Canada

Canada
Watawat Eskudo
Salawikain: A mari usque ad mare "Mula dagat sa dagat"
Awiting Pambansa: O Canada Awiting Makahari: God Save the King "Diyos Iligtas ang Hari"
Kabisera	Ottawa 45°25′29″N 75°41′42″W / 45.42472°N 75.69500°W / 45.42472; -75.69500
Pinakamalaking lungsod	Toronto 43°44′30″N 79°22′24″W / 43.74167°N 79.37333°W / 43.74167; -79.37333
Wikang opisyal	Ingles Pranses
Katawagan	Canadyano
Pamahalaan	Pederal at parlamentaryong monarkiyang konstitusyonal
• Monarko	Carlos III
• Gobernador-Heneral	Mary Simon
• Punong Ministro	Justin Trudeau
Lehislatura	Parliament
• Mataas na Kapulungan	Senate
• Mababang Kapulungan	House of Commons
Kasarinlan  mula sa Reyno Unido
• Confederation	July 1, 1867
• Statute of Westminster, 1931	December 11, 1931
• Patriation	April 17, 1982
Lawak
• Total area	9,984,670 km2 (3,855,100 mi kuw) (2nd)
• Katubigan (%)	11.76 (2015)[1]
• Total land area	9,093,507 km2 (3,511,023 mi kuw)
Populasyon
• Pagtataya sa 2023 Q3	40,097,761[2] (37th)
• Senso ng 2021	36,991,981[3]
• Densidad	4.2/km2 (10.9/mi kuw) (236th)
KDP (PLP)	Pagtataya sa 2023
• Kabuuan	$2.378 trillion[4] (15th)
• Bawat kapita	$59,813[4] (28th)
KDP (nominal)	Pagtataya sa 2023
• Kabuuan	$2.117 trillion[4] (9th)
• Bawat kapita	$53,246[4] (18th)
Gini (2018)	30.3[5] katamtaman
TKP (2021)	0.936[6] napakataas · 15th
Salapi	Canadian dollar ($) (CAD)
Sona ng oras	UTC−3.5 to −8
• Tag-init (DST)	UTC−2.5 to −7
Ayos ng petsa	yyyy-mm-dd (AD)[7]
Gilid ng pagmamaneho	right
Kodigong pantelepono	+1
Internet TLD	.ca

Ang Canada ay bansa sa Hilagang Amerika, ang pinakahilaga sa buong mundo, at ang pangalawang pinakamalaki sa sukat, kasunod ng Rusya at mga 58.4% nang kalawakan ng Rusya o mga 26.4 beses nang kalakihan ng Hapon. Ang Canada ay naging tirahan ng mga Aborihinal bago dumating ang mga Briton at Pranses noong ika-15 siglo. Pagkatapos ng Digmaan ng Pitong Taon ang Prasya ang isinuko halos lahat ng mga kolonya nila sa Hilagang Amerika.

Ang mga opisyal na wika ng Canada ay Ingles at Pranses. Sa teritoryo ng Nunavut, naging opisyal din ang Inuit (Inuktitut at Inuinnaqtun), bukod sa Ingles at Pranses. Mahigit nang 630 ang bilang ng mga opisyal na gobyerno o banda ng mga Aborihinal na di Inuit o di Métis (Mestiso nila).

Sa kabuuan, nakakalat ang populasyon ng Canada sa ilang mga pook. Ang karamihan ng lupa ng Canada ay puno ng kagubatan at tundra. Higit sa 80% ng populasyon ng Canada ay nakatira sa mga siyudad, at 70% ay nakatira sa loob ng 100 kilometro mula sa border sa timog. Nag-iiba ang klima ng Canada ayon sa lugar, mula sa klimang Artiko sa hilaga, hanggang sa mainit na tag-araw sa timog na may apat na pana-panahon.

