatu Aleksandra VI I (I l nuovo teatro delle fabriche et edificii in prospettiva di Roma moderna). Kardynalskie portrety mozna był o kupić zarówno w serii, jak i pojedynczo. Wszyscy kardynał owie przedstawiani byli w popiersiach ujętych w jednakowe obramieniall5. W ramach opisanego wydawnictwa, które kontynuowano w XVI I I w., znalazł się portret Jana Aleksandra Lipskiego' opatrzony jego herbem rodowym oraz herbem Klemensa XI I . Znane są dwie wersje tego miedziorytu: jedna z napisem podającym datę tajnego konsystorza, na którym kreowano Lipskiego kardynał em (20 grudnia 1737), oraz druga, z dodaną datą ś mierci (20 lutego 1746) (1| . 19-20). Bogatą dokumentację graftczną posiada też postać Andrzeja Stanisł awa Kostki Zał uskiegoll6. Przykł adowo moż na przytoczyć piękny miedzioryt ukazujący go jako fundatora sł awnej publicznej biblioteki w Warszawie' z regał em wypeł nionym książ kami widocznym w tle spoza uchylonej draperii, dzieł o I ohanna Martina Bernigerotha (Lipsk, I 746) (i| . 21). Nieco mniej udaną kompozycję opartą o ten sam schemat stworzył Johann Christoph Sysang (Lipsk, 1748)| 17. Portrety graficzne Stosowano również jako ilustrację lla Nosił y one tytuł : Effigies nomina et cognomina S.D'N. Alexandri Papae VI I et R.R.D.D.S.R.E. Cardd nunc viventium. rfsF. C o n s a gr a,DeRossiandFalda: A SuccessfulCollaborationinthePrintlndustry of Seventeenth-Century Rome, w'. The Craft and Art. Originality and I nclustry in the ltalian Renąissance and Baroque Workshop, ed. A. Lodis, C' Wood' Athens-London 1995, s. l87-203. l16 o gł ębokim zrozumieniu Zał uskiego dla sztuki drukarskiej ś wiadczy fakt, ż e był on pierwszym polskim biskupem, który posiadał wł asną drukarnię; J. D o b r z y n i e c k a' Drukąrnie Uniwersytetu Jagiellońskiego 1674-1783, ,,Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiel_ lońskiego''. Prace historyczne I 9'l5, z' 53, s. 83-l16, szczeg. s' 88' ||7 Pamiątki clziejów Biblioteki Zatuskich, opr. J. Pł aza, B. Sajna, Warszawa 1997, s' 6, Po rtrety biskupów krąkow s kich tekstów dedykacyjnych w róż nego typu wydawnictwach. Taki charakter posiada wpisane w medalion popiersie lerzego Radziwił ł a, zamieszczone w dedykowanym mu dziele Pricipum et reBum polonorum imagines ad vivum expres- sae, wydanym w Kolonii w 1594 r', a póź niej odwrócone i ze zmianami w napisie w Dominicus Custos, Atrium heroicum Calsarum, regum [ ...] imaginibus [ ...] ittustratuln, Augsburg 1600_1602l18 1il. Ż Ż ).Wykazuje ono tak wiele zbieŻ noś ci z rysunkowym portretem kardynał a w zbiorach Biblioteki Watykański"j''n, Ż e nie moż na wykluczyć ' iż rzymski szkic stanowił podstawę dla rytownika. Postacie krakowskich pasterzy zamieszczano takż e w drukowanych drzewach genealogicznych (np. Franciszek Krasiński)120. Wyrazem lojalnoś cii oddania pod patronat biskupów krakowskich, był zwyczaj umieszczania ich portretów i herbów w konkluzjach doktorskich, tak jak w przypadku dwóch zabytków w Muzeum Diecezjalnym w Sandomierzu' z medalionowymi popiersiami Jana Mał achowskiego (i| . 