Archaeopteryx

Archaeopteryx is den oudstn en mêest primitieve veugel da me kenn'n. De name kom van 't Grieks ἀρχαῖος (archaios) wa da "oud" betêkent, en πτέρυξ (pteryx), wa da "vleugel" of "plume" betêkent.

Archaeopteryx leefde in de loate Juraperiode (150–145 miljoen joar geleen) in wa da nu zudelik Duutsland is, moar in den tyd een eilandngroep in een oundiepe tropische zêe.

Archaeopteryx was in grôotte vergelykboar met een ekster en kost toet an een lengte van 0,5 meters groein. Oundanks dat je klêne was en kost vliegn mè zyn brêe vleugels, hèt Archaeopteryx veel mêer gemêen mè de vlêesetende dinosauriërs gekend as Deinonychosauria dan mè moderne veugels: de kaakn mè scherpe tandn, oarms mè drie viengers die klauwn hèn, een lange steirt, een twiddn têen die noa boovn kan getrokkn wordn, een "swivel"-gewricht in de pols en pluumn. Ol die kenmerkn maakn Archaeopteryx een dudelikke kandidoat as een overgangsvorm tusschn dinosauriërs en veugels.

't Êeste min of mêer volledig exemploar van Archaeopteryx was gevoundn in 1861, moa twê joar achter da Charles Darwin zyn boek On the Origin of Species haad uutgebrocht, en 't wierd onmiddellik een belangrik bewysstik in 't evoluusjedebat. Tegenwôordig zyn der elf exemploarn van Archaeopteryx (êen plume en tien mêer volledige exemploarn) gevoundn, woavan dan de mêeste wetenschappers peizn da 't om de zelste sôorte goat. 't Zyn ook de vroegste bewysstikkn van vluchtpluumn, woardat de vlagge an weerskantn van de pluumspille of rachis asymmetrisch is.

Archaeopteryx was een primitieve veugel die in 't Tithonioan, de latste stage van de Juraperiode (150-145 miljoen joar geleen), leefdige. Ol d' exemploarn van Archaeopteryx zyn gevoundn in de kolkstêen van Solnhofen, die een lagerstätte is de fossieln doar vrê goed bewoard hèt.

Archaeopteryx was omtrent de zelste grôotte van een normoale moderne veugel, mè brêe vleugels mè rounde toppn, en een lange steirt vergeleekn met de lichoamslengte. Oundanks een antol kenmerkn dat het gemêenschappelik haad mè moderne veugels (gelik een vorkbêen, pluumn en een ommegekêerdn êestn têen) zyn der nog veel andere die up een ofstammienge van de dinoasuriërs (en vôrol de Dromaeosauriërs) duudt, gelik tandn, de steirt, en bepoalde karakteristiekn in de bouw van 't bekkn en den ienkel.

Vor een langn tyd achter da Archaeopteryx in 1861 was gevoundn, bleef het 't ênigste overgangsfossiel met de dinosauriërs. Loater, vanof 1996 zyn der verschillende goed bewoarde fossieln upgegroavn in China die antoogdn hoe dan verschillende sôortn vlêesetende dinosauriërs verschillende gradoasjes van dons noa volledige pluumn haan. Doadeure stoat Archaeopteryx nu veel minder up zyn eign as een overgangsvorm tusschn dinosauriërs en veugels.

Ol d' exemploarn woardan de pluumn te zien zyn toogn 't bestoan van asymmetrische vluchtvleugels die identiek zyn an de dee die by moderne veugels gevoundn wordn. Juuste gelik by moderne veugels zyn de pluumn up de steirt minder asymmetrisch. Den duum haat echter nog gin alula of bastoardvleugel die moderne veugels met 't manuvreern up lêge snelheedn.

De pluumn up 't lichaam van Archaeopteryx is minder goed bekend, en is ollêne moa goed ounderzocht up 't Berlynexemploar. In da gevol viendn me contourpluumn, die zo verre rêekn toet an de bêenn, woardan ze een "broek" vormn.

Langs de rugge lopt er een reekse van pluumn die symmetrisch zyn gelik de contourpluumn, en vô de reste zyn der ook nog spôorn van donspluumn die een bitje trekt up de lichaamsbedekkienge die in de Chinese dinosauriër Sinosauropteryx gevoundn zyn.

