Afrikə

Afrikə — Afrikə bəštə kəfšəni gornə Avrəsijəku pešo dyminə materik byə 30.3 mln km2, be ləpəkon 29.2 mlijon km2-e. Afrikə syxani materiki xərem-xəšəxuniədə žiə “afriki” tajfonku pegətə buə. Ən gamə materike. Dynjo ən dyrozə ru, dynjo ən dyrozə šinəovinə səku, xəšəxuni niməkurə ən purəru, hyškiniədə zəmini luədə ən dyrozə təkə, Čəbəllutarig xyrtə ijən Arədyjo, Asijəku Aradyjo, Suvejš ǧənov, Syə dyjo, Bab-Əl-M əndəb kəš, Ədən dyjokəš čo kardedə.Ekvator riə ijən syfyrinə merdijan yn materikiku davarde gorə əv, 4 niməkurrədə bino bedə.

Afrikə Atlantik ijən de Hind okeani gyrd bedə. Tykə nekton:xəremiku-Əl-Əbijad jan Ras-Engelə bukə, nysoədə-Darzənə bukə,xəšəxuniədə-Ras -Xafun , kobəsonədə-Almadi.Čolnə materike ki, həmə tykə nokton myxtəlif niməkurronədə vyrə bedən.Materik ǧədimə Gonduvanə poəj.Dyjokənoə marzon kam tikə buən. Gyləj jolə niməsək Somali, gyle jolə kəšyš Givineja heste.Ən jolə səkuš Madagasgare , cimikuən čo Sejšel, Əmirlij, Zənzibar , Kanarš Komor, Kavuəbukə, Voznesenja, Myǧəddəs jelena səkuən bymi dəxyle.Materiki xəremə poədə ǧədimə sivilizasijə mərəngonə be gorə cok omutə buə syftəku. Afrikə gitə insonə gofo hesob bedə. Ijo ən ǧədimə insonon tikə pedo buə. Cəj nysoə poə omutejədə İngilisə tədgigatci Livingstoni jolə rolyš buə.Əv hyškiko cy Atlantik okeani dyjokənonku detsə Hind okeani dyjokənon pijodə šə iminə Avropəvože,Linvingston Kongo inən Zabezi ruon hevzon omutəše, Livingstin inən Stenli šəlaləš kəšfyš kardə, Tanganikə inən Njasa dərjacəon kəšfyš kardə.Rus tədgigatši junker Nilə ru mənsəbiku bə mənbə iminə kərə piodə omə.Əv rosteki nušoš doə, Nili soidyrozi ovin be səbəb cəj tykə subekvatorial inən ekvatorial bol vovoš voə vyrondə be gorəj.İngilis tədgigatci Park Senegal inən Niger ruon hevzon, Bart isə cy Arə dyjoku detsə Cad dərjacə Dyždə Səhraš omutə.Rus alimi Vavilov cy materiki bitki edojon omutəše.

Afrikə reljefi gorə barziədiš detsə 1000 m-i buə xərem inən kobəson, barziətiš 1000 m-sə vej buə nyso inən xəšəxuni poən čo bedə.Materiki əsos reljef formon denudasion hojmo (Dyždə Səhro, Livijə inən Nabijə səhron, Kalaxari, Namib səhron). jajlon(Tibesti, Ahaggar, Darfur, Efijopiə, Xəšəxuniə Afrikə) hovuž vyrəbuən.Materiki xəremi-kobəsinədə bə Alp gyryšəti aid buə Atlas bandon, nysoədə isə ǧədim Kap inən Əždəhoə bandon vyrə bedən. Ijo pešə vulkanondə Klimančaro, Kenjə, Kamerun vulkanon hestin. Afrikə ən barzə tyk Klimančaro band(5895m), ən nyǧylə colə Afar colədə Assal dərjacə dimikue(-154 m).Misiri kəfšənədə okeani dimiku 132 m bəjži vyrəbuə Kattara colən heste. Hyškiniədə zəmini lu ən dyrozə tok buə Xəšəxuniə Afrikə Aršiə Riə Syə dyjo dyjokənoku detsə Zambezi ru tyki šedə.Bycimi gorən Syə dyo dyjokənon inən yn aršiə riə tektonik fəal vyrəje.Materiki xəremi-kibəsonədə emə suxurun ve egəte gorə ijo neft inə təbii ǧaz ehtijaton vejin.Ən jolə neft ehtijoton Xəremə Afrikədə (Misir, Əlčəzair, Livijə) inən Gvinejə kəši marzonədə(Gabon, Nigerijə).Nyso inən xəšəxuniədə poədə magmatik inən metomorfik suxuron ve egəte gorə ijo fliz fajdəninə kandejon vejin.Dynjo “mys goršəǧi” mionə Afrikədə Zair inən Zambijə kəfšənədəj.İjo ve zəngin sink, gəle,uran, boksidə vyron hestin. Nysoə Afrikədə almoz, teli, syǧə zevl veje.