23)| 2| . Kończąc przeg| ąd rozlicznych zastosowań portretów biskupich, nie mozna pominąć wizerunków wotywnych. Moż na tu wskazać kilka przykł adów. I tak w 1535 r. Piotr Tomicki w czasie choroby zł oŻ ył ś lub.Po powrocie do zdrowia na znak wdzięcznoś ci nakazał wykonać swoje wizerunki z wosku, które pomalował Stanisł aw Samostrzelnik. Figurki zaopatrzono takze w napisy, które uł ozyli Andrzej Krzycki i Stanisł aw Hozjusz. Tak przygotowane wota Tomicki osobiś ciebądź przez posł ańców ofiarował do katedry krakowskiej i do koś cioł aw Szczepanowie oraz do klasztorów na Jasnej Górze i Świętym KrzyŻ u| z2. W okresie nowoż ytnym najbardziej typową formą wotum był a jednak tabliczka ze szlachetnego metalu, najczęś ciej srebra, z odpowiednim napisem, a czasem i z postacią wotanta. Do tej kategorii należ y plakieta 68; Biblioteka Zał uskich - Corona urbis et orbis. Wystawa w 250 rocznicę otwarcia Biblioteki Zał uskichwWarszawie,Warszawa1998's.89; Banacka,dz'cyt',s. rr8 Rycina sygn.: I ohn. Hogenberg sculps.; Gabinet Rycin Muzeum 16Ż -163'il.Ż Ż . XX Czartoryskich, sygn. XV-7502i3. ll9 J. S. P a s i e r b, M. J a n o c h a, Polonica artystyczne w zbiorach watykańskich, lb.m., b.d.l, s. 65-66, il. 9. 120 Gabinet Rycin Muzeum XX Czartoryskich, sygn. XV-R. 10531. r2r l. K o z i n a, Konkluzja z portretem Piotra Sapiehy, BHS 55(1993), s. 102, il. 2, 3. l22 Napisy podaje J. Kieszkowski, Przyczynek clo kulturalnej dział alnoś ciPiotra Tomickiego, ,,Sprawozdania Komisji do Badania Historii Sztuki" 7(1906), s. CCLXXI V nn.; P' S z c z an i e c k i, GeStmodlitewnyw póź nymś redniowieczu,w',Kulturaelitarnąa kultura I nąSowa w Polsce póź nego ś redniowiecza, red. B. Geremek, Wrocł aw-Warszawa-Kraków-cdańsk l978' s.46. Krzysztof J. Czyż ewski, Marek Walczak ŻŻ6 ofiarowana na Jasną Górę przez Kajetana Soł tyka, dzieł o krakowskiego zł otnika Marcina Lekszyckiego z 1773 r.123 Wizerunki biskupów są istotnym elementem nowoż ytnych nagrobków. Peł ne omówienie róż nych typów tych przedstawień oraz wyraŻ anych przez nie treś ci wykracza znacznie poza ramy tego artykuł u, zwrócimy więc uwagę tylko na kilka bardziej interesujących przykł adów. Większoś ćbiskupów z XVI -XVI I I w. pochowano w katedrze na Wawelu i tam też wzniesiono im nagrobki i epitafia. oprócz nagrobków związanych z miejscem pochówku trzeba wyróż nić pomniki, częSto Zresztą komponowane na wzór nagrobków, stawiane w róż nych koś cioł ach,zwykle tych, którym zmarly szczególnie patronował za ż ycia. W ten sposób niektórzy biskupi zostali upamiętnieni kilkakrotnie. I tak Piotra Gembickiego do dziś przypomina wzniesiony jeszcze za ż ycia, w 1654 r', wspaniał y nagrobek obok oł tarza ś w.Stanisł awa w katedrze (proj. Giovanni Battista Gisleni, popiersie Giovanni Francesco Rossi), wspomniany portret w galerii franciszkańskiej, a takż e pomnik w koś ciele Mariackim (nad wejś ciem do zakrystii). Ten ostatni ma formę niszy ujętej w proste obramienie architektoniczne z czarnego marmuru' z tablricą inskrypcyjną u doł u. W niszy umieszczone jest popiersie wykonane ze zł oconego gipsu, które jest wtórnie wykorzystanym modelem wykonanym ptzez Rossiego przed odlaniem brązowego biustu do nagrobka wawelskiego. Róż nice kompozycyjne między oboma rzeź bami kazą traktować tę z koś cioł aMariackiego jako wersję projektową przeznaczoną do okazania zleceniodawcy, którą artysta zmodyfikował i zrealizował , ostatecznie zmieniając uł oż enie rąk. Biskup Andrzej Trzebicki Uczczony został pomnikami w koś cieleś ś Piotra . i Pawł a' gdzte znajduje się jego grób (w samym nagrobku eksponowana był a Urna z sercem zmarł ego), w kruż gankach franciszkańskich otaz w katedrze na Wawelul24. W kazdym przypadku biskupa ukazano w inny sposób. U Franciszkanów, w navł iązaniu do ustalonej juŻ w początku XVI w. tradycji, zawieszono malowany portret en pied w stroju pontyfikalnym, opatrzony Sygnaturą malarza i datą tocznąpowstania: Daniel Schulz ] 664125. W prezI 23 J.Golon ka' J.