Përtypja
Përtypja ose mastikimi është procesi me të cilin ushqimi shtypet dhe bluhet nga dhëmbët. Është hapi i parë në procesin e tretjes, duke lejuar një sipërfaqe më të madhe kontakti për enzimat tretëse që të shpërbëjnë ushqimet.
Gjatë procesit të përtypjes, ushqimi pozicionohet nga faqet dhe gjuha midis dhëmbëve për bluarje. Muskujt e përtypjes lëvizin nofullat për t'i sjellë dhëmbët në kontakt të ndërprerë, duke u fërkuar dhe hapur vazhdimisht. Ndërsa përtypja vazhdon, ushqimi bëhet më i butë dhe më i ngrohtë, dhe enzimat në pështymë fillojnë të shpërbëjnë karbohidratet në ushqim. Pas përtypjes, ushqimi (tani i quajtur bolus ) gëlltitet. Ai hyn në ezofag dhe nëpërmjet peristaltikës vazhdon në stomak, ku ndodh hapi tjetër i tretjes. Rritja e numrit të përtypjeve për kafshim rrit hormonet përkatëse të zorrëve. [1] Studimet sugjerojnë se përtypja mund të zvogëlojë urinë e vetë-raportuar dhe marrjen e ushqimit. [1] Çamçakëzi ka ekzistuar për shumë shekuj; ka prova që evropianët veriorë përtypnin katranin e lëvores së thuprës 9000 vjet më parë.
Përtypja, që ka nevojë për dhëmbë të specializuar, është kryesisht një përshtatje e gjitarëve që u shfaq tek Sinapsidët e hershëm, megjithëse disa dinozaurë barngrënës të mëvonshëm, që atëherë të zhdukur, kishin zhvilluar gjithashtu përtypjen. Në ditët e sotme, vetëm gjitarët përtypin në kuptimin e ngushtë të fjalës, megjithëse disa peshq kanë një sjellje disi të ngjashme. As zogjtë, as amfibët apo ndonjë zvarranik i gjallë nuk përtypet.
Parapërtypja ndonjëherë kryhet nga prindërit njerëz për foshnjat që nuk janë në gjendje ta bëjnë këtë për veten e tyre. Ushqimi mastikohet në gojën e prindit duke dhënë një bolus dhe më pas transferohet tek foshnja për ngrënie [2] (disa kafshë të tjera gjithashtu parapërtypen).
Gjedhët dhe disa kafshë të tjera, të quajtura ripërtypës, përtypin ushqim më shumë se një herë për të nxjerrë më shumë lëndë ushqyese. Pas raundit të parë të përtypjes, ky ushqim quhet cud .
Të ushqyerit dhe shëndeti
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Përtypja stimulon prodhimin e pështymës dhe rrit perceptimin ndijor të ushqimit që hahet, duke kontrolluar kohën kur ushqimi gëlltitet. [3] Dëshmitë nga një studim sugjerojnë se përtypja e bajameve 25-40 herë i mban njerëzit më të ngopur duke i lejuar gjithashtu ata të marrin më shumë lëndë ushqyese nga bajamet. Studiuesit sugjerojnë gjithashtu se kjo ka të ngjarë të jetë rasti në ushqime të tjera. [4] Një rishikim sistemik i vitit 2015 gjeti prova se përtypja mund të zvogëlojë urinë e vetë-raportuar dhe rrjedhimisht marrjen e ushqimit. [5] Ngrënia e ushqimit që nuk kërkon përtypje, me zgjedhje ose për arsye mjekësore si humbja e dhëmbëve, njihet si një dietë e butë . Një dietë e tillë mund të çojë në ushqim joadekuat për shkak të reduktimit të marrjes së frutave dhe perimeve. [6]
Përtypja gjithashtu stimulon hipokampin dhe është e nevojshme për të ruajtur funksionin e tij normal. [7] Përtypja stimulon neurozanafillën hipokampale si te njerëzit ashtu edhe te minjtë. [8]
Shënime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ a b Miquel-Kergoat, Sophie; Azais-Braesco, Veronique; Burton-Freeman, Britt; Hetherington, Marion M. (2015-11-01). "Effects of chewing on appetite, food intake and gut hormones: A systematic review and meta-analysis". Physiology & Behavior. 151: 88–96. doi:10.1016/j.physbeh.2015.07.017. ISSN 1873-507X. PMID 26188140.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Holmes, Wendy (2007), "Influences on maternal and child nutrition in the highlands of the northern Lao PDR", Asia Pac J Clin Nutr, vëll. 16 no. 3, fq. 537–545, PMID 17704036
{{citation}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Peyron, Marie-Agnès; Gierczynski, Isabelle; Hartmann, Christoph; Loret, Chrystel; Dardevet, Dominique; Martin, Nathalie; Woda, Alain (27 qershor 2011). "Role of Physical Bolus Properties as Sensory Inputs in the Trigger of Swallowing". PLOS ONE. 6 (6): e21167. Bibcode:2011PLoSO...621167P. doi:10.1371/journal.pone.0021167. ISSN 1932-6203. PMC 3124480. PMID 21738616.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Cassady, Bridget A; Hollis, James H; Fulford, Angie D; Considine, Robert V; Mattes, Richard D (2009-03-01). "Mastication of almonds: effects of lipid bioaccessibility, appetite, and hormone response". The American Journal of Clinical Nutrition (në anglisht). 89 (3): 794–800. doi:10.3945/ajcn.2008.26669. ISSN 0002-9165. PMID 19144727.
- ^ Miquel-Kergoat, S.; Azais-Braesco, V.; Burton-Freeman, B.; Hetherington, M. M. (2015). "Effects of chewing on appetite, food intake and gut hormones: A systematic review and meta-analysis". Physiology & Behavior. 151: 88–96. doi:10.1016/j.physbeh.2015.07.017. PMID 26188140.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ N'Gom, Papa Ibrahima; Woda, Alain (qershor 2002). "Influence of impaired mastication on nutrition". The Journal of Prosthetic Dentistry. 87 (6): 667–673. doi:10.1067/mpr.2002.123229. PMID 12131890.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Chen, Huayue; Iinuma, Mitsuo; Onozuka, Minoru; Kubo, Kin-Ya (9 qershor 2015). "Chewing Maintains Hippocampus-Dependent Cognitive Function". International Journal of Medical Sciences. 12 (6): 502–509. doi:10.7150/ijms.11911. ISSN 1449-1907. PMC 4466515. PMID 26078711.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Smith, Natalie, Miquel-Kergoat, Sophie, and Thuret, Sandrine. 'The Impact of Mastication on Cognition: Evidence for Intervention and the Role of Adult Hippocampal Neurogenesis'. 1 Jan. 2015 : 115 – 123.