Antiocheia (Büyük Menderes)

Antiocheia
Türkçe: Menderes Antiokyası

Yunanca: Ἀντιόχεια τοῦ Μαιάνδρου Latince: Antiochia ad Maeandrum
Antiokheia Türkiye haritasındaki konumu.
Diğer adı	Pythopolis
Konum	Aydın, Türkiye
Bölge	Ege Bölgesi
Koordinatlar	37°52′24″N 28°34′27″E / 37.873435°K 28.574239°D / 37.873435; 28.574239
Tür	Yerleşim yeri
Tarihçe
Kurucu	I. Antiohos
Devir(ler)	Roma dönemi Bizans dönemi
Olay(lar)	1211 - Alaşehir Muharebesi
Sit ayrıntıları
Durum	Toprak altında

Antiochia ya da Menderes üzerindeki Antiokheia (Yunanca: Ἀντιόχεια τοῦ Μαιάνδρου; Latince: Antiochia ad Maeandrum; Türkçe: Menderes Antakyası), alternatif ismiyle Pythopolis, Aydın İli, Kuyucak İlçesi, Başaran Köyü yakınlarında yer alan eski bir Karya kentidir.

Antiochia antik kenti Azizabat ve Başaran arasında Asartepe adı verilen denilen bölgede Dandalaz Çayı (Morsynos) kenarında bulunmaktadır. Dandalaz çayı'nın Menderes Nehri’ne karıştığı noktaya yakın yerde kurulduğu için antik kent Antiochia ad Maeandrum yani Menderes Antiokheiası olarak da adlandırılır.^[1]

Türkiye'de bilinen üç Antiochia (Antiokehia) antik kentinden biridir. Bunlardan biri Hatay‘da bulunan Antakya (antik kent), biri Isparta Yalvaç’ta bulunan Antioheia (Pisidya), diğeri de buradaki Menderes Antiokheiası'dır.

Ephesus'tan başlayıp Büyük İpek Yolu'nun güney kolunu oluşturan ve Maeander (Menderes) Nehri üzerinden geçen ticaret yolunun üzerinde kurulu olan Antiokheia, bu önemli ticaret yolunun Maeander Nehri üzerindeki köprüsünü kontrol ediyordu. Aynı zamanda, Maeander Ovası'nı Aphrodisias üzerinden Tabae Ovası'na bağlayan yan yolun ana yola kavuştuğu noktada bulunmasıyla da önemli bir stratejik konuma sahipti.^[2]

Antik kent hiç kazılmamış, neredeyse tamamen toprak altındadır. Yüzeyde görünen kısımlar da yıkıntı durumdadır.

İS 2. yüzyılın ilk yarısında yaşamış ünlü coğrafyacı Batlamyus, dünya üzerindeki yerleşim yerlerini kapsayan büyük atlasında, söz konusu kente 'Maiandros nehrinin kıyısında' anlamına gelen 'Προς Μαιανδροω' şeklinde atıfta bulunmuştur. Kentin sikkeleri incelendiğinde ise, üzerinde 'Maiandros nehri üzerindeki Antiokheia' anlamına gelen Grekçe: ΑΝΤΙΟΧΕΩΝ ΤΩΝ ΠΡΟΣ ΤΩ ΜΑΙΑΝΔΡΟΩ ibaresi yer almaktadır. Bu coğrafi ve numizmatik veriler, kentin hem antik coğrafya metinlerinde hem de madeni paralar üzerinde belirgin bir şekilde Maiandros nehri ile ilişkilendirildiğini göstermektedir.^[1]

Kentin ismi, Latince kaynaklarda "Antiocheia ad Maeandrum" şeklinde ifade edilmiştir. Örneğin, MÖ 59 - MS 17 yılları arasında yaşamış olan ünlü Roma tarihçisi Titus Livius, "Roma'nın Kuruluşundan İtibaren" adlı eserinin 38. kitabının 13. bölümünde, kent için "Maeandros nehri üzerindeki Antiocheia" anlamına gelen "Antiochiam super Maeandrum" ifadesini kullanmıştır.^[3] Gençlik yıllarında Karya bölgesindeki Nysa (Sultanhisar) antik kentinde eğitim gören ünlü coğrafyacı Strabon ise, "Coğrafya" adlı eserinin Anadolu'ya dair 13. kitabında, Antiocheia ad Maeandrum'un coğrafi konumunu şöyle aktarır:

"Kutsal şehirden sonra, Maeander nehrinin ötesindeki bölgeleri inceleyelim. Laodikeia, Aphrodisias ve Karura çevresindeki yerler zaten anlatıldı. Sıradaki ise batıda, Maeander üzerindeki Antiokheia şehridir ki burası artık Karya toprakları içinde kalmaktadır." (XIII.4.15).