Ż mudziński, Skarbiec Jasnej Góry, Jasna Góra 2000, s.298-Ż 99' il. l33' | 2a P t z y b o ś ,R o ż e k, dz. cyt.' s' lŻ 5-I 29,il.27,28,32. '25 KZSP, I V, I I , l' s. l23, il. I 8-:.,41O; M.Giż yńs ka_Mateck a, Portret biskupa Andrzeja Zawiszy Trzebickiego w kruż ganku klasztoru oo. Franciszkąnów w Krakowie, ,,Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego''. Prace z historii sztuki 191'I , z. 14, s. 43-10: in b o r n, Portretowąnie Daniela Schultza, w: Gdańsk dla Rzeczypospolitej, poz. w sł uzbie królów polskich, Walszawa 2004. s. 33-34.39' l2Ż -I Ż 3' kat. nr 15. B. S t e V 8' s' 78' 315; t a Ż , Malarz Daniel Schultz. Gdańszcząnin P Ż 27 ortrety biskupów krakowskich biterium koś cioł aJezuitów siostrzeniec Trzebickiego, ks. Kasper Cieński, wzniósł marmurowy nagrobek z popiersiem zmarł ego w rozbudowanej, nowatorskiej oprawie architektoniczno-rzeź biarskiej126. Zastosowany tutaj typ portretu, osadzony jest w tradycji wywodzącej się z Rzymu' reprezentowanej w Krakowie pruez pomniki Marcina Szyszkowskiego, JakubaZadzika i Piotra Gembickiego. Niezwykł a jest natomiast k| ęcząca figura biskupa w pomniku na Wawelu' Co prawda mozna dla niej wskazać precedens w postaci nagrobka Piotra Tylickiego, ale - jak wiadomo - tego rodzaju monumenty w Krakowie nigdy nie zyskał y popularnoś ci"'. By wyjaś nić ten szczególny typ kompozycji, ttzeba przypomnieĆ, ż e wautelski pomnik ustawiony był obok oltarza zawierającego sł ynący ł askami krucyfiks, stąd Trzebickiego ukazano w momencie modlitwy i wiecznej adoracji Chrystusa | JktzyŻ owanegolzs. Konstanty Felicjan Szaniawski oprócz nagrobka w katedrze (w kaplicy przebudowanej wg projektu Kacpra Baż anki) i portretu franciszkańskiego, który pozbawiony jest obecnie obramienia, upamiętniony był kiedyś portretem w seminarium na Wawelu, który dzięki drewnianemu ujęciu z herbami i napisami zyskał postać okazał ego monumentu. W klasztorze Misjonarzy na Stradomiu znajduje się cał opostaciowy portfet Szaniawskiego w bogato profilowanej, fantazyjnie wykrojonej ramie _ jest to niewątpliwie obraz z wawelskiej kaplicy seminaryjnej l2e. W końcu wspomnieć trzeba pomniki Kajetana Soł tyka: w kaplicy Świętokrzyskiej przy katedrze na Wawelu (zapewne wg projektu Sebastiana Sierakowskiego)'30, * klasztorze Franciszkanów i mał o znany, a bardzo interesujący symboliczny nagrobek w koś ciele parafialnym w Sł awkowie, z umieszczonym poś rodku malowanym na pł ótnie portretem w pozie siedzącej, wzorowanym na obrazie pędzla Jana Chrzciciela Lampiego, rozpowszechnionym dzięki miedziorytowi F. Johna wydanemu w Warszawie w 1791 r' Portret ten D aran o w sk a- Łu k asze w s k a, Neąrobek, s. 177-190; P' Kras n y' . i Pawł a w Krakowie a plastyktt Nagrobek biskupa Andrzeja Trzebickiego w koś ciele ś ś Piotra sepulkralna Dominika Guidi, w: Między goĘkiem a barokiem, s. 10l-112; ostatnio: M. F a 12ó biański,LamorteeisensiinunsepolcrobaroccoaCracovia,,,ArteCristiana''XCI I (2004), nr 822, s. 191-200. I 27 w. T a t a r k i e w I (1956), s. 308-310, il. 27. I 28 it. i c z, Nagrobki zfigurami klęczącymi, ,,Studia R o ż ek' Katedra,s. lŻ 3-126,il.24;P r zy b o ś ,R o ż e Renesansowe" k, dz. cyt., s. 