Simpsoneh

Rááiđust kovvejeh saatiirlâš vuovijn Simpson perruu Homer, Marge, Bart, Lisa já Maggie eellim. Peerâ feeree kuvâttâllum Springfield kaavpugist. Oosijn láá ennuv čujottâsah ameriklâš popkulttuurân, politiikân já eres äigikyevdilis almonáid sehe ameriklâš ohtsâškode čuolmáid.

Simpsonij uáivihuáđđooh láá Simpson perruu jesâneh. Onnáá peeivi tehálumos roolist lii Homer-eeči, mut rááiđu aalgâst perruu vuosâpärni Bart lâi merhâšittee huáđđoo. Rááiđu markkânistmist vuájudâttii talle enâmustáá Bartân, já kaavpijn lijjii maaŋgâlágáneh Bart-pyevtittâsah tego videospeelah já jienâskiäruh. Vuosmui poojij maŋa rááiđu tiäddučuogâstuv sirdeškuottii meid eres perruujesânáid já sijđohuáđđoid.

Simpson-perruu lasseen rááiđust lii stuorrâ juávkku sijđohuáđđoid tego oskolduvlâš naabur Ned Flanders, aatoomvyeimilágádâs omâsteijee, riges Mr. Burns, Taajâg-klovni, Indiast puáttám aldakäävpi vyebdee Apu sehe stuorrâ juávkku Simpsonij suhâlijd, uáppásijd já párnái škovlâskipárijd. Huáđđooh iä puáráásm iivij já puovtâdâspoojij ääigi.

Uáivihuáđđooh

• Homer Simpson: Bart, Lisa já Maggie eeči sehe Marge käälis. Homer lii pargoost Springfield aatoomvyeimilágádâs 7G-sektorist torvolâšvuotâkoccen. Astoääigi sun läävee uáđđiđ, keččâđ TV, juuhâđ Duff-merkkâsii vuolâ já puurrâđ donitsijd. Homer puđâldâssáid kuleh meid vuolâjuuhâm Moe baarist já šluubbukstâllâm. Homer kiäččá televisiost táválávt jyelgipáálu já baseball. – Jienâčaittâleijee: Dan Castellaneta
• Marge Simpson, j.s. Bouvier: Bart, Lisa já Maggie enni sehe Homer kálgu. Marge tobdeh suu čuovjis já ollâ vuoptâin. Marge lii päikkirovvá, mut sun lii keččâlâm porgâđ aainâs-uv poolisist sehe kiddodâhvyebden, kirječällen, Moe išedeijen, muorâčeppin já riŋgâlvyebden. – Jienâčaittâleijee: Julie Kavner
• Bart Simpson: Homer já Marge vuosmuš pärni, Lisa já Maggie stuorrâviljâ. Bart lii 10-ihásâš kandâ, kii jotá Springfield vyelitääsi niäljád luoka. Sun parga mielâstis puohlágánijd jeekuid Homer-iäččásis, máttáátteijeid já rehtorân. – Jienâčaittâleijee Nancy Cartwright
• Lisa Simpson: Homer já Marge nubbe pärni, Bart uccâuábbi já Maggie stuorrâuábbi. Lisa lijkkoo suáittiđ saksofon, luuhâđ já eelliđ škoovlâst. Sun lii ohtâ škoovlâ pyeremuin uáppein. Lisa lii šaddoporree, buddhalâš já feminist. – Jienâčaittâleijee: Yeardley Smith
• Maggie Simpson: Homer já Marge kuálmád pärni, Bart já Lisa uccâuábbi. Sun lii umogâš já njama ohtânmaanoost jieijâs tuátu.

Ráiđu tábáhtumesaijeen lii ameriklâš kuvâttâllum Springfield kaavpug. Tábáhtusah vuájudâteh Simpsonij pááikán 742 Evergreen Terracen, Springfield vyeliškoovlân, Moe baarin já Springfield aatoomvyeimilágádâsân. Springfield enâdâhân kullojeh riddokuávlu, čunoiääpi, eennâmkuávlu já ollâ väričuheh. Groening lii jieš muštâlâm, ete kaavpug lii siämmáásullâsâš ko Portland kaavpug, kost sun šoodâi. Kaavpug nommân väljejii Springfield ton almolâšvuođâ keežild.

Springfield sajadâh ij lah rááiđust miäruštâllum já mulsâšud juonâ mield. Om. uásist Povvâstem tyehin (Behind the Laughter) lohhee sárnu Simpsonijn “tavekentuckylâš peerân”.

