Benin

Benin täsiväldi République du Bénin (ranskakielân)
lippu	vaakun
Staatâhäämi	täsiväldi
President	Patrice Talon
Uáivikaavpug	Porto-Novo (lahâasâttemlâš) Cotonou (haaldâtlâš)[1]
Eres kaavpugeh	Natitingou Abomey Ouidah Parakou Grand-Popo
Vijđodâh	112 622 km²
– sisčääci	1,8 %
Ässeeloho (2020)	12 132 891 [2]
– ässeesaahâdvuotâ	108 ässed/km²
– aalmugstuárrum	2,73 % (2020)
Virgáliih kielah	ranskakielâ
Vaaluut	CFA-frangi (XOF)
Äigi	UTC+1
Jiečânâsvuotâ
– Ranskaast	1.8.1960
Uánádâs	BJ
– fiävruin	DY
– kirdemmašinijn	TY
Jotolâh	uálgispiälásâš
Sundenummeer	+229
Internet TLD	.bj
Aalmuglâšlaavlâ	L'Aube Nouvelle
Oovdiš staatâ(h)	Benin aalmugtäsiväldi (1975–1990) Dahomey täsiväldi (1958–1975) Ranska Dahomey (1894–1958) Dahomey kunâgâskodde (1600–1894)

Benin lii staatâ Afrikist, Guinealuovtâ riddoost. Ton uáivikaavpug lii Porto-Novo.

Beninist assii ulmuuh jo keđgiääigi.^[3]

Benin riddokuávlu kočodui tovle uárjiriddon, ko viestâreennâmliih viežžii riddokuávlust ennuv oorjijd, kiäid sij tuálvui Amerikân. 1400-lovvoost viestâreennâmliih huksejii ennuv kolonialismkuudijd Benin kuávlun. Uárjikävppi vahâgitij ennuv 1600-lovvoost vuáđudum Dahomey staatâ aalmug. 1800-lovo loopâst Dahomeyst (ive 1975 rääjist Benin) šoodâi Ranska sirdoeennâm. Tađe ovdil kuávlust lijjii maaŋgah jiečânâs staatah, moi kielah já kulttuureh lijjii maaŋgâlágáneh. Kuávlu kievrâmus staatâ ovdil Dahomey lâi Allada kunâgâskodde. Mäddin lijjii enâmustáá ewekielâliih aalmugeh, kiäi madduuh lijjii tááláá Togo raajij siste. Tavveen stuárráámus juávkku lâi baribah já taveviestârist oppeet sombah.^[4]

Benin finnij jiečânâsvuođâs Ranskaast porgemáánu 1. peeivi 1960.

Benin vijđodâh lii 112 622 km², mast 110 622 km² lii eennâm já 2 000 km² čääci.

Benin lii staatâ Viestâr-Afrikist Nigeria já Togo kooskâst. Ton eres ránnjástaatah láá Niger já Burkina Faso.

Alemus saje Beninist lii Mont Sokbaro, mii paijaan 658 meetter alodâhân.^[5]

Šoŋŋâdâh Beninist lii trooppisâš: mäddin šooŋah láá kumeh já lahtâseh, tavveen váhá koškásuboh. Ubâ staatâst koškepaje pištá juovlâmáánust njuhčâmáánun já oppeet njuhčâmáánust syeinimáánu räi láá rášuarveh. Beninist láá viehâ uccáá meecih, ko koškepajeh já meccipuáluh láá tuššâdâm 59% meecijn, moh ovdil lijjii.^[3]

Benin lii juohhum 12 departementân (ranskakielân départements), moh láá juohhum val 77 pirrâdâhkodán (communes). Toh juáhhojeh 545 arrondissementân (arrondissements), já taah val sijdáid (villages) teikkâ kaavpugossijd (quartiers).^[6]

Benin departementeh^[6]

departement	uáivikaavpug	vijđodâh (km2)	ässeeloho (11.5.2013)
Alibori	Kandi	26 242	867 463
Atakora	Natitingou	20 499	772 262
Atlantique	Allada[7]	3 233	1 398 229
Borgou	Parakou	25 856	1 214 249
Collines	Dassa-Zoumé	13 931	717 477
Couffo	Aplahoué	2 404	745 328
Donga	Djougou	11 126	543 130
Littoral	Cotonou	79	679 012
Mono	Lokossa	1 605	497 243
Ouémé	Porto-Novo	1 281	1 100 404
Plateau	Pobè[7]	3 264	622 372
Zou	Abomey	5 243	851 580

