kvikksølv

Ein nyttar ikkje kvikksølv så mykje i dag fordi mange kvikksølvsambindingar er giftige. Amalgam blir ikkje lenger brukte til tannfyllingar, og kvikksølvtermometer har vorte erstatta med elektroniske termometer. I 2008 blei det innført forbod i Noreg mot å bruke kvikksølv i produkt. Kvikksølv blir rekna som ei av dei mest skadelege miljøgiftene.

Før i tida brukte ein kvikksølv til å utvinne gull, mellom anna under gullrushet i California frå midten av 1800-talet. I denne prosessen blei det danna amalgam, og gullet blei utvunne ved at kvikksølvet blei kokt bort. Større gruveselskap har slutta med denne metoden, men metoden blir framleis nytta ved ulovleg gullutvinning.

I naturen førekjem kvikksølv i mineralet sinober som er utgangsmateriale for å framstille kvikksølv og som ein kan nytte i raud måling. Saltet av knallsyra, kvikksølvfulminat eller knallkvikksølv, kan ein nytte som initialsprengstoff, som regel blanda med kaliumklorat, lim, glasspulver og antimonsulfid. Nesslers reagens, som ein nyttar til å påvise svært små mengder ammoniakk, er ei løysing av kaliumkvikksølvjodid i kaliumhydroksid.

Det mest vanlege kvikksølvet er det raudbrune kvikksølvmineralet sinober. Ein finn sjeldan store mengder kvikksølv, heller ikkje i rein form. Ein kan finne små dropar saman med sulfid, som er ei svovelsambinding. Det er då danna ved ein reaksjon mellom sulfidet og petroleum.

Dei største førekomstane av kvikksølv finst i Spania, Russland, Italia og Slovenia. Gruva i Almaden i Spania er den eldste kvikksølvgruva, og ho har vore i drift frå om lag 250 fvt.

For kroppen er kvikksølv og sambindingar med kvikksølv svært giftig. Ein kan bli forgifta av all kontakt og innanding av kvikksølv. Den giftigaste sambindinga er metylkvikksølv, som gir skadar på sentralnervesystemet.

Organismar i havet kan ta opp metylkvikksølv i næringskjedene, som igjen kan ende opp i menneske som et fisk eller andre sjødyr.

• Sjå kvikksølvforureiningar.

Dei gamle grekarane nytta kvikksølv i hudkrem, og i Romarriket blei det nytta i rouge og leppestift. Heilt sidan oldtida er kvikksølv blitt nytta som legemiddel i Asia. I Europa var det først på 1500–1600-talet at kvikksølv fekk medisinske bruksområde. Kvikksølv blei brukt til avføringsmiddel, mot spedalsksjuke, til plomber i tenner og til å kurere kjønnssjukdomen syfilis.

Kvikksølv blir framstilt ved å varme sulfidet i luft ved høg temperatur, som denne reaksjonslikninga viser:

\[\ce{HgS(s) + O2(g) -> Hg(l) + SO2(g)}\]

Ein kan òg framstille ved å varme sulfidet med jernfilspon i inert atmosfære:

\[\ce{Fe(s) + HgS(s) -> Hg(l) + FeS(s)}\]

I begge prosessane blir kvikksølv destillert av.

Kvikksølv blir raffinert ved kombinasjon av vasking med fortynna salpetersyre, filtrering gjennom glasfilter og destillasjon under høgvakuum.

Kvikksølv tilhøyrer gruppe 12 i periodesystemet, saman med sink og kadmium. Eigenskapane til kvikksølv er likevel svært ulike frå eigenskapane til sink og kadmium. Kvikksølv er til dømes eit av dei få stoffa som reagerer med gull. Fleire av kvikksølvets uvanlege eigenskapar kjem av at ytterelektronene er langt frå atomkjernen, og bevegar seg med relativistisk fart.

Metallet blir oksidert vanskeleg. Smeltepunktet er svært lågt (−39 °C), det fordampar lett og er monoatomisk i gassfase. Til metall å vere har kvikksølv dårleg termisk og elektrisk leidningsevne. Ei kvikksølvsøyle med 1 mm² tverrsnitt og 1,063 m lengd har ved 0 °C ein motstand på 1 ohm, og blir òg brukt som eining for motstand (resistans).

Kvikksølv er eit edelt, lite reaktivt grunnstoff. Først nær kokepunktet (ca 360 °C) reagerer det langsamt med luft under danning av kvikksølvoksid, HgO. Oksidet vil likevel spaltast tilbake til kvikksølv og oksygen ved oppvarming til ca. 450 °C. Reaksjonen er av historisk interesse fordi han vart nytta av Joseph Priestley ved påvising av oksygen i 1774.

• kvikksølvforgifting
• periodesystemet
• grunnstoff
• metall