Nakatira ang mga ibang klase ng mga Aborihinal sa Canada ng libo-libong taon bago ngayon. Nagsimula ng mga expedisyon ang taga-Europa sa silangang baybayin ng Canada sa higit ng mga Viking sa ika-11 siglo, at sa ika-15 siglo, tinaya ni Jacques Cartier ang Golpo ng Saint Lawrence. Sa 5 Agosto 1583, tinatag ng mga Ingles ang kolonya ng Newfoundland. Sinundan ito ng mga ibang kolonya ng Pransiya at Inglaterra sa Nova Scotia, sa lambak ng Ilog Saint Lawrence, at sa tangway ng Labrador. Sa wakas ng mga labanang kagaya ng War of Spanish Succesion (1714), French and Indian War (1758), at ng American Revolutionary War (1753), nawala at nanalo ang Britanya ng mga lupang tumutugma sa teritoryo ng Canada ngayon. Sa 1 Hulyo 1867, naging Dominion ng Canada ang tatlong probinsya. Siniguro ang soberanya nito ng Balfour Declaration sa 1926, ng Statute of Westminster sa 1931, at ng Canada Act sa 1982.

Ang kasaysayang moderno ng Canada ay minarka ng pagpalawak ng teritoryo, ng paghahanap ng ginto, at ng partisipasyon sa Unang Digmaang Pandaigdig. Nabagsak ang ekonomiya ng Canada sa Matinding Depresyon, ngunit bumangon sa Ikalawang Digmaang Pandaigdig, kung saan ang Canada ay naging isa sa mga nanalo bilang isa sa mga Allies.

Sa 2015, ang Canada ay ang ikalabinlimang kapantayan ng lakas ng pagbili (KLP) na pinakamataas sa buong mundo, at nasa ikalabindalawang posisyong pinakamataas sa Talatuntunan ng Kaunlarang Pantao. Miyembro ang Canada sa ilang mga multilateral organizations, kasama ng Nagkakaisang Bansa, Organizasyon ng Tratado ng Hilagang Atlantiko, ang G7 (dating kilala bilang G8), Group of Ten, ang Pangkat ng Dalawampu (P20), North American Free Trade Agreement (NAFTA), at ng Asia-Pacific Economic Cooperation (APEC).

Ang salitang "Canada" ay nagmula sa salitang iroquois na "kanata." Ang "k" ay sinasabi na parang "g" at ang "t" ay parang "d." Ang ibig sabihin nito ay nayon^[8]. Sa 1535, ginagamit ng mga nakatira dito kay Jacques Cartier ang "kanata" upang madirekta siya sa Stadacona^[9]. Sa ganito, ginamit ni Cartier ang itong salita para tukuyin ang lupang inaari ni Chief Donnacona. Sampung taon ang nakalipas, ginamit ng mga librong taga-Europa para tukuyin ang lugar na ito sa tabi ng Ilog Saint Lawrence.

Mula sa ika-16 siglo hanggang sa ika-18 siglo, ginagamit ang "Canada" para tukuyin ang lupang nasa tabi ng Ilog Saint Lawrence at nasa kapangyarihan ng New France. Sa 1791, hinati ang lugar sa "Upper Canada" at sa "Lower Canada," sama-samang tinatawag na "the Canadas" hanggang sa kanilang pagkakaisa sa "Province of Canada." Sa Confederation ng ilang mga probinsya sa 1867, ang Canada ay ginawa bilang ligal na pangalan ng bagong bansa sa London Conference. Sa 1950s, tinigil nang gamitin ang "Dominion of Canada "ng United Kingdom bilang pangalang opisyal ng bansang ito. Sa 1982, sa dahilan ng Canada Act kung saan naging bansang independente ang Canada, ang buong pangalan ng Canada ay ang Canada lang. Nawala na ang 'dominion'.