Şehir, Selevkos hükümdarı I. Antiochus tarafından muhtemelen bir synoikismos (şehir birleştirme) yoluyla kurulmuştu, ancak daha önce de bir yerleşim yeri olarak mevcuttu. Bir süre alternatif olarak Pythopolis adıyla da anıldı.^[4] Köprüsü ve Menderes boyunca uzanan önemli ticaret yolu üzerindeki konumu sayesinde, sofist Diotrephes'in memleketi olan şehir, özellikle Roma döneminde bölgesel önem kazandı. Bu önem, M.S. 3. yüzyılda şehrin bastığı paralarda anıtsal Menderes Köprüsü'nün defalarca tasvir edilmesinde kendini gösterir. Titus Livius'a göre,^[3] M.Ö. 189'da Konsül Gnaeus Manlius Vulso, Galatlar'a karşı savaşı sırasında şehirden geçti ve şehir imparatorluk döneminde bir kaleye dönüştürüldü. M.S. 113 kışında İmparator Trajan Antiochia'yı ziyaret etti. Şehir, özellikle Decius, Valerian ve Gallienus dönemlerinde Sasani istilalarıyla bağlantılı olarak merkezi bir stratejik rol üstlenmiş olmalıdır.

1148'de İkinci Haçlı Seferi ordusu, Menderes Savaşı'nda Türklerin kararlı direnişi karşısında bu bölgede Menderes nehrini geçmekte zorlanmıştır.

1197 başlarında, Lykos (Çürüksu) vadisindeki önemli Bizans şehirleri Laodikeia ve Khonai, Bizans İmparatorluğu'na karşı isyan eden Manuel Mavrozomes tarafından ele geçirilince, kent askeri ve idari bir Bizans bölümü olan Maiandros Teması'nın yeni başkenti haline geldi.^[1]

Şehir, Anadolu Selçuklu Devleti ile İznik İmparatorluğu arasındaki Menderes'teki Antiochia Savaşı (1211) bağlamında Orta Çağ'da hala surlarla çevrili olarak tanımlanmaktadır; ne zaman terk edildiği belirsizdir.

Menderes'teki Antiokheia piskoposluğu, Roma eyaleti Karya'nın başkenti Stauropolis'in (Aphrodisias) metropol makamının seçmen piskoposlarından biriydi. Piskoposu Eusebius 325'te Birinci İznik Konsili'nde, Dionysius 451'de Kalkedon Konsili'nde, Georgius 692'de Trullo Konsili'nde ve Theophanes 879'da I. Fotios'un Konstantinopolis Konsili'nde bulunuyordu. Menophanes, Monofizitizm nedeniyle 518'de tahttan indirilmiştir.^[5][6]

Artık bir yerleşim piskoposluğu olmayan Menderes'teki Antiokheia (Latince: Antiochia ad Maeandrum), bugün Katolik Kilisesi tarafından 1933 yılından itbaren itibari (titular) bir yer olarak listelenmiştir.^[7][8]

Bölgeyi 1842 yılında ziyaret eden ve kentin yapıları hakkında sınırlı olsa da bilgi veren W. J. Hamilton, yüzeyde gördüğü yapı kalıntıları hakkında özellikle; Sur duvarlarıyla Stadyum hakkında inşa yönü ve planı gibi hususlarda önemli bilgiler vermiştir.^[9]

Aphrodisias kazı ekibinden Christopher Ratté ve bazı kişiler 1994 yılında bölgeyi ziyaret edip bir taslak plan hazırlamalarına rağmen harabelerde bir kazı yapılmadı. Yaklaşık 60 ila 70 hektarlık (150 ila 170 dönüm) bir alanı kaplayan, iyi tahkim edilmiş bir Bizans bölgesini gözlemlediler. 200 metre (660 ft) uzunluğundaki bir Roma stadyumunun kalıntıları da görülebilmektedir.^[10]

Kalıntıların yakınında Türk egemenliğinden olan görünürdeki tek yapı; şehrin güney doğudaki en uç noktasında yer alan Aydınoğlu Umur Bey'in kızı olan Hafsa Hatun'a ait türbedir.^[11]