Benin lii ohtâ kievhimuin enâmijn maailmist.^[3]

Beninist ääsih paijeel 12 miljovn olmožid (2020).^[8]

Virgálâš kielâ Beninist lii ranskakielâ, mutâ ton lasseen tobbeen sárnuh meiddei maaŋgâid hiäimukielâid ađai Beninist sárnojeh ohtsis 52 kiellâd.^[9] ohtsis 52 kiellâd.^[10] .

Veikkâ Benin uáivikaavpug lii Porto-Novo, ton stuárráámus kaavpug Cotonou.

Benin lii voodoo šoddâmsaje, já jyehi uđđâivemáánu tobbeen uárnejuvvoo maailm stuárráámus voodoo-festivaal.^[11] Maaŋgah hiäimuh Beninist, om. fon-, yoruba- já ewehiäimuh, hárjutteh ärbivuáválâš animistlâš oskoldâh, vodun. Tot lii Beninist nuuvt stuorrâ áárvust, ete masa puoh eres-uv oskolduvâi hárjutteijeeh kunnijâtteh tom já ton imelijd.^[12]

Algâaalmug oskolduvâi lasseen merhâšitteemuuh oskolduvah Beninist láá ristâosko já islam.^[13]

Eellimäigivuordâ Beninist lii 61 ihheed.

Luuhâđ máttá 15–24-ihásijn ohtsis 60,95 %, kaandâin 69,76 % já nieidâin 51,94 % (2018). Paijeel 65-ihásijn ohtsis tuše 8,22 % máttá luuhâđ, almain 16,31 % já nisonijn tuše 2,27 % (2018).^[14]

Grand-Popo riddokaavpugist kávnoo Villa Karo kulttuurkuávdáš, mii fáálá pargoviistijd jieškote-uvlágán taidâráid, tego kirječälleid já musikkáráid.^[15] Ton ohtân ulmen lii ovdediđ ohtsispargo syemmilâš já afriklâš taidârij já totkei kooskâst.^[16]

• Wikimedia Commonsist láá koveh teikkâ eres tiätuvuárháh fáádást Benin.

• Benin Enciclopedia Britannica -sijđostuvâst (eŋgâlâskielân)
• Benin The World Factbook -sijđostuvâst (eŋgâlâskielân)
• Benin BBC News -sijđostuvâst (eŋgâlâskielân)

1. ↑ Benin Government 2020 theodora.com
2. ↑ Benin Population 2020 World Population Review
3. ↑ ^{3,0 3,1 3,2} Benin Globalis
4. ↑ Benin Britannica
5. ↑ The World Factbook: Benin Central Intelligence Agency
6. ↑ ^{6,0 6,1} Brinkhoff, Thomas. BENIN: Republic of Benin: Departments. Čujottum 30.7.2020 (eŋgâlâskielân)
7. ↑ ^{7,0 7,1} A., Simon. Bénin : liste des 12 nouveaux préfets et des chefs-lieux de départements. Čujottum 30.7.2020 (ranskakielân)
8. ↑ Benin Population Worldometer
9. ↑ Voodoo Afrikan arkea. Juha Vakkuri ja Juha Metso. Like Kustannus Oy 2014. ISBN 978-952-01-1101-4 s.38
10. ↑ Voodoo Afrikan arkea. Juha Vakkuri ja Juha Metso. Like Kustannus Oy 2014. ISBN 978-952-01-1101-4 s.38
11. ↑ Benin aventura.fi
12. ↑ Voodoo Afrikan arkea. Juha Vakkuri ja Juha Metso. Like Kustannus Oy 2014. ISBN 978-952-01-1101-4 s.23
13. ↑ Benin country profile BBC News
14. ↑ Benin Education and literacy UNESCO Institute for Statistics
15. ↑ Riku Rantala: ”Benin tarjoaa hämmentäviä kokemuksia” Ilta-Sanomat. 8.4.2015. Čujottum 19.6.2020.
16. ↑ villakaro.org