Fieuw Bouke Mose

Ju Tora of Torah (hebräisk foar Wiesenge; Betoonenge ap „a“; in ju aschkenasiske Uutsproake Tauro, Tauroh, ap Jiddisk Tojre) is die eerste Deel fon dät Oolde Tästamänt, dät bie do Juuden "Tanach" hat (uumdät jo neen näi Tästamänt hääbe). Ju Torah bestoant uut fieuw Bouke, wieroun Mose een wichtige Rulle spielt, deeruum wäd uk fon do Fieuw Bouke Mose of fon dät Pentateuch boald. Ju Beteekenge "Pentateuch" kumt fon dät griechiske "Πεντάτευχος" (Pentáteuchos), dät is touhoopesät uut "πέντε" (pénte, dät hat "fieuw") un "τεῦχος" (teũchos, dät hat "Behooldnis"), also "Fieuw-Behooldnis", wät sik oulat fon do Kruuken, wieroun do Ljuude fröier un aleer hiere Skrift-Rullen hiedene.

Do fieuw Bouke wäide bie do Juuden mäd hiere hebräiske Noomen beteekend un dät is aaltied dät eerste of touminst een fon do eerste Woude tou Begin fon älk Bouk. Biespilswiese hat die eerste Fäärs fon dät eerste Bouk Mose: „בְּרֵאשִׁ֖ית בָּרָ֣א אֱלֹהִ֑ים אֵ֥ת הַשָּׁמַ֖יִם וְאֵ֥ת הָאָֽרֶץ׃“ (Bereschit bara Elohim et ha-Schamajim we'et ha'aretz; dät hat: In'n Ounfang moakede God dän Heemel un ju Äide). Die Hebräiske Noome fon dät Bouk hat deeruum: בְּרֵאשִׁית (Bereschit, „In'n Ounfang“). In dät Kristendum wäide do fieuw Bouke maasttieds mäd griechiske of latienske Noomen beteekend (deelwiese uk uurspröängelk griechiske un dan latinisierde Noomen). Do hääbe uk fonsäärm wät tou dwoon mäd dät, wät in dät Bouk stoant, man dät is nit so fon Woud tou Woud uut dän Täkst nuumen.

Hier foulget ju Lieste:

• Dät eerste Bouk Mose: hebräisk בְּרֵאשִׁית (Bereschit) „In'n Ounfang“; Griechisk Γένεσις (Genesis) „Äntstoundenge“
• dät twäide Bouk Mose: hebr. שְׁמוֹת (Schemot) „Noomen“; Griechisk Ἔξοδος (Éxodos; latinisierd "Exodus") „Uuttoach“
• dät trääde Bouk Mose: hebr. וַיִּקְרָא Wajikra „Un hie ruup“; Griechisk Λευιτικόν [βιβλίον] (Leutikón [biblíon]) „Levitisk [Bouk]“; latinisierd Fäkwoud: Levitikus
• dät fjoode Bouk Mose: hebr. בְּמִדְבַּר Bemidbar „In ju Wöiste“; Griechisk Ἀριθμοί (Arithmoí), "Toale"; latiensk: Numeri (Toale)
• dät füüfte Bouk Mose: hebr. דְּבָרִים Devarim „Woude“; Griechisk: Δευτερονόμιον (Deuteronómion), "Twäid Gesäts", latinisierd Deuteronomium

Nu wollen wie naier ap do oankelde Bouke iengunge:

Dät eerste Bouk Mose begint mäd ju Skäppenge fon ju Waareld un eendet mäd Josef in Ägypten. Dät Bouk lät sik in träi Deele apdeele: Eerstens ju Uurgeskichte (alles wät foar Abraham kumt) , twäidens ju Oolden- of Foare-Geskichte (aal, wät fon Abraham, Isaak un Jakob un hiere Wieuwmoansken honnelt), träädens ju Josefs-Novelle, also ju Geskichte fon Josef, aan Suun fon Jakob, die ätter Ägypten ferbroacht wäd un junner Karriere moaket.