121-129, 2'7. r2e '30 KzsP, I V, v, 2, s. 48, 1.294. J. D a r a n o w s k a - Ł u k a s z e w s k a, Kto jest autorem nagrobka Kojetuna Soł tyka w katedrze na Wawelu?,,,studia Waweliana'' I (I 992)' s. 85-96. biskupct Krzysztof J. Czyż ewski, Mąrek Walczak ŻŻ8 musiał być osadzony w pomniku wtórnie, bowiem litografia z XI X w. poka_ zuje w tym miejscu inny obraz, ukazujący Soł tyka w cał ej postacil3l. Dodać trzeba jeszcze, Ze portret epitafijny Soł tyka zachował się (bez pierwotnej oprawy) w katedrze gnieŹnieńskiej (ok. 1790 r.)l32. Warto zwrócić uwagę, Ż e ,,k| asyczny'' portret malowany na pł ótnie, mógł być wykorzystany jako element towarzyszący nagrobkowi albo wręcz go zastępujący. Tak był o w przypadku wizerunku Andrzeja Zebrzydowskiego, zawieszonego obok jego pomnika w kaplicy ś w.ś w.Kosmy i Damiana przy katedrze na Wawelul33, oraz kard. Bernarda Maciejowskiego, którego miejsce pochówku w kaplicy ś w.Tomasza Apostoł a oznaczono jedynie portreteml3a. Specyficznym typem przedstawień portretowych był y rozpow_ szechnione w XVI I i XVI I I w. obrazy umieszczane w epitafiach - malowane na blasze, najczęś ciej owalne, z postacią zmarł ego na zł oconym tlel35. W ten sposób zwykle upamiętniano biskupów sufraganów _ Tomasza i Mikoł aja oborskich oraz Franciszka Potkańskiego w katedrze krakowskiej (il. Ż 2)| 36, a :rrkż e Wojciecha Lipnickiego w farze w Bieczul37. w koś ciele ś w.ś w.Piotra i Pawł a zachował się również podobny luź ny portret Piotra Gembickiegol38. Krakowscy ordynariusze jako przedstawiciele elity państwowej z| eca| i wykonywanie swych podobizn w celach reprezentacyjnych i propagandowych. I ch wizerunki z atrybutami wysokiej godnoś cikoś cielnej, która sytuował a ich l3l Tamż e, s. 87, il. l32 KZSP, t.. 2. Y'. Wojewótlztwo poznańskie, red. T. Ruszczyńska, A. Sł awska, z. 3'. Powiat gnieź nieński, inw. T. Ruszczyńska' A. Sł awska i inni, Warszawa 1963, s. 19; D a r an o w s k a - Łu k a s z e w s k a, Kto jest autoreł n,s. 85. r33 AKM, sygn. AVCap 43 (Wizytacja biskupa Jakupa Zadzika z 1638),k. I 2'7r.: umieszczony na obrazie napis przytacza Sz. Starowolski, Monumenta Sarnatarum [ ...] , Cracoviae ló55' s.50; zob. teil Corpus I nscriptionum Poloniae [ dalej cyt.: cI P] ' t. Y| I I I . Województwo krakowskie, red. Z. Perzanowski, z. L: Katedra krakowska na Wawelu, wyd. A. Perzanowska, red. R. M. Zawadzki, Kraków 2002' cz' I I I , poz. 65, s. 44L. I ako pendent po drugiej stronie pomnika zawieszono portret wojewody krakowskiego Mikoł aja Zebrzydowskiego. r3a Napis w: S t a r o w o I s k i, dz. cyt.,s. 54; CI P, VI il, 1, cz. I I I , poz. 88, s. 452. l35 T. w i t k o w s k a - Ż y c h i e w i c z, Krakowskie maląrstwo epitdijne 1500-1850','Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego''. Prace z historii sztuki 1967, z.5, s. 5-42. 13ó KzsP, I V, I ' s. s. 19, Ż 9, 32' il. l37 74, i| . 404,408; W i tk o w sk a -Ż y c h i e w i c z, dz. s.Tomkowicz, Powiat Gorlicki,,,Teka Konserwatorów Galicji Zachodniej'' I (1900), s. 200. r38 cyt., 24. KzsP, I V, I I I , 2, s. 81, il. 5ro. P ortrety biskupów krakowskich Ż 29 w gronie Senatorów, poś wiadczał yich czoł ową pozycję w społ eczeństwie Rzeczpospolitej. Duż ą częś ć ,moż e nawet większoś ćzachowanych wizerunków wykonano jako powtórzenia obrazów powstał ych z natury, niejako wzotcowych, na polecenie osób postronnych zainteresowanych z tego lub innego względu