Simpsonij lekkâmuásist lii fastâ siskáldâs lasseen mulsâšuvvee siskáldâs: liidutavlukuáhtám, saksofonsoolo já sohvákuáhtám. Algâanimaatio álgá Bart liidutavlukuáhtámáin. Kuáhtám lii jyehi uásist ereslágán, já tekstâ lii ain mottoom ráŋgáštâs. Lisa saksofonsoolo ij lah ain siämmáš. Lisa saksofonist láá puáttám ovdâmerkkân Frank Zappa, James Brown já Charlie Parker šuoŋah. Sohvákuáhtámist Simpsonij peerâ čokkáán soohván, já talle tábáhtuvá miinii komálijd teikâ hitruid. Majemui iivij lekkâmuásist lii šoddâm uánihub, já kove távjá sirdâšuvá njuolgist sohvákuáhtámân ohjelm aalgâst.

Lekkâmuási tubdâldâhmuusik šuoŋâ lii ráhtám Danny Elfman Matt Groening tuoivust.

Simpsoneh lii tievâ čujottâsâin uárjieennâmlii ohtsâškoodán, popkulttuurân já historján. Iivij ääigi láá lamaš ennuv pegâlmâs ulmui kolliistâlmeh. Oosij juonah láá motomin siämmáálágáneh ko tobdos mainâsij juonah (om. Mark Twain teikâ Edgar Allan Poe mainâseh). Eromâšávt lekkâmuási sohvákuáhtámist láá távjá njuolgâ čujottâsah popkulttuur historján.

Simpsonij saatiir viggá távjá toos, et puoh huáđđooh láá siämmáá hitruuh. Jo lekkâmuási liidutavlukuáhtámist Bart čäällim celkkust lii motomin ohtsâškoddekriitiik. Aalgâ rääjist ráiđu haastij ameriklijd ärbivuáválijd perâáárvuid já tom, maggaar lii tuáimee peerâ. Ruossâlâsvuođâ čuávumuššân joba president Bush árvuštâlâi rááiđu perâáárvuid, moos Bart forgâ västidij rááiđust.

Perâáárvui satiristmist huolâhánnáá Simpsonij áárvuid puáhtá kuittâg anneeđ ärbivuáválâš ameriklâžžân: rááiđust avžuutteh epidiđ haldâttâs já politiik, lyettiđ jieijâs ráđđáávuotân já taištâliđ ovtâskâs ulmui rijjâvuođâi peeleest suárdim já mielâvääldi vuástá.

Simpsoneh šoodâi, ko ameriklâš animaatiost lijjii vaigâdvuođah nuuvt televisiost ko elleekoveteatterijn-uv. Televisiost čáittojii tuš párnái várás uáivildum animaatioh, já sárgusohjelmijn meddâlistui puoh, mii loohtij viehâvááldán, ijge tain lamaš ovdebâš pilkkegin. Simpsonij lasseen animaatioi uđđâsist pajanem tohhii jotelubbon elleekove Who Framed Roger Rabbit (1988) já eidu ovdil Simpsonij jieijâs rááiđu älgim almostittum Disney miänástusanimaatio Uccâ merânieidâš (1989).

Simpsoneh finnij aalgâs, ko televisio- já elleekovepyevtitteijee James L. Brooks halijdij pyerediđ suu pyevtittem televisiorááiđu The Tracey Ulman Show uánihis animaatiopittáin ovdil máinuspuudâi já toi maŋa. Rááiđu sárgon Brooks halijdij Matt Groening, ko sun lijkkui Groening sárgum Life in Hell -ráiđukoován, mii almostui Los Angeles Reader -loostâst. Brooks vaaldij ohtâvuođâ Groeningân ive 1985. Ko Groening ij miettâm sirdeđ ráiđukovestis animaation, te sun huutkâi Simpsonij perruu já hammiittâlâi tom varttâtijmeest siämmást ko vuordij, ete pesâččij sárnuđ Brooksáin. Huáđđoid sun nomâttij jiejâs perruus mield peic Bart, mii lii anagram säänist brat, "čivgâ".

Brooks tuhhiittij Groening jurduu, já Tracey Ulman Show rahtuuškuođij oovtâst Groening animaatioiguin. Groening jieš västidij animaatioi kietâčälimist, já taid sarguu ohtsis nelji ulmuu Klasky-Csupo animaatiostudiost, Oovtâstum staatâin. Maaŋgah jienâčaittâleijeeh váldojii Tracey Ulman Showst. Huáđđoi fiskis ivne huutkâi vissâ animaatiostudio Gyorgi Peluci.