Eerste wäd fon ju Skäppenge fon ju Waareld truch God in soogen Deege fertäld. Ätters fertält dät Bouk fon Adam un Eva, do eerste Moanskene, wo jo fon ju ferbeedene Frucht ieten hääbe un uut dän Tuun Eeden ferdrieuwen wuuden. Ätters gungt dät fääre mäd Kain un Abel, dät sunt Suune fon Adam un Eva, un Kain fermöärent Abel, uumdät hie niedisk ap him is. Dät gungt ätters uum Set, uurs n Suun fon Adam un Eva, un Noach, die fon Set oustommet. In ju Säändfloud-Geskichte gungt dät deeruum, dät God aal dät Lieuwend ap ju Äide ferdierwe wol un deeruum een Floud ap ju Äide brangt, bloot Noach wäd fon God woarskaued, dät hie n Skip baue un sik un sien Sibskup un genouch Dierte räidje skäl. Dät däd Noach, sodät fon him aal do Moanskene ätter ju Säändfloud oustamje. Die Rienbooge is dät Teeken, dät God sowät sieläärge nit wier dwo wol.

Leeter gungt dät uum Abram of Abraham un sien Bruursbäiden Lot, die uut Sodom fluchtet, dät fernäild wäd. Leeter wäd Lot fon sien bee Dochtere ferfierd, uumdät jo uurs naan Mon hääbe. So äntstuuden Lot sien Suune Moab (die Stom-Foar fon do Moabitere) un Ben-Ammi (die Stom-Foar fon do Ammonitere. Man wichtiger is Abraham. Abaraham kricht eerste mäd sien ägyptiske Fauene Hagar aan Suun, dät is Ismael, uumdät Abraham sien Wieuwmoanske Sarai of Sara neen Bäidene kriege kon. Leeter kon ju dät daach, sodät Abraham in't hooge Oaler mäd Sara sin Suun Isaak kricht. God seendet Abraham een Fersäikenge, hie wol wiete, of Abraham sin Suun Isaak offerjen diede, wan hie dät fon him aasket. As Abraham wuddelk Isaak as Offer sloachtje wol, gript God ien un ferhinnert dät Moanskenoffer. Insteede is deer aan Buk, dän Abraham offerje kon, sodät Isaak lieuwje blieuwe kon un ätter Goddes Foarsjooenge Stom-Foar fon een groot Foulk wäd. Isaak häd mäd sien Wieuwmoanske Rebekka twäin wichtige Suune: Esau un Jookub (Jakob), dät sunt Twillinge. Jookub is ätter Esau tou Waareld keemen, man hie brangt mäd Listegaid dät Eerst-Gebuurts-Gjucht un dän Säägen fon sin Foar oun sik. So is hie die groote Häld, wilst Esau man ne litjere Rulle häd. Jookub kricht leeter dän Bienoome "Israel", dät skäl die Noome fon dät Foulk weese, dät fon him oustommet.

Jookub of Israel häd ne ganse Riege Suune, wierfon hie aan, näämelk Josef, besunners ljoof häd. Deeruum hoatje him sien Bruure un suurgje deerfoar, dät hie as Skloue ätter Ägypten ferkoopet wäd. Deer tjoont hie in dät Huus fon Potifar. Man Potifar sien Wieuwmoanske wol jädden mäd him släipe, un as hie sik wäigert, wät hie unner ferkierde Beskäildigengen in't Kitjen smieten. Man uumdät Josef Droome tou tjuuden ferstoant, wier läiweloa uk die Pharao fon profitiert, kumt hie uut dät Kitjen wier fräi un moaket groot Karriere. Hie is nu die twäid-wichtichste Mon in Ägypten. Leeter rakt dät een groote Hungersnood in't Lound Kanaan, wier sien Sibskup noch lieuwet, un as Josef sien Bruure ätter Ägypten kuume, uum Neerenge tou kriegen, rakt dät ätter een groot wai un wier een Fersuunenge twiske Josef un sien Bruure.