posiadaniem wizerunku biskupa krakowskiego. Zupeł nie osobnym problemem jest sprawa autorstwa poszczególnych dzieł . Niektórzy z biskupów dysponowali nadwornymi ma| arzami: np. Piotrowi Gembickiemu sł uż ył Marcin Blechowski (emu przypisuje się portret w klasztorze Franciszkanów w Krakowie)139, Andrzejowi Stanisł awowi Kostce Zał uskiemu Tadeusz Kuntze (autor portretów u franciszkanów i misjonarzy na Stradomiu)'oo, a Kajetanowi Soł tykowi Franciszek I gnacy Molitorlal i Antoni Brygierskila2. Co ciekawe, ten ostatni był księdzem i sł uż yłswemu patronowi nie tylko umiejętnoś ciami malarskimi, ale peł nił też funkcję jego pokojo* cal43. Zachował o się doś ćduż o portretów Zał uskiego i Soł tyka, które wyszł y spod jego pędzla| 44, a zapewne jest to tylko częś ćprodukcji tego rodzaju' Wiadomo też , ż e biskupi skł adali swe zamówienia w róż nych oś rodkach artystycznych w kraju, a nawet za granicą. Na przykł ad w inwentarzu testamentowym Piotra Gembickiego odnotowano cztery jego portretY, w tym jeden malowany w Krakowie, drugi w Warszawie, ftzeci w Wenecjila5. W artykule pominęliś myomówienie zagadnień zuliązanych ze sposobem ujęcia portretowanego. Nie podejmujemy również kwestii kostiumologicznych, aby jednak wskazać na ciągle zbyt mał o wykorzystaną moż liwoś ćanalizy niektórych portretów jako ź ródł aikonograficznego do dziejów choć by zł otnictwa i jubilerstwa, przywoł amy na zakończenie portret kardynał a Bernarda l39 M. K a r p o w i c z, Blechowski Marcin,sAP, t. I , Wrocł aw 197l, s. 176; M. W aI i c k i, W. T o m k i e w i c z, Malarstwo polskie. Manieryzm, barok, Warszawa 1971, s. 352, kat. 101 (opr. A. Ryszkiewicz). | 4oZ'P r ó s z y ń s k a,KuntzeTadeusz,sAP,t. I V,Wrocł aw 1986,s.368; B a n a c - k a, dz. cyt., s.26,37-4L l4l J'Lepiarczyk,FranciszekI gnacyMolitor,w:Polskisł ownikbiograJiczny, t. XXI , Wlocł aw 1976' s. 629;W a l i c k i, T o m k i e w i c z, dz. cyt., s. 418; ostatnio: C.Bąk-Koczafska,Mieszkańcypał acu,,podKrzysztofory"wKrakowie.Wł tł ś ciciele i lokatorzy otl XI V do XX wieku, Kraków 1999' s. l0l. r42 L. S k a I s k a, Brygierski Antoni, SAP, t. l, s. 252-253; B a n a c k a, dz. cyt., s.26, przyp. 5; Kielce XVI I -XVI I I wiek, s.21.-22. la3 o dwojakiej funkcji Brygierskiego na dworze Sohyka informuje napis na obrazie ś w. Mikoł aja w katedrze na Wawelu. r44 S k a I s k a, dz. cyt., s. 253; B a n a c k a, dz. cyt., s.26. | 45 AKK, Testamenta, s.98; C zy Ż e w s k i, Fundacje, s. 16. Krzysztof J. Czyż ewski, Mąrek Walcząk Ż 30 Maciejowskiego, na którym doś ćszczegół owo ukazano wspaniał ą, niezachowaną do dziś , infuł ę fundacji kardynał a Fryderyka Jagiellończyku'o6' PORTRAI TS OF THE CRACOW BI SHOPS I N THE MODERN PERI OD THE QUESTTON OF FUNCTTON Summary The article is concerned with a question that has not been studied or even sketched in general in the literature up till now, namely, with the portraits of the Cracow bishops of the 16th-18(h century approached from the point of view of the different functions ascribed to them. When studying the problem one has to consider various premises: the person of the founder, the time and place of their origin, the aim of the work, the way the portrayed person is presented, his clothes and attributes, the literary commentary and many others' An especially important rolę was played by stately galleries of bishops' portraits in their official residences (Kielce, I ł ż a). Also the owners' single portraits (Cracow, Warsaw), and even elaborated scenes with their participation (Cracow, Kielce) were found there. The gallery in the cloisters of the Franciscan monastery in Cracow. in its beginnings dating back to the 15th century, has an exceptional character. The portraits that belong to it owing to their developed architectonic-sculptural settings were given the character of symbolic tombstones. As far as the portraits that węre part of the furniture of palace interiors are concerned, one has to emphasize the significance of the sculpted busts referring to the tradition of the ancient sculpture of the Roman Empire, creatively developed by such artists as Gianlorenzo Bęrnini and Alessandro Algardi (the busts of Piotr Gembicki, sculpted by Giovanni Francesco Rossi, and of Andrzej Trzebicki). A separate, comprehensive part of the article is devoted to the extraordinarily numerous pictures of bishops that can be found in churches - from the Cathedral, through collegiate churches, to parish or monastic ones * and in various kinds of Church institutions. Portraits of the Bishop Ordinaries as the Grand Chancellors of the Cracow Academy are typical of Cracow; they are hung on the walls of the lecture theater in Collegium Maius. As official protectors of the St Stanisł aw Polish Hospice in Rome the Cracow Bishops probably werę honored with portraits thęre too; however, only the images of Cardinal Adam Stęfan Sapieha have been preserved in the Roman College up till today. A separate category is constituted by early-modern portraits placed on altars (five retables founded by Jan Konarski in the Wawel Castle, Piotrawin, Bodzentyn, Kobylin and Kielce). 'ouCry ż ewski,Przyczynekdotlział alnoś cl,s.ll3-l30; por.też itenż e,Niecał kiem utracone. O kilku nie zachowanych przedmiotach ze skarbca katedry na Wawelu, w'. Festina lente. Prace oJ'ieł rowane Andrzejowi Fischingerowi w siedemdziesiątąrocznicę urod1in, Kraków 1998' s' 1Ż I -lŻ 6. P ortrety biskupów krakowskich Ż 3I Among works illustrating the work of the Cracow hierarchs an exceptional place is occupied by a manuscript containing a description of Jan Aleksander Lipski's pontifical activities, written down by his secretary Rev. Jakub Levis and kept in the Metropolitan Chapter Record Office in the Wawel Castle. I n its text there are several drawings showing Lipski's routinę activities resulting from his bishop's dutięs. Among them there is also an exceptional act _ thę coronation of King August I I I performed by Lipski in his Cathedral on 17 January 1734. Thę nęxt scene shows the King himself putting the Cardinal's biretta, which he had obtained from the Pope, on Lipski's head. Services rendered by the formęr Cracow bishops werę also commemorated by founding their portraits that were sometimes included in developed, erudite historical cycles (I mbramowice, Mogił a' Staniątki). Portraits of Cracow bishops wefe propagated in various ways; not only by pictures painted on canvas or on a plank, but also by medals, miniature paintings that could be hung, and first of all by engravings printed in a lot of copies. Among the latter ones images of Cracow bishops from the official series of portraits of the Holy Roman Church cardinals published in Rome, deserve special attention. The problem of representations of bishops on thęir tombstones, most