Clima

El clima el xe ła condision carateristega del atmosfera in prosimità de ła superfise terestre su na data rejon jografica. A diferensa del tenpo atmosferego, che el se riferise a łe condision atmosfereghe atuałi e a łe variasion de łe 'stese inte el arco de un par de setimane, el clima el se riferise al longo periodo: dixemo che el xe na mèdia de łe condision atmosfereghe che łe vien oservae so un dato posto durante svariati ani^[1].

Ła siensa che studia el clima ła xe ła climatołogia.

I ełementi del clima i xe che i fenomeni fixici mixurabiłi (che i vien mixurai da łe stasion meteo) che inte łe łoro difarenti conbinasion i definise el clima. Pa' fatori del clima se intende inveçe łe condision che produxe variasion so i ełementi del clima: i se połe distinguere in fatori xonałi e fatori giografici.

• insołasion
• tenperadura
• presion
• umedetà
• precipitasion
• nuvołoxità

Fatori xonałi:

• latitudine
• circołasion xenerałe atmosferega

Fatori ziogràfeghi:

• altitudine
• distribusion de łe tere e de i mari
• vegetasion
• corenti marine
• atività antropega

Cofà baxe par clasifegare i climi vien doparà varie variabiłi atmosfereghe. Data ła disponibiłità de i dati de tenperadura, racolti da łe varie stasion de oservasion prexenti in tuto el mondo, uno dei sistemi de clasifegasion del clima pì difondesti el gheva come baxe propio łe medie mensiłi de ła tenperadura. In sto modo se sudivide i climi in tri grupi prinçipali:

• climi sensa inverno o climi de ła base latitudini, o sia in nesun mexe del ano ła tenperadura mèdia ła xe inferiore a i 18 °C;
• climi sensa istà o climi de łe alte latitudini, o sia in nesun mexe del ano ła tenperadura mèdia ła xe superiore a i 10 °C;
• climi de łe mèdie latitudini, o sia i climi co na stajon estiva e una invernałe che i se trova in mexo a i primi do (fra i sensa inverno e i sensa istà).

In sta maniera ogni emisfero de ła tera el vien sudivixo in tre da do ixoterme: cueła de i 18 °C del mexe manco caldo e cueła de i 10 °C del mexe pì caldo. L'area dełimità da ste do ixoterme xe aponto cueła de i climi de łe mèdie latitudini.

Altra variàbiłe climatega uxà pa' clasifegare i climi ła xe łe precipitasion, anca par sta variàbiłe ghe xe gran disponibiłità de dati dato che i vien tirai su senpre da łe stasion meteo che łe tira xo anca ła tenperadura. Co sto sistema se połe sudividare el globo, stavolta co łe ixoiete, in sete rejon.

• Ła xona ecuatoriałe umeda, cueła co pì de 2000 mm anui de precipitasion (soratuto convetive);
• Łe coste de i ałixei o coste tropicałi sora vento, co precipitasion tra 1500 mm e 2000 mm anui (soratuto precipitasion orografiche);
• Ła xona de i dexerti tropicałi, co manco de 250 mm de precipitasion (in gran parte convetive);
• Ła xona de i dexerti e de łe stepe de łe mèdie latitudini', co precipitasion minori de 100 mm inte łe aree pì aride e 500 mm inte łe stepe;
• Łe rejon subtropicałi umede, co 1000–1500 mm de precipitasion anue;
• Łe coste oçidentałi de łe mèdie latitudini, co abondanti precipitasion (soratuto orografiche) che łe supera i 2000 mm;
• Ła xona de i dexerti aritici e połari, co manco de 300 mm.

'N altro modo de clasifegare el clima el xe traverso łe rejon de orixene de łe mase de aria e łe xone frontałi. Anca in sto modo i vien sudivixi in tri grupi prinçipałi:

• I climi de łe base latitudini, regołai da mase de aria ecuatoriałi e tropicałi.
• I climi de łe mèdie latitudini, regołai da mase de aria sia tropicałi che połari.
• I climi de łe alte latitudini, regołai da mase de aria połari e artiche.

