Gaz

Gaz yäki rix (niderl. gaz, yunança χάος) — matdäneñ dürt agregat xaläteneñ berse, ayırım öleşläre (molekulalar, atomnar, ionnar) arasında bik zäğif bäyläneş köçläre häm zur xäräkätçänlege belän sıyfatlana.

Rix kisäkçäläre xaotik, tärtipsez, irekle räweştä xäräkät itä, häm ber-berse belän bäreleşkännän soñ, alarnıñ xäräkäte üzgärä.

Şulay uq gaz - temperaturası çik noqtanı arttırğan matdä, bu temperaturada gaz qısu sıyıqçanı buldırmıy. Näq ul üzlege belän gaz budan ayırılıp tora, çönki basım artqanda tuyındırılğan bu öleşçä sıyıqçağa äylänä, ä gaz äylänmi.

Totrıqlı sıyıq yäki qatı agregat xäle mömkin bulğan matdälärneñ gazı - bu dip yörtelä.

Sıyıqça kebek gaz ağuçanlıq häm deformatsiägä qarşı toruçanlığı üzleklärenä xas.

Sıyıqçadan ayırmalı bularaq gaz bilgelängän külämgä iä bulmıy häm irekle öslegen buldırmıy, ä böten ütärlek külämne tutırırğa tırışa.

Gaz xaläte - Ğälämdä (yoldızara matdä, yoldızlar, tomanlıqlar, hawa) matdäneñ iñ taralğan xaläte.

Gaz häm gaz qatnaşmaları ximik üzlekläre küp törle - inert gazlardan şartlatqıçlarğa qädär.

• İdeal' gaz - molekulalar arasındağı tä'sir iteşü tik parlı bäreleşlär bularaq qarala, farazğa nigezlängän, tabiğättä bulmağan gaz, Klapeyron-Mendeleev tigezlämäse belän taswirlana: ${\displaystyle PV=\nu \;RT}$
• Real' gaz - matdäneñ agregat xaläte. Kondesatsiä temperaturası häm çik noqtadan yıraq bulğan xalätlär yaqınça Klapeyron tigezlämäse belän taswirlana.
• Van der-Waals gazı - Van der-Waals tigezlämäsenä buysınğan ideal' gaz, molekulalar üzara tä'sir iteşe isäpkä alına.
• Plazma - öleşçä yäki tulısınça ionlaşqan gaz

Gaz molekulaları cılılıq xäräkäteneñ töp üzlege - xäräkätneñ tärtipsezlege.

Molekulalar özleksez xäräkäteneñ dälilläre - diffuziä häm broun xäräkäte bulıp tora.

Basım, küläm, kisäkçälär sanı häm temperatura belän taswirlana.

Qatı cisem gazğa äylänüe sublimatsiä dip yörtelä.

Telägän gazlar bertigez külämnäre bertigez basımda häm temperaturada - bertigez molekulalar sanına iä bula.

Ul qanun 1811 yılda Amedeo Avogadro tarafınnan açılğan. Läkin bu qanun bik qısılğan gazlarnı taswirlamıy.

Matdäneñ molekulär massası mol' (gramnar sanı) belän isäplänä. Avogadro sanı - ber mol'da bulğan molekulalar sanı:

ГОСТ 3651.2-97 buyınça

N_A = 6,0221367 · 10 23 ± 0,0000036 · 10²³ mol⁻¹

CODATA−2010 buyınça

N_A = 6,02214129 · 10 23 ± 0,00000027 · 10²³ mol⁻¹

Klassik ideal' gaz xaläte tübändägeçä tigezlämä belän taswirlana:

${\displaystyle pV=nRT=NkT\,}$,

gomum gaz qanunı formasında:

${\displaystyle {\frac {p\cdot V}{T}}={\text{const}}}$,

Monnan Boyl-Marriott, Şarl häm Gey-Lüssak qanunnarı çığarıla:

${\displaystyle p={\text{const}}\Rightarrow {\frac {V}{T}}={\text{const}}}$ — Gey-Lüssak qanunı

${\displaystyle V={\text{const}}\Rightarrow {\frac {p}{T}}={\text{const}}}$ — Şarl qanunı

${\displaystyle T={\text{const}}\Rightarrow p\cdot V={\text{const}}}$ — Boyl-Marriott qanunı

İdeal' gaznıñ eçke energiäse:

${\displaystyle U={\hat {c}}_{V}nRT={\hat {c}}_{V}NkT}$

biredä

${\displaystyle {\hat {c}}_{V}}$ - maxsus konstanta (3/2 beratomlı gaz öçen)

• U — eçke energiä
• P — basım
• V — küläm
• n — matdä miqdarı (mol')
• R — gaz daimie
• T — abs. temperatura
• N —molekulalar sanı
• k — Boltsman daimie

Real' gaz - gaz molekulaları arasında üzara tä'sir iteleşe isäpkä alına. Molekulalar arasında üzara tä'sir iteleşe R ≤ 10⁻⁹ m arada kürenä.

1873 yılda Van der-Waals real' gaz öçen yaqınça tigezlämä täqdim itä:

${\displaystyle \left(p+{\frac {m^{2}}{\mu ^{2}}}{\frac {a}{V^{2}}}\right)\left(V-{\frac {m}{\mu }}b\right)={\frac {m}{\mu }}RT}$

• a - molekulalar arasında üzara tartım köçen isäpkä ala
• b - gaz molekulalarınıñ küläme

• Перельман Я. И. Занимательная физика. — Москва: Наука, 1979. — Т. 2.
• Элементарный учебник физики / Под ред. Ландсберг Г. С.. — Изд. 8-е. — М.: Наука, 1972. — Т. 2. — С. 230—268.
• ГОСТ 30319.1-96. Газ природный. Методы расчета физических свойств. Определение физических свойств природного газа, его компонентов и продуктов его переработки