Simpsoneh lâi vuosmuu keerdi Tracey Ulman Show -rááiđu kuálmád uásist cuáŋuimáánu 19. peeivi 1987. Pyeri ijjâ (“Good night”) -nommâsâš Simpsonij uási piištij vuálá kyehti miinuut. Simpsoneh-uánihiselleekuuvijd rahtii kuulmâ paje ääigi ohtsis 48. Fáárust lijjii puoh táálááh perruujesâneh já motomeh sijđohuáđđooh. Huáđđoi persovnlâšvuođah iä val lamaš ollásávt otânâššâm: ovdâmerkkân Lisa ij lamaš viijses pic siämmáálágán ko Bart. Huáđđooh lijjii vala ruáttáht sargum já muštottii tááláá haamijd tuše kaidâsávt. Groening vuolgâttij ruávishammiittâsâid animaattoráid nuhtán já noobdij, ete sij käđvih taid. Animaattoreh kuittâg tuše miäldustii Groening sárgusijd.

Simpsonij pivnohvuotâ šoodâi jotelávt, sii uási kuhoi, já animaatio tääsi puáránij. Rááiđu kuálmád paje maŋa Simpsonij jieijâs rááiđu valmâštâlmeh lijjii jo joođoost, ijge Simpsoneh innig oinum Tracey Ulman Showst.

Simpsoneh finnij jieijâs tijmepele prime time -ohjelmsaje nuorâ Fox-kanavast ive 1989. Fox iävtuttij tuše nelji uási, mut Brooks luhostui finniđ sopâmušân kulmânubálov. Siämmást sun finnij čoođâ jieijâs vátámâš tast, ete miärádâsväldi ohjelm siskáldâsâst piso Brooks jieijâs pyevtittemfinnoduvvâst Gracie Filmsist. Návt Simpsonij stiijlâ siäilum lâi syeijejum kanava jođetteijei vátámâšâin. Rááiđu uáivipyeivtitteijen Brooks já Groening lasseen poođij Sam Simon. Taat kuulmâs vaiguttij ennuv rááiđu hammiimân ton algâpoojijn. Brooks pargon lijjii rááiđu ovdedem já stivrim, já Groening já Simon västidáin rááiđu pyevtitmist.

Rááiđun pálkkááttui stuorrâ juávkku uđđâ kietâčälleid, tego Jon Vitti, John Swartzwelder, Al Jean já Mike Reiss. Rááiđust halijdii rähtiđ realistlii já oskottettee rävisulmui tilekomedia, nubenáál ko voonnâm já pávkkum animaatioh tom ovdil. Tuáváášpovvâstem meridii kyeđđiđ meddâl. Animaatiostudion pálkkááttii Wes Archer já David Silverman išán ennuv ulmuuh, tego Rich Moore já Brad Bird. Ohtsis animaattoreh lijjii Los Angelesist 50. Lopâlâš ivneanimaatio meridii rähtiđ Akom-nommâsii finnoduvvâst Maadâ-Koreast, kost kvaliteet lâi olluv, mut kuástádâsah vyeligááh. Meid jienâčaittâleijeid pálkkááttii lase, ko rááiđu huáđđoomeeri lâi lasanâm.

Ko vuosmuu paje vuosmužžân uáivildum uási Some Enchanted Evening animistmist lâi hiäjus kvaliteet, te meridii sirdeđ tom paje majemužžân. Simpsonij vuosmuu uási Simpsons Roasting on an Open Fire čaittii Ovtâstum staatâin pasepeeivi juovlâmáánu 17. peeivi 1989. Tot finnij tállán movtáskâm vuástáväldim. Rááiđu lâi Ovtâstum staatâi 28. enâmustáá keččum ráiđu (13,4 miljovn keččed). Tot finnij ive 1990 pyeremuu animaatiorááiđu Emmy já TCA pyeremuu komediarááiđu palhâšume. Rááiđu vuosmuš gloobaal fanisiärvádâh alt.tv.simpsons vuáđudui Usenetân njuhčâmáánust 1990.

Suomâst Simpsoneh oinui vuosmuu tove Kolmoskanavast porgemáánu 26. peeivi 1991. Oosij čäittimoornigist sirdâšuvvii aalgâ maŋa Ovtâstum staatâi čäittimoornigân. Ive 1993 rääjist televisiouđâsmittem ohtâvuođâst rááiđu čäittim sirdâšui MTV3-kanavan. Ive 2010 kiđđâpaajeest Simpsoneh sirdâšui ollásávt Sub-kanavan. Uđđâ uásih čáittojeh Suomâst táválávt 0,5–1,5 ive aajijn algâalgâláid USA čäittimaigijd verdiddijn.

Sub čáittá Simpsonij uđđâ poojijd ohtuuvuoigâdvuođáin Suomâst. Helsingin Sanomat -loostâ mield MTV čäitiškuođij rááiđu ive 1997 já Sub šoddâmivvees 2001. Tai lasseen rááiđu čáittá Suomâst meid Fox. Tááláid čäittimvuoigâdvuođâid tot skappui ive 2017.