of which are found in the Wawel Cathedral, is only touched upon in the article because of its specific character. A separate issue that is only signaled here are the images of the Cracow bishops numbered among the blęssed and the saints: Stanisł aw, Wincenty Kadł ubek' Aaron, Prandota. Translated by Tadeusz Kąrł owicz l. Kraków, katedra' nagrobek biskupa Piotra Gembickiego,rueź b. Giovanni Francesco Rossi. Fot. Fototeka I nstytutu Historii Sztuki UJ 2. Szczyrzyc, klasztor oo. Cystersów, portret biskupa Piotra Tylickiego. Fot. M. Walczak 3. Kraków, klasztor oo. Franciszkanów, portret biskupa Piotra Tylickiego. Fot. Fototeka I nstltutu Historii Sauki UJ P € rq fi3 N eN a E.E 5 dYd .e>6> -. r-> .Óxr ox v6 .9 V o- o bo o .9 .o óo vo i: ,t EE Tbo 6g EA *; EE h6 5N 't9Ż r\ a !B J + 6. Kraków, koś ciół oo. Franciszkanów, kaplica Męki Pańskiej, popiersie biskupa Marcina Szyszkowskiego, po 1630 r. (?). Fot. K. J. Czyż ewski 7. Kraków, Muzeum Narodowe, TrypĘk Zaś nięciaMatki Boskiej, mal. Michał Lancz zKitzingen,1521 r., fragment. Fot. S. Michta 8. I mbramowice, koś ciół ss. Norbertanek, pomnik biskupa I wona Fot. M. odrowąż a, proj' Kacper Baż anka Walczak 9. I mbramowice, koś cioł ss. Norber- tanek. pomnik biskupa Kazimierza Łubieńskiego' proj. Kacper Baż anka' Fot. M. Walczak l0. Kraków-Mogił a, koś ciół ś w.Bartł omieja, biskup Zbigniew oleś nicki, po 1740 Fot. M. Walczak r. Krakóq katedra, chór muzyczny, biskup Marcin Szyszkowski. Fot. S. Michta 12. Krakóq klasztor oo. Franciszkanóq portret biskupa Bernarda Maciejowskiego. Fot. S. Michta l3. Kraków, klasztor oo. Franciszkanów, pomnik biskupa Andrzeja Trzebickiego. Fot. Fototeka I nstytutu Historii Sztuki UJ 14. Kraków, klasztor oo. Franciszkanów pomnik biskupa Jana Mał achowskiego. Fot. Fototeka I nstytutu Historii Sztuki UJ l5. dioecesana ab I llustrissimo et Revęrendissimo Domino Petro Gembicki [ ...] celebrata'', ''Synodus rycina na stronie tytuł owej, Kraków 1ó43 r' Fot. Fototeka I nstytutu Historii Sztuki UJ l6. Kraków, klasztor oo' Franciszkanów, pomnik biskupa Kajetana Soł tyka. Fot. Fototeka I nstytutu Historii Sztuki UJ :{ 'ril:r:. .[ ł $W& l7. Kraków, Archiwum Kurii Metropolitalnej, ,'Acta Pontificia C' I . R. D. Joannis in Lipe Lipski ab A. l 734"' Koronac.ja króla Augusta I I I przez biskttpa Jcł na Alekandra Lipskiego. w_q: [ ...] conscripta J. Bendyk, dz. cyt' \ l I , m f u,t 1,,, in:y,c r, t Bt rc:l R rcm,i Rc51i 1'r.ro p'ou,t,$* r l8. Krakóii. Archirvutn Kurii Metropolitalnej..,Acta Pontiticia C. I . R. D. Joannis in Lipe Lipski [ ..'] cclnscripta ab A. l73.ł ". Król ,4ugtt'st I I I ntlklaclu hirel kant.llnl'ski ttu gł oł 'ębi';kupu Junu Aleksundru Lipskiego. ug: J. Bendyk. dz. cyt. d.a 2ż !E d6 t, (, €ox X EL >ł żN E3 o> cO-,= '-o o ź Ż 'y i:;d cJ ł ;, {u 6€ Eś => \d ź .9,: -. Xe .o N- AX E. ;, N9 99E 'J! Ź's ąLJ: JJL o > o ÓV oX E --a ,- (: d= -d. EA .q N v! '"> 6E !)x dź oo E€ .g io B od € P* ! P= € eł l' .E.5# X :oŃEoH ó EU = o- 3sE = 'ą). ó* rś oo EX aó .E+ !6 aLń N.= Ntr j.d ś ś !.i Eą YJ 6i eiś ': g"ł s Fś ?AŃ !ł ' tr -l E: € ł żE d cS 3E a lzt ro '= po o> .!i E ł 8. o NO 9"'.'ł : ts. .'.-* = ;-.''_ś '+ '* .i] ffi ._ .:.b.-. : 23. Sandonrierz. Muzeutn Drecezjalne. konkluzja z portretenr biskupa krakorvskiego Jana Malachowskiego Fol. Muzcurn Diecczjalne u Sandonricrzu 24. Kraków, katedra, epitafium biskupa Franciszka Potkańskiego. Fot. S. Kolowca