Provinces of Canada

Watawat, pangalan at postal abbr.		Mga Lungsod		Pumasok sa Konpederasyon[10]	(Mga) Opisyal na Wika[11]	Populasyon[a]	Lawak (km2)[13]			Mga upuan[14]
		Kabisera [15]	Pinakamalaki[16]				Lupain	Katubigan	Kabuuan	Kapalungan ng mga Karaniwan	Senado ng Canada
Ontario[b]	ON	Toronto		1 Hulyo 1867	Wikang Ingles[c]	14,223,942	917,741	158,654	1,076,395	121	24
Quebec	QC	Quebec City	Montreal	1 Hulyo 1867	Wikang Pranses[d]	8,501,833	1,356,128	185,928	1,542,056	78	24
Nova Scotia	NS	Halifax[e]		1 Hulyo 1867	Ingles[f]	969,383	53,338	1,946	55,284	11	10
New Brunswick	NB	Fredericton	Moncton	1 Hulyo 1867	Ingles, Pranses[g]	775,610	71,450	1,458	72,908	10	10
Manitoba	MB	Winnipeg		15 Hulyo 1870	Ingles[c][h]	1,342,153	553,556	94,241	647,797	14	6
British Columbia	BC	Victoria	Vancouver	20 Hulyo 1871	Ingles[c]	5,000,879	925,186	19,549	944,735	42	6
Prince Edward Island	PE	Charlottetown		1 Hulyo 1873	Ingles[c]	154,331	5,660	0	5,660	4	4
Saskatchewan	SK	Regina	Saskatoon	1 Setyembre 1905	Ingles[c]	1,132,505	591,670	59,366	651,036	14	6
Alberta	AB	Edmonton	Calgary	1 Setyembre 1905	Ingles[c]	4,262,635	642,317	19,531	661,848	34	6
Newfoundland and Labrador	NL	St. John's		31 Marso 1949	Ingles[c]	510,550	373,872	31,340	405,212	7	6
Kabuuang probinsiya						&0000000036873821.00000036,873,821	&0000000005490918.0000005,490,918	&0000000000572013.000000572,013	&0000000006062931.0000006,062,931	&0000000000000335.000000335	&0000000000000102.000000102

Territories of Canada

Watawat, pangalan, at postal abbr.		Mga lungsod[15]		Pumasok sa Konpederasyon[10]	Mga opisyal na wika	Populasyon (2021)	Lawak (km2)[13]			Mga upuan[14]
		Kabisera	Pinakalamalki				Lupain	Katubigan	Kabuuan	Kapulungan ng mga Karaniwan	Senado ng Canada
Northwest Territories	NT	Yellowknife		15 Hulyo 1870	Chipewyan, Cree, English, French, Gwich'in, Inuinnaqtun, Inuktitut, Inuvialuktun, North Slavey, South Slavey, Tłįchǫ[17]	41,070	1,183,085	163,021	1,346,106	1	1
Yukon	YT	Whitehorse		13 Hunyo 1898	Ingles, Pranse[18]	40,232	474,391	8,052	482,443	1	1
Nunavut	NU	Iqaluit		1 Abril 1999	Inuinnaqtun, Inuktitut, Ingles, Pranse[19]	36,858	1,936,113	157,077	2,093,190	1	1
Kabuuan ng mga teritoryo						&0000000000118160.000000118,160	&0000000003593589.0000003,593,589	&0000000000328150.000000328,150	&0000000003921739.0000003,921,739	&0000000000000003.0000003	&0000000000000003.0000003

Ang Canada ay nasa uri ng monarkiyang konstitusyunal na ang pinuno ng estado ay si Haring Charles III, at parlyamentaryong demokrasya na may sistemang federal ng pamahalaang parlyamentaryo at may matibay na tradisyong demokratiko.

