Veugel

Veugel
E meirelwuvetje
Taxonomische indêlienge
Domein: Eukaryootn Ryk: Animalia (Bêestn) Stamme: Chordata (Chordabêestn) Klasse: Aves (Veugels)
Sorte
Veugel

Veugels (Aves) zyn e biologische klasse van chordabêestn. Z'èn ollemoale dezelstn eigenschap: z'èn vleirn. De meeste veugels keunn vliegn, moa sommigste nie, surtout de groddere soortn (lik de struusveugel).

Meer dan 140 miljoen jaar geleen ontwikkeldn veugels uut reptieln. Nog assan en ze der vele gelykenissn mee. Azo leggen zowel veugels als reptieln eiers en en ze alle twee nen eitand. 't Oedste fossiel van ne veugel wier gevoen in Beiern en is wel 130 miljoen jaar oed. Ie kreeg de name "Archaeopteryx". Ie al al pluumn, mo vodder van de reste a de Archaeopteryx nog e reke kenmerkn van reptieln: ie a tann, ze stêrt was lank, en a wel 20 wervels, ze vlêrkn endigdn ip drie scherpe klauwn. 't Was ook nog gin echte vlieger: de kam ip zen borstbeen (voe d'anhechtinge van de bostspiern) was nog nie ontwikkeld. Zyn bottn waarn wel al oldig. Der wordt van uut gegaan dat 't beestje alleszins al koste zweevn.

Overal ter êrde zyn der veugels te vien. Z'en under an alle meugelikke biotoopn angepast. Ze leevn zowel in de woestyn, tropische regenwoudn, dicht bevolkte gebien, savannes, an de noord- en zuudpole... Al no gelang de verschillnde biotoopn en levenswyzn en de veugels een verschillend uutzicht ontwikkeld. Loopveugels lik struusveugels pastn under an an een leven ip de grond: ze kunn goed loopn, mor under vlerkn en alles die met vliegn tope gaat, stelt nie vele nie meer voorn. Pinguins en under angepast an een leven in 't water en in de koede. De bek leert vele over de levenswyze van veugels: zaagbekken en ne snavel die angepast is an 't vissn, snippn en enorm vele zenuwen in under bek wodeure da ze in 't slyk rap alle meugelikke beestjes kunn were vienn. Roofveugels en ne gekromde bek womee da ze vlees kunn scheuren. Spechtn en snavels lik betels womee da ze boomstammn kunn bewerkn, enzovors. Ook over under pootn kan 't zelfste gezeid worn.

Kunn vliegn is nie typisch voe veugels, want ook vele insektn lik vlienders en zelfs sommigte zoogdiern lik vleermuuzn kunn vliegn. Pluumn zyn wél typisch, gin één ander levend weezn et pluumn lik veugels. Pluumn dien zowel als isolatie en ook dikkers als bescherminge tegen water, als camoeflaze en voe de show, byvoorbeeld voe 't versiern van e wuuvje. De meeste veugels en twee soortn pluumn: buutnste pluumn en donspluumtjes. Die buutnste pluumn geevn de veugel zyn vorm, zyn uutzicht. De grote, sterke pluumn van de vlêrkn en van de stêrt worn penn genaamd. De binste pluumtjes, de donspluumtjes, dienn in eeste plekke voor isolatie, om de veugel warme t'oen. Pluumn verslytn. 't Is nie azo dat pluumn azo mo bluuvn deure groein lik aar. Jaarliks gaan veugels under pluumn verliezn en groein der nieuwe in de platse. Da naamt verpluumn.

Om te kunn vliegn met "redelikke" vlerkn, moetn veugels lichte zyn. Under skelet is zodanig gebouwd dat 't sterk genoeg is en toch nie vele weegt, met olle beenn dus.

Veugels zyn warmbloedige beestn die eiers leggn. Die eiers broen z'uut dankzy de "broedplekkn" da z'en ip under onderlichaam. Beist dat de broende veugel em ip zyn eiers nere zet, makt em of zy dat er blote plekkn zyn ip zyn of eur onderlichaam zodanig dat d'eiers in contact kom met 't bloot vel voe maximale warmte-overdracht. Die kletse plekkn kun byvoorbeeld ontstaan deur dat de veugel in kwestie zelve de donspluumtjes daar uuttrekt om een warm nest te maken. Aann en wild'aann doen dadde byvoorbeeld. Broedplekkn zyn gespecialiseerd vel: der kom beist 't broen meer bloedvaatjes in wodeure dat er gemakkelikker warmte kan geproduceerd worn.

• DE JONG, MEINDERT, Deltas Junior-Dierenencyclopedie, Zuidnederlandse UItgeverij Aartselaar, 1977.

Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Birds van Wikimedia Commons.