Ekvatorə riə cy Afrikə təgribən mionəku bə xərem inən nyso tropikon cəj səpe davarde gorə əcy kəfšənon bə gamə guršəǧ egynedə bycimi gorə əv ən gamə materike.Mateiki vej jolə poədə həši sorədə dy kərə zenitədə bedə.Materiki xəremə inə nysoə tykədə žyǧo sori ən sardə tempratur 10°-12°-je.Materriki həvo cəj dyjokənonku davardə sardə čərəjanon Somali, Kanar, Bengal čərəjanon, tatə Madagaskar, Mozanbik, Darzənəbukə. Agngola, Gvinejə čərəjanonən təsiryš nišo dojdə.

Vovošon ǧejri-bərobər pajbaxšbedə, ekvatorial goršəǧədə sorədə 2000–3000 mm –ku vej vovoš egynidə.Čolniə materikeki cəj həvoə guršəǧon həm bə xərem həmən bə nyso šenčə təkror bedən.

Materikədə 1 ekvatorial, 2 subekvatorial, 2 tropik, 2 subtropik həvoə gušəǧ heste.Materiki ruon əj gyrd gətə Hind inən Atlantik hevzon inən materiki 2/3 poə gərd kardə dylə beaxarə hevzə aide.Ən dyždə ruon-Nil, Senegal, Niger, Kongo, Oranž ruon bə Atlantik okeani hevzə aidin.Zambezi inən Limpopo ruon(Limpopo nyso tropik riə dy kərə byridə davardə) Hind okeani hevzə aide.Dylə beaxarinə hevzə Dyždə Səhra aide ki, əjo Cad dərjacə inən bəj rubuə šari ru heste.Materiki əsosə dərjacəon Tanganikə, Rudolf, Nijasə inən čoon, cy Xəšəxuniə Afrikə Təkə Riə gyrabenondə vyrəbuə dyrozə, šinəovin dərjacən.Materiki ən dyždə dərjacə buə Viktorijə cy platformə šatbuə vyrədə vyrə be gorə kəfšənyš jole.

Bənə həvoə gušaǧon təbii zononən təkror bedən.

1. Rutubətin, hežo kavu ekvatorial višə zonə-čubəčur fikuson, palmon, sejba doon, banan, bənə ǧyžy bitkionədə leopart, həvuš, begimont, čurbəčur mejmunon, timsah inən čo čion židən.İjo cy Afrikə endemik hejvon buə sese mucək židə.
2. Subekvatorial višə zonə.
3. Savanə inən tənykə višə zonə-cy materiki 40%-i gyrd kardedə.Barziəti bə 2 m rəsə aləfi arondə čo-čo səjjohə do, baobab, butulkə, cətyrinə akasijə do, hejvonondə antilop, zebr, zurafə, kərkədon, fil, begemont, šir, dəvəpərəndə inən čo cion hestin.
4. Tropik səhra zonə-həm xəremədə həmən nysoədə heste.

Cy Afrikə əholi 720 kəsisə veje. Xəremədə bə Avropoidə irgi aid bu ərəbon inən bərbəron, 10° xəremə pani dyrozi bə negroid irai aid buə zənčion, Madagaskar səkuədə isə bə mongoloid irgi aid bu malagasion židən.Afrikə həmən čo xəlǧon bantuon, ximion, tutsion, pigmejon, niloton, gotentoton, bušmenon židən.Materiki xəremədə Faransyzon, nysoədə İngilison inən Holləndon židən ki, bivonən buron votedən.Afrikə dyrozə soron mystəmləkə gitə buə.Dyminə dynjo čangə ərəfədə ijo Efijopiə, Misir, Liberijə, NAK-i coglə ozodə kešvər hestybe.İsə materikədə 56 ozodə kešvər heste.Oxonəminə buə 1993-nə sorədə Efjopijə dylədə Eriterijə kešvəri bəməlomə. Afrikə kešvəron bəməlomədə xəlǧi milli etnik bə nəzə sənybe gorə ijo kešvəri marzon merdijan inə paralelon ujǧun oməjdə.