Ang posisyong ng Punong ministro, ay ang pinuno ng pamahalaan ng Canada, na nanggagaling sa nagungunang partido pampolitika na kayang makakuha ng tiwala sa karamihan ng Kapulungan ng mga Pangkaraniwan ng Canada. Ang Punong ministro at ang kanilang Gabinete ay pormal na itinatalaga ng Gobernador Heneral ng Canada (na kinatawan ng Canada kay Charles III. Kapag ang Punong ministro ay pumili ng gabinete, at ng kumbensiyon, ang Gobernador Heneral ay irerespeto ang mga napili ng Punong ministro. Ang gabinete ay nakasanayang kunin sa mga kasapi ng partido kung saan galing ang Punong ministro kahit saan sa lehislatura, at kadalasan ay sa Kapulungan ng mga PangKaraniwan. ang kapangyarihang Ehekutibo ay pinaiiral ng Punong ministro at ng Gabinete, at lahat sila ay manunumpa sa pribadong konseho ng Reyna para sa Canada, at magiging Ministro ng Korona. Ang Punong ministro ay may malawak ng kapangyarihang pampolitika, lalong lalo na sa pagtatalaga ng mga opisyal ng pamahalaan at ng paglilingkod sibil.

Ang parlyamentaryong federal ay binubuo ng Reyna at ng dalawang bahay: ang mga nahalal na Bahay ng mga Pangaraniwan at ng naitalagang Senado. Bawat kasapi ng Bahay ng mga Pankaraniwan ay inihahalal sa simpleng paramihan ng boto sa distritong elektoral; ang pangkalahatang halalan ay pinapatawag ng Gobernador Heneral kung kailan ito ipapayo ng Punong ministro. Dahil walang minimum na termino para sa parlyamento, dapat magkaroon ng bagong halalan sa loob ng apat na taon ng huling pangkalahatang halalan. Ang mga kasapi ng Senado, na ang mga puwesto ay itinalaga sa baseng rehiyonal, ay ay pinipili ng Punong ministro at pormal na itinatalaga ng Gobernador Heneral, at maglilingkod hanggang sa edad na 75.

Ang apat na pangunahing partido pampolitika sa Canada ay ang Partido Liberal ng Canada, Partido Konserbatibo ng Canada, Partidong Bagong Demokratiko, at ang Bloc Québécois. Ang kasalukuyang pamahalaan ay binubuo ng partido konserbatibo ng Canada. Ang Partidong Luntian ng Canada ay may 3 nahalal na Miembro ng Parliyamento.

Ang Canada ay binubuo ng sampung lalawigan at tatlong teritoryo. Ang mga lalawigan ay ang Alberta, British Columbia, Manitoba, New Brunswick, Newfoundland at Labrador, Nova Scotia, Ontario, Prince Edward Island, Quebec, at Saskatchewan. Ang tatlong teritoryo ay ang Northwest Territories, Nunavut, at Yukon. Ang mga lalawigan ay may mas malaking antas ng autonomiya sa pamahalaan pederal, at mas kakaunti sa mga teritoryo. Ang bawat isa ay may kanya kanyang panglalawigang o panteritoryal na simbolo.

Responsibilidad ng mga lalawigan ang halos lahat ng mga programang panlipunan (tulad ng pangangalaga sa kalusugan, edukasyon, at kagalingan) at sama-samang kumukulekta ng mga kita kaysa sa pamahalaang parlyamentaryo nito, isang kakaibang estruktura ng pederasyon sa daigdig. Gamit ang kapangyarihan nitong gumasta, ang pamahalaang federal, ay magsasagawa ng mga pambansang alituntunin sa mga lalawigan, tulad ng Canada Health Act; ang mga lalawigan ay maaaring pumili sa mga ito ngunit, bibihira ang nagsasagawa nito. Patas na pagbabayad ang ginagawa ng pamahalaang federal upang matiyak nito na mapapanatiling pantay pantay at wasto ang paglilingkod at pagbubuwis sa pagitan ng mga mayayaman at mahihirap na lalawigan ng bansa.

Ang lahat ng lalawigan ay may sistemang unicameral, at naghahalal ng lehislatura na pinamumunuan ng Premier na pinipili tulad ng Punong ministro ng Canada. Bawat lalawigan ay may kanya kanyang mga Tinyente-Gobernador na tagapagpanggap ng Reyna, tulad ng Gobernador Heneral ng Canada, sila ay itinatalaga sa pamamagitan ng rekomendasyon ng Punong ministro ng Canada, subalit sa mga nakalipas na taon ay tumataas ang antas ang pagsangguni sa pamahalaang panlalawigan.