Rááiđu suomâkielâlâš tekstideijeen lâi paijeel 20 ihheed Sari Luhtanen, kii kaartâi joskâđ čohčuv 2012, ko MTV olgoštitij jiejâs jurgâlemtooimâ já puáris jurgâleijeeh luoppii pargostis protestin. Puoh suomâkielâlijd huáđđoi noomâid (Hassu-klovni, Tikku já Takku, Läski-Tony jna) lii keksim Luhtanen.

 

Matt Groening já James L. Brooks lává lamaš ohjelm njunoš pyevtitteijeeh rááiđu aalgâ rääjist. Teháluboh ko pyevtitteijee oosij rähtimist láá show runner, västideijee koccee já uáivikietâčällee. Táválávt taah jođetteijeeh pisoh rááiđust fáárust maaŋgâi poojij verd.

Simpsonij show runnereh:

• Paje 1–2: Matt Groening, James L. Brooks já Sam Simon
• Paje 3–4: Al Jean já Mike Reiss
• Paje 5–6: David Mirkin
• Paje 7–8: Bill Oakley já Josh Weinstein
• Paje 9–12: Mike Scully
• Paje 13–: Al Jean

Motomijn poojijn lii ovtâskâs oosijn lamaš eres show runner. Ovdâmerkkân 23. paajeest ovdâskulij jyehi paajeest láá lamaš motomeh uásih, main Matt Selman lii nubben show runnerin Al Jeanáin.

Uđđâ poojij kietâčäällim álgá 8–10 mánuppaijeed ovdil vuosmuu uási vuosâčáittus. Kietâčälleejuávkku čokkân já keksee vuáđujuonâid paje ossijd. Tastmaŋa čälleeh oovdedškyetih ovtâskâs vuáđujuonâid, moi kukkodâh lii suullân 25 sijđod. Ko hammiittâsah láá tuhhiittum, kietâčälleeh valmâštâleh 50-sijđosijd juonâid. Oleskukkosiih juonah maneh maasâd čälleejuávkun, já čälleeh pyehtih mutteđ, meddâlistiđ teikkâ lasettiđ skalkkâsaavâid teikkâ kuáhtámijd. Valmâš kietâčallust algâalgâlii čällee amnâstâh lii innig 10–75%.

Rááiđust láá motomin lamaš kuállejeijee kietâčälleeh. Homer jienâčaittâleijee Dan Castellaneta lii kietâčáállám oovtâst kálguinis Deb Lacustain ohtsis käävci uássid ive 2000 rääjist. Jienâčaittâleijee Harry Shearar kietâčaalij oovtâ uási 28. pajan ive 2016. Rááiđu kuhesáigásâš stivrejeijee David Silverman kietâčaalij oovtâ uási 29. pajan ive 2018, já Bart jienâčaittâleijee Nancy Cartwright kietâčaalij oovtâ uási 30. pajan ive 2019.

Muusik lasetteh uásán majemužžân. Simpsonij muusik rähten lii Alf Clausen. Sun ráhtá muusik Matt Groening tuoivust tiäduttiđ huáđđoi tobdotiilijd ige ruuvdust uáinojeijjee tooimâ tego ärbivuáválijn animaatioin. Clausen stivree nuotâstâspargo lasseen meid suullân 35-persovn stuárusâš orkester.

 

 

Huáđđoo jiennân viggeh ain kevttiđ siämmáá čaittâleijee. Jis tot ij lah koskâpuddâsávt máhđulâš, čaittâleijee jáámá teikâ mudoi tuše vuálgá rááiđust, huáđđoo sättih kyeđđiđ meddâl rááiđust. Uáivičaittâleijei tááhust návt ij lah vala keevvâm, mut ovdâmerkkân Phil Hartman, Doris Grau já Marcia Wallace jäämmim maŋa sii huáđđoid kuođđii meddâl rááiđust. Grau huáđđoo eštuu maacâi rááiđun paijeel love ihheed maŋeláá, já tast lâi uđđâ jienâčaittâleijee.

• Pamela Hayden
• Marcia Wallace
• Russi Taylor
• Phil Hartman
• Maggie Roswell
• Kelsey Grammer
• Tress MacNeille
• Joe Mantegna
• Doris Grau
• Frank Welker
• Karl Wiedergott

Simpsoneh lii peessâm Guinness World Records -kiirján. Tot lii animaatioráiđu, mast láá lamaš enâmustáá kuállejeijee tääsnih. Rááiđust láá kollim jieijâs jienáin já huáđđoin iärásij lasseen Tony Blair, Meryl Streep, Aerosmith, Magic Johnson, Paul já Linda McCartney, Britney Spears já Michael Jackson.