Ərzaǧ inən di təsərrufati ibemoni xəbə gorə Afrikədə 2000 mljon hektar kəfšən kaštə bedə, 900 mljon hektar isə hežžo bənə cadoə vyron nistifodə kardedən.Kašdə kəfšənon və čo kəfšənon nisbət kamin.

Afrikə inən xususən xəremə Afrikə dynjo ən agrar rajon hesob buənije.2000-nə sori informəsijə gorə yn poə təgribən 20% təškil kardedə.Həmonə kəfšəni 68%-yš dy di təsəruffati bəhərəkəte.Bəzi kešvəron sə-Mozanbik, Həbəšiston, Tanzanijə, Cad, Kenijə, Gmbijə, MAK inən Gvinejədə im nətičə 80%, Burundi, Malavi, RuandəNigeriə, Burkina-Faso, Ugandə, Maliədə 90%-e.Ejən votənimon ki, rəsmi statistikə i ǧajdə buə İDM(İvoə Dylə Məhsul) hesobədə naturəl təsərrufat bənəzə sedənin.Həto žyǧoən bybu 2000-nə sorədə di təsəruffat xususi goniəti KDK-də 58%, Malaviədə 42%, Həbəšistonədə 55%, Tanzaniədə 44%,Burundiədə 53%, MAK-də 54%, Sijerra-Leoneədə 50%, Gvinejə-Bisauədə 54%, Ugandədə 44% buə.

Di təsərrufat istehsali gyvrəǧəti bəjžie.80-nə sorondə 1,9%, 2000-nə sorondə 1,5% buə.İmən əholi ziod be gyvrəǧəti bəjžiš eǧandə.Bəcy gorə ijo ərzoǧə problem veje. BMT nforməsijə gorə həmonə kəfšənədə nezə 15 sori gandym nyrəse 50 mljon toniku vej bəbe.

Afrikə di təsəruffati patriarxal ičma, feodal inə hyrdə əmttə təsərufaton damandə.İstifodə buə di təsərrufatə kəfšənon 90%-sə vejni dy dasi kašdedən.Əkinəti primitiv agrotexniki metodon damandəVote bəbe ki, ovdoə vyron nin.Hol hozzoədə kaštə zəminon 5%-i irrigasijə sistemədə istifodə kardedən.Di təsərrufatədə vote bəbe ki, təbiətiku asly vəzijjətədə mandedən.Kimjəvi kubronku ve kam istifodə kardedən.Imən məhsuli bəjži be səbəb bedə.Məsələn, oxonə soron informəsijon dijəkardədə Afrikədə minonə hesobi ha hektarədə 11 kg kubrə doə holədə, Latyn Amerikədə ym nyšodoejon 67 kg, Asijədə 129 kg buə.

Əkinəti bəzi vyronədə xariči mylkijjət-xariči kapital mevčid be gorə bə ixrači nəzər məhsul istehsol bedə.žyǧo kəfšənon nisbətən kam-vej inkšof mušohidə bedə.Ivon texniki lif, kaucuk, pašmə, pust, panbə, texniki ruənon, koprə inən čošejonku ibarəte.Emal sənaje həddədə ziodə bə dumo mande gorə ym məhsulon bənə xomoli ixrač bedən.Kam-vej Zimbabve, Nigerijə, Kenijə, inən bəzi čo kešvərondə dute inən lyngəǧabə sənaje inkšofyš kardə.Cymiko zijod kakao-boxləninon, kofe, tropik mejvon, bitki ruənon, šini-xommol inən čo məhsulonən ixroč xommoli aide.

Afrikə kešvəron ozod be bəpeštə sənaje inkšof nəcandon bə bəcəš gynedəni.Nisbətən dyžd inən hyrdə muəssion kam-vej band mədən sənaje bəməl ome zyndəbe.Əvonən bə xoriči kapitali dəxyl be gorə, milli ekonomijə inkšofi nəcandon zəmin bəməl varde zyndənybe. İvoədəym regioni sənaje žinə čəhəton yštənəndə gyrd kardə.