Ang Canada ay sumasakop sa halos lahat ng hilagang bahagi ng Hilagang Amerika. Kahati nito ng hangganan ang Estados Unidos sa katimugan at ang estado ng Alaska ng Estados Unidos sa hilagang kanluran, at pahaba mula sa Karagatan ng Atlantiko sa silangan, at ang karagatan ng Pasipiko sa kanluran; sa hilaga naman ay ang Karagatang Artiko.

Magkakaiba ang sukat ng temperatura ng tag-lamig at tag-init sa bawat bahagi ng Canada. Ang Taglamig ay maaaring maging malupit sa maraming bahagi ng bansa, lalung-lalo na sa mga lalawigang Prairie, na ang kadalasang temperatura araw-araw ay malapit sa -15 °C ngunit maaari pang bumaba sa -40 °C at may malakas na malamig na hangin. Ang baybaying Britanikong Kolumbiya ay naiiba dahil wasto lamang ang klima nito na may malumanay at maulan na taglamig.

Ang Canada ang pinakabilis lumaki ang populasyon sa mga G8 na bansa. Mula 1990 hanggang 2008, umakyat ang populasyon ng mga 5.6 milyong katao, mga 20.4% kataasan. Mga 23.4% ng katao ay bisibleng minoriya o di puti. Malaki ang imigrasyon.

Noong 2011, may mga 662,600 Pilipino sa Canada.^[20] Ang mga Pilipino ang ika-3 pinakalaking grupong Asyano sa huli ng mga Intsik at Bumbay sa Canada.

Ang Canada ay isang kulturang indibidwalistiko na isang uri ng ng kultura na ang pagpapahalaga ay nasa isang indibidwal o sarili kesa sa isang grupo. Ang mga kulturang indidbidwalistiko ay nagbibigay halaga sa sariling pananaw, pribasiya, autonomiya(pangangasiwa sa sariling buhay), pag-asa sa sarili at sariling sikap. Ang mga Canadian ay gumagamit ng diretsang pakipagtalastasan, naghahayag sa sariling naisin, at gumagamit ng mga iba't ibang paraan upang maayos ang mga alitan sa ibang kapwa tao. Ang Canada ay isang uri ng may mababang pagitan ng kapangyarihan(low power distance culture) kung saan ito ay nagbibigay halaga sa bawat indibidwal na walang tinitingnang estado o katayuan sa buhay at nagtatakwil ng kawalang kapantayan sa lipunan. Tinatakwil ng mga Canadian ang mga autoridad sa ikabubuti ng bawat indibidwal na bahagi ng isang lipunan.

Ang proporsiyon ng tuli sa Canada ay mga 32%^[21] ng mga lalaki. Ang tasa ng pagtutuli ng mga bagong pinanganak ay mga 31.9% noong 2006/2007 sa buong Canada.^[22]

• Mga bansang Pranses
• Mga taong puti

1. ↑ As of Q4 2021.^[12]
2. ↑ Ottawa, the national capital of Canada, is located in Ontario, near its border with Quebec. However, the National Capital Region straddles the border.
3. ↑ ^{3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6} De facto; French has limited constitutional status.
4. ↑ Charter of the French Language; English has limited constitutional status in Quebec.
5. ↑ Nova Scotia dissolved cities in 1996 in favour of regional municipalities; its largest regional municipality is therefore substituted.
6. ↑ Nova Scotia has very few bilingual statutes (three in English and French; one in English and Polish); some Government bodies have legislated names in both English and French.
7. ↑ Section Sixteen of the Canadian Charter of Rights and Freedoms.
8. ↑ Although Manitoba has above average constitutional protections for the French language, it is not an official language.

May kaugnay na midya tungkol sa Canada ang Wikimedia Commons.