Mäd düt Eende is die Gruundsleek foar dät twäide Bouk Mose laid: Josef un sien Bruure, do Suune fon Jookub, dät is Israel, also do Foaroolden fon dät Foulk Israel, sunt in Ägypten.

Dät Bouk Exodus honnelt, as die Noome al kwäd (griechisk: Ἔξοδος / Exodos = Uuttoach), deerfon, wo dät Foulk Israel unner ju Fierenge fon Mose uut Ägypten uutlukt.

Dät begint deer mäd, dät do Israeliten as Lound-Oarbaidere in Ägypten tjoonje mooutene, wier jo nit fuul tou tällen hääbe. Die Pharao wiest eerste do Froumuure oun, dät jo do litje israelitiske Wäänte uumebrange skällene, un as jo dät nit dwo, rakt hie dän Befeel oun dät heele Foulk. Insen kumt aan litjen Wäänt uut dän israelitisken Stom Levi tou Waareld, dät is Mose. Sien Määme fersoacht eerste, him tou ferstopjen, man ätter tjo Mounde kon ju him nit moor ferbierge un sät him in n litjet Bak oun't Ouger fon dän Niel uut, fon fieren bekieked truch ju Suster fon dän Wäänt. As ju Dochter fon dän Pharao dän litjen Mose findt, suurget ju Suster fon dän Wäänt deerfoar, dät ju Määme fon Mose him stilje kuude. As dät Bäiden groot waas, broachte ju dät tou ju Dochter fon dän Pharao, sodät Mose Ferbiendengen tou dät Ägyptiske Köönichshuus hiede.

Mose brangt ätters aan Ägypter uum, die aan Israelit ferhäuwen häd. Deeruum mout Mose fluchtjen un hilket unnerwaiens Zippora, ju Dochter fon dän midianitisken Priester Jetro. Junner eepenbeert sik JHWH (God, die HEERE) in aan baadenden Toudenbusk, un deelt him sin Ploan foar dät Foulk Israel mee: Mose skäl uumekiere ätter Ägypten un skäl dät Foulk Israel uut Ägypten befräie, un sin Bruur Aaron skäl foar him baale.

Man ap ju Bidde, dät Foulk Israel luuke tou läiten, reagiert die Pharao mäd moor Twoangs-Oarbaid. God stroafet Ägypten deeruum mäd tjoon Ploagen, man eerste ätter ju lääste, näämelk dän Dood fon aal do eerstgeboorene monnelke Ägyptere, lät sik die Pharao unnerkriege un rakt dät Foulk Isrel Ferlof, uut dät Lound tou gungen. Man as Israel uutlukt, ferfoulget hie dät Foulk daach mäd sien Heer. God moaket aan druugen Wai truch ju Rait-See (wildääge ju Roode See), sodät do Israeliten ap dät uur Ouger fluchtje konnen, man as do Ägyptere foulgje wollene, lät God do aal mäd Hoangste un Woaine unnergunge un räddet so sien Foulk. God hälpt Israel in ju Foulge noch mäd moor Wunnere.

Mose sticht ap dän Bierich Bierich Sinai, wier hie ju Wiesenge fon God kricht. Wilst hie deer buppe is, wol Aaron mäd dät Foulk nit täiwe, un jo sändigje un moakje een goulden Koolich, uum dät oun tou beedjen. As Mose wierkumt, wät hie dul un haut do steenene Laien mäd ju Wiesenge fon God, man uk dät gouldene Koolich stukken. Wäkke fon do Leviten wäide ap sin Befeel fon uurswäkke uumebroacht. Ätters gungt Mose wier ap dän Bierich, uum Fereekenge bie God tou fienden. Hie kricht Fereekenge, näie steenene Laien, een näie Ferheetenge, näie Wiesengen un moor Foarskrifte un Boode foar Israel.