Gelik by moderne veugels zyn de vluchtpluumn van Archaeopteryx asymmetrisch en de steirtpluumn brêed. Dat is een andudienge dan ze gebruukt wierdn vor in de lucht te bluuvn gedeurende 't vliegn. 't Is nochtans nie dudelik of dat Archaeopteryx kost vliegn of dat j' ollêne moa kost zweevn. 't Gebrek van een kielvormig bostbêen doe peizn dat Archaeopteryx up zyn best een zwakke vlieger was.

De vleugels van Archaeopteryx woarn redelik grôot, wa da betêkent dat je kost vliegn an lêge snelheedn, binst dat de rounde vorm van de vleugels hem zou wenboar gemakt hèn vor in een bus de boomn t' ountwykn.

In 2004 hèn wetenschappers een CT scan gedoan up 't brein van Archaeopteryx, en kwaamn toet de conclusie dat het veel grôter was dan vo de mêeste dinosauriërs, en vôrol de dêeln die te doen hèn mè 't zien, hôorn en coördinoasje van de spiern. 't Binnenôore trekt ook goed up da van moderne veugels, wa da nôdig zou zyn vo 't evenwicht en de ruumtelikke percepsje die helpt by 't vliegn.

D' ôorsprounkelike ountdekkienge, een ienkele plume was gevoundn in 1860 en een joar loater beschreevn deur Christian Erich Hermann von Meyer. Omda 't moa juuste een plume is kamme nie zeker zyn dat 't hier echt om Archaeopteryx goat, olhoewel dat het over 't olgemêen doaby geklassèrd wordt. 't Beviendt hem nu in 't Humboldtmuseum in Berlyn.

Kort derachter, in 1861, wierd het êeste skelet, 't zogenaamde Londenexemploar, gevoundn teegn Langenaltheim en een platselike dokteur, Karl Häberlein, gegeevn, die het deureverkocht an 't British Museum in Londen (nu het Natural History Museum).

Sedertdien zyn der nog tien andere exemploarn ountdekt:

't Berlynexemploar was ountdekt in 1876 of 1877 on the Blumenberg teegn Eichstätt deur Jakob Niemeyer. 't Wierd in 1881 te koop angeboon, en deur 't Humboldtmuseum in Berlyn upgekocht.

Bestoande uut een rompe, 't Maxbergexemploar was ountdekt in 1956 of 1958 teegn Langenaltheim en beschreevn in 1959, en olhoewel dat het ôois stound g'exposèrd in 't Maxbergmuseum in Solnhofen, is 't nu vermist, meugeliks gestooln of verkocht.

Het Haarlemexemploar (ook gekend as het Teylerexemploar) was ountdekt in 1855 teegn Riedenburg en up 't moment zelve beschreevn as Pterodactylus crassipes. In 1970 wierd het herkend deur John Ostrom as een exemploar van Archaeopteryx en 't beviendt hem vo den ogenblik in 't Teylermuseum in Haarlem. 't Is êen van de minst volledige exemploarn, en bestoat uut een poar oarmn en bêenn en een poar nekwervels en ribbn.

't Eichstättexemploar was in 1951 of 1955 ountdekt teegn Workerszell en beschreevn deur Peter Wellnhofer in 1974. Vo den ogenblik lig het in 't Juramuseum in Eichstätt, en 't is 't klêenste exemploar, met up êen na de best bewoarde kop.

Het Solnhofenexemploar was in de joaren 1960 ountdekt teegn Eichstätt, en in 1988 beschreevn deur Wellnhofer. Vo den ogenblik lig het exemploar in het Bürgermeister-Müllermuseum in Solnhofen, en ôorsprouonkelik was 't geklassèrd as Compsognathus. 't Is het grotst bekende exemploar.

Het Münchenexemploar was ountdekt in 1991 teegn Langenaltheim en in 1993 beschreevn deur Wellnhofer. 't Beviendt hem momentêel in 't Paläontologisches Museum München.

Een achtste, gefragmentèrd exemploar wierd ountdekt in 1990, nie in de Solnhofenkolkstêen, moar in joungere laagn teegn Daiting, Suevia.

Een ander fragmentair fossiel wierd in 't joar 2000 gevoundn. 't Is in privoatbezit, moar uutgelêend an 't Bürgermeister-Müllermuseum in Solnhofen. Omdan de restn moa juuste da van een vleugel is, kreeg het de lapname "chicken wing" (kiekenvleugel).

't Thermopolisexemploar was vor een langn tyd in privébezit achter dat in 2005 was ountdekt, moar derachter was 't as een schenkienge gegeevn an het Wyoming Dinosaur Center in Thermopolis. 't Hèt de best bewoarde kop en voetn van olle exemploarn.