-milli ekonomijə yštənədə sənaje muəssəon arədə integrasijə proseson zəif be.

-istehsal həčmi kam be gorə effektivəti bəjži be.

-regionədə jəndy təmom karde zynə istehsol struktoron nybe.

-istehsol xarčon dylədə sə buə komponenton ve bej.

-istehsol infrasturukturə vej bədumo mandej.

-texnologi bədumuəti.

Afrikədə inən tropik Afrikədə fajdoninə kandejon ve be gorə hosil kardə synaje jolə rol hənək kardedə.Imən cəvon dynjo vošorədə xommoli gorə ixtisas be səbəb buə.

20-nə əsri 60-nə soron syftədə ym regionədə Zmabijə, KDK inən Zimbabve zumandə mineral xommoli məlum binsə, 70-nə soron oxojdə bəcyvon sirə 8 gyle kešvər; Angolə, Gvinejə, Liberijə, Mavritanijə, Niger, Nigeijə, Svazilend, Sijerra-Leone aid buə.Bitov yš kəfšəni uzrə UDM-i 34%-yš(200-nə sor) sənaje baxšə egynidə.Cymijan nimə bə hosilət sənaje baxš egynydə.Məlumeki by sahədə čo-čo kešvəron arədə fərǧonən hestin.žyǧo ki, həmonə nušodəjonNigeiə, Angolə, Botsvanə inən Gabonədə 90%-e, Togo, Gana, Gvineja-Bisau, Mavritanijə,Nambijə, Gvinejədə isə 50-85%-i bərobəre buə.Mineral ehtijotondə neft, təbii ǧaz, boksidon, almoz, fosfoton, vejə filizə čuron(oson, uran, margans, xrom, mys, kobalt, gogošinsin, inən č ) hosil bedən.

Cy emal sənaje xususi gonjəti(UDM-də) 1980-nə sordə 12%, 2000-nə sorədə 15% buə.Imən dynjo səvijjədə emal sənaje 1% kardedə.Bəzi kešvəronədə im nušodojon ve bəpeje. žyǧo ki, Zambijə inən Zimbabveədə UDM-i 30% , Mavrikiədə 23% bə emal sənaje baxš egynydə.Lesoto, Malavi, Cad, Burikino-Fasoš Kenijə, Mavritanijə, Senegal, Kamerun, Kot-d´İvuarədə həmonə nišodoj 10-20% arədəj.Im regionədə syvykə sənaje inkšofi əhəmijjət vej dojdən.Gonə sənaje sahonədə kimjə sənaje bardə rol hənəkardə.Mašynǧajyrmə muəssisonvejni (ávtomobil, taktor, elektrotexnikə məmulaton inən čo cion) texniki təmiri səpe ko nušo dojdən.

Zimbabve, Zambijə inən Nigerijə mašinǧajyrmə muəssisonnən hestin. Dimi ivrədə Xəremə Afrikə - Misir, Mərakeš inən Tunisədə emol sənaje xejli inkšofyš kardə. Əlčəzairədə neft-ǧaz kopleksi. Kimjə sənaje tərəggiš kardə.Im kešvərondə devleti pajon vejin.

1. Kireev "Mejdunarodnıe эkonomika"
2. Konotopov: "İstoriя эkonomiki zarubejnıx stran"

Buməkurə məholon
Amerikə		Kobəsonə • Karib • Latynə • Mijonə • Nysoə
Avropə		Kobəsonə • Həšinyštə • Mijonə • Həžipemə • Nyso
Asijə		Kobəsonə • Navi • Mijonə • Həšinyštə • Nyso • Nyso-Həšipemə • Nezə Həšipemə • Mijonə Həšipemə • Dijəro Həšipemə
Afrikə		Kobəsonə • Həšinyštə • Mijonə • Həšipemə • Nyso • Nezə Həšipemə
Okeanijə		Avstralijə • Nujə Zeləndijə • Melanezijə • Mikronezija • Polinezijə
Gutbi kəfšənon		Arktikə • Antarktidə
Okeanon		Atlantik • Hindi• Kobəsonə Bijəjnə • Ašišə