As hie wierkumt, deelt Mose dät Foulk do Wiesengen mee. Die räägelde Kult wäd ienfierd: Buundesloade, Mischkan (Stiftshutte) un Oalter wäide baud; Aaron un sien Suune skällen as Priestere säägend wäide, deerfon stomje do Kohanim ou.

Die Levitikus honnelt in't wääsentelke fon moor Foarskrifte foar dän Kult in't oolde Israel. Dät gungt uum kultiske Wiesengen, uum Fierdeege (biespilswiese Sabbat, un Jom Kippur), kultiske Skieregaid un Hillegaid, uum ju gjuchte Wiese, tou offerjen un aal sowät.

Uk in Numeri gungt dät, ätter een groote Foulkställenge, wierfon dät Bouk wäil sin noome häd, tou Begin fuul uum dän Kult in dät transportoable Hillichdum. Dät Foulk lukt fääre truch ju Wöiste. Aan fon do Leviten mäd Noome Korach un uurswäkke wollen juust so wichtich weese as Mose un twieuwelje sien wichtige Positsjoon oun. God wol eerste dät heele Foulk Israel bestroafje, man ap ju Interventsjoon fon Moose lät hie bloot Korach un sien Ljuude in een Glieuwe in ju Äide ferswiende. Ätter een groot Wai un Wier mäd Offerjen un aal kon dät Foulk bie God Ferreekenge fiende, un Aaron sien Priesterskup wäd fon God mäd een Teeken noch insen sjuunelk moaked. Dät Foulk kumt truch een Wöiste, wier dät neen Woater rakt. God däd een Wunner un jo fiende wät. Mäd ferskeedene Köönige rakt dät Kriech, uumdät jo dät Foulk nit truch hier Lound luuke läite wollene. Do Moabitere un do Midianitere seende Bielam uut, dät hie Israel träie ferfloukje skäl, man dät kon hie nit, unner Goddes Ienfloud mout hie dät Foulk insteede deerfon träie säägenje. Ätters rakt dät noch moor Sände, uumdät wäkke uut dät Foulk Israel tou do heedenske Godhaide fon do Moabitere beedje, wät uk wier tou een Ferstimmenge twiske God un sien Foulk fiert. Uumdät Mose nit mee ätter Kanaan duur, wäd Josua as sin Ätterfoulger bestimt, dät rakt noch moor Wiesengen. Leeter rakt dät noch Kriech uut Wräike juun do Midianitere. Do Stomme Ruben un Gad un die Haaldeel fon dän Stom Manasse wollen aastelk fon dän Jordan blieuwe, man jo tälle tou, mee tou hälpen, wan dät Lound wäästelk fon dän Jordan foar do uur Stomme ärooberd wäide skäl. Aaron stäärft ap dän Bierich Hor. God rakt dät Foulk Israel dän Befeel, dät Lound Kanaan tou ärooberjen un dät wäd niep beskrieuwen, wäkken Stom in wäkken Deel fon dät Lound siedelje skäl. Gruund-Besit duur bloot binne aan Stom feräärfd wäide.

Oun't Eende fon sien Lieuwend boalt Mose tou dät Foulk un skäärpet dät Foulk noch insen do Wiesengen fon God ien. Deerfon kumt uk die Noome fon dät Bouk: Deuteronomiukm betjudt uurs niks as "twäid Gesäts", uumdät dät as Wierhoalenge fon dät Gesäts fersteen wäide kon. Dät gungt uk uum ju Ferheetenge, dät dät Foulk ätter dän Dood fon Mose unner ju Fierenge fon Josua uur dän Jordan, also fon Aaste uut in dät Lound Kanaan gunge skäl, wiermäd fjautich Jiere in'e Wöiste een Eende hääbe skällen. Mose stäärft in dät Bouk. Hie duur je nit mee in dät ferheetene Lound.