Uxando łe precipitasion e el evapotraspirasion el climatołogo merican C. W. Thornthwaite el ga ideà un modo pa' clasifegare el clima drio el biłancio del acua al teren.

Werner H. Terjung, inte el 1970, el ga proposto na clasifegasion de i climi baxà so ła insołasion e so ła radiasion neta.

Inte el 1918 Wladimir Köppen del università de Graz el ga inventà un sistema de clasifegasion (in gran parte enpirico) baxà so le mèdie mensiłi de tenperadure e precipitasion. Inte i ani el xe sta rivisto e estexo da i so alievi e el sistema del Kõppen el xe tutora uno dei sistemi de clasifegasion pì uxai. Sto sistema el xe caraterixà da un codexe de letere che łe indica i prinçipałi grupi de climi e i vari sotogrupi. I grupi prinçipali i xe sincue:

• A: climi tropicałi, tenperadura mèdia senpre superiore a i 18 °C, nó stajon invernałe, precipitasion abondanti che łe supera ła evaporasion anua.
• B: climi aridi, evaporasion potensiałe ła supera łe precipitasion anue.
• C: climi tenperati caldi (o pi coretamente mexotermici), el mexe pì fredo el ga na tenperadura mèdia inferior a 18 °C ma superior a -3 °C, almanco un mexe el ga na tenperadura mèdia sora i 10 °C.
• D: climi nivałi (o microtermici), el mexe pì fredo el ga na tenperadura inferior a i -3 °C, ła tenperadura mèdia del mexe pì caldo ła xe sora i 10 °C.
• E: climi glasiałi, ła tenperadura mèdia del mexe pì caldo ła xe manco de 10 °C.

I sotogrupi, o sia łe seconde letare del codexe:

• S^[2]: clima de ła stepa, clima semiarido co çirca 380–760 mm de precipitasion anue.
• W^[2]: clima dexertico', clima arido co manco de 250 mm de precipitasion anue.
• f^[3]: umedo, precipitasion abondanti in tuti i mexi, nó ghe xe na stajon suta.
• w: stajon suta inte ła stajon a sołe baso (inverno).
• s: stajon suta inta ła stajon a sołe alto (istà).
• m^[4]: clima de ła foresta pluviałe.

Pa' diferensiare ncora de pì i climi el Kõppen el ga xontà na tersa letera al codexe:

• a^[5]: istà tanto calda, tenperadura mèdia del mexe pì caldo superiore a i 22 °C.
• b^[5]: istà calda, tenperadura mèdia del mexe pì caldo inferiore a i 22 °C.
• c^[5]: istà curta e fresca, manco de 4 mexi sora i 10 °C.
• d^[6]: inverno tanto fredo, mexe pì fredo soto i -38 °C.
• h^[2]: caldo suto, mèdia anua sora i 18 °C.
• k^[2]: fredo suto, mèdia anua soto i 18 °C.

Metendo insieme ste letere se otien el codexe conpleto de un determinato clima. A volte ła tersa letera nó ła serve ma in çerti caxi ghe vołe tute e tre łe letare pa' identificar un clima.

1. ↑ Ła Organixasion Metereołogica Mondiałe (WMO) ła ga stabiłio che ła durata minima de łe serie tenporałi de dati pa' poder ricavare łe carateristeghe climateghe de na çerta area ła xe de 30 ani.
2. ↑ ^{2,0 2,1 2,2 2,3} ła va soło che in abinamento co ła letera B, o sia i climi aridi
3. ↑ ła se aplica a i grupi A, C e D
4. ↑ ła se aplica soło al grupo A
5. ↑ ^{5,0 5,1 5,2} ła se abina a i climi C e D
6. ↑ ła se abina soło al clima D

• Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so clima
• Scholia el detien schemi gràfeghi so Clima