Een tienste exemploar is ountdekt in 2007 en beviendt hem nu in 't Royal Tyrrell Museum, Drumheller, Alberta, Canada, en wordt beschouwd as 't mêest volledige en best bewoarde exemploar.

Tegenwôordig wordn ol de fossieln geklassèrd as êen sôorte, A. lithographica, olhoewel dan der in den tyd veel andere naamn an gegeevn zyn. Zels nu is ter nog olsan discuusje over 't klêenste exemploar da deur sommige wetenschappers noa Jurapteryx verweezn wordt, en 't grotste exemploar da deur sommige wetenschappers noa Wellnhoferia verweezn wordt.

Ot êen sôorte verschillende naamn hèn gekreegn eisn de regels van de zoologische naamgevienge dat den oudste geldige name vôorrank hèt. Doadeure zyn de volgende naamn die tegenwôordig ollemolle Archaeopteryx lithographica genoemd wordn oungeldig verkloard:

• Pterodactylus crassipes Meyer, 1857 [ounderdrukt ten vôordêle van A. lithographica 1977 - ICZN Opinion 1070]
• Rhamphorhynchus crassipes (Meyer, 1857) (as Pterodactylus (Rhamphorhynchus) crassipes) [ounderdrukt ten vôordêle van A. lithographica 1977 - ICZN Opinion 1070]
• Archaeopteryx lithographica Meyer, 1861 [nomen conservandum] of geldige name
• Scaphognathus crassipes (Meyer, 1857) Wagner, 1861 [ounderdrukt ten vôordêle van A. lithographica 1977 - ICZN Opinion 1070]
• Archaeopterix lithographica Anon., 1861 [lapsus]
• Griphosaurus problematicus Wagner, 1861 [nomen oblitum 1961 - ICZN Opinion 607]
• Griphornis longicaudatus Woodward, 1862 [nomen oblitum 1961 - ICZN Opinion 607]
• Griphosaurus longicaudatum (Woodward, 1862) [lapsus]
• Griphosaurus longicaudatus (Owen, 1862) [nomen oblitum 1961 - ICZN Opinion 607]
• Archaeopteryx macrura Owen, 1862 [nomen oblitum 1961 - ICZN Opinion 607]
• Archaeopterix macrura Owen, 1862 [lapsus]
• Archaeopterix macrurus Egerton, 1862 [lapsus]
• Archeopteryx macrurus Owen, 1863 [nie-gejustifièrde veranderienge]
• Archaeopteryx macroura Vogt, 1879 [lapsus]
• Archaeopteryx siemensii Dames, 1897
• Archaeopteryx siemensi Dames, 1897 [lapsus]
• Archaeornis siemensii (Dames, 1897) Petronievics, 1917
• Archaeopteryx oweni Petronievics, 1917 [nomen oblitum 1961 - ICZN Opinion 607]
• Gryphornis longicaudatus Lambrecht, 1933 [lapsus]
• Gryphosaurus problematicus Lambrecht, 1933 [lapsus]
• Archaeopteryx macrourus Owen, 1862 fide Lambrecht, 1933 [lapsus]
• Archaeornis siemensi (Dames, 1897) fide Lambrecht, 1933? [lapsus]
• Archeopteryx macrura Ostrom, 1970 [lapsus]
• Archaeopteryx crassipes (Meyer, 1857) Ostrom, 1972 [ounderdrukt ten vôordêle van A. lithographica 1977 - ICZN Opinion 1070]
• Archaeopterix lithographica di Gregorio, 1984 [lapsus]
• Archaeopteryx recurva Howgate, 1984
• Jurapteryx recurva (Howgate, 1984) Howgate, 1985
• Archaeopteryx bavarica Wellnhofer, 1993
• Wellnhoferia grandis Elżanowski, 2001

Ollêne de latste viere kunn'n meugeliks geldige sôortn blyk te zyn.

In 1984 ountdekte Sankar Chatterjee fossieln woavan dat je in 1991 beweirde dan ze behôordn an een veugel die veel ouder was dan Archaeopteryx (210 toet 225 miljoen joar oud) en dat je Protoavis noemdige. De fossieln zyn echter nie goed bewoard, en gevoundn in verschillende plekkn, zodoanig dan de mêeste wetenschappers de beweirienge verwerpn.

• Journal of Dinosaur Paleontology - Artikels over de verwantschap tusschn dinosauriërs en veugels.
• All About Archaeopteryx in Talk.Origins