Zavida
Zavida (Duklja, 1102- Raška, 1167), poznat i kao Beli Uroš Vukanović, Beli Uros, bio je srpski župan u Zahumlju (1155-1162) i veliki raški župan (1162-1165), iz raške dinastije Vukanovića.[1] Po ženskoj liniji je bio u srodstvu i sa porodicom Vojislavljevića koji su u to doba vladali [[Duklja|Dukljom].[2]
| Zavida Vukanović | |
|---|---|
| Datum rođenja | 1102. |
| Datum smrti | 1167. |
| Titula | župan, veliki župan |
| Period | (1155-1162), (1162-1165) |
| Naslednik | Stefan Nemanja |
| Poreklo | |
| Dinastija | Vukanovići |
| Otac | Vukan Petrislavić ili kao mogućnost Uroš I |
| Majka | Anna Diogenissa |
| Porodica | |
| Supružnik | nepoznato |
| Deca | Tihomir Stracimir Miroslav Stefan Nemanja |
Zavida je otac četvorice sinova:
- Tihomir Zavidović (umro 1169), vladao kao veliki župan Raške (1163 — 1166/1168).
- Stracimir Zavidović (umro posle 1189), vladao oblastima oko Zapadne Morave (1163 — 1166/1168).
- Miroslav Zavidović (umro 1196. ili 1199), vladao Zahumljem (1163 — 1166/1168, od 1169 do smrti).
- Nemanja Zavidović (1113 — 1199), najmlađi sin, poznatiji kao Stefan Nemanja nakon što je svrgao najstarijeg brata i postao veliki župan Raške (1166/1168 — 1196).[3]
Zavida je sem četvorice sinova imao i najmanje jednu ćerku.[4]
Sem imena, Zavidino poreklo i ličnost su nam potpuno nepoznati. On se pominje samo u jednom natpisu i u jednom zapisu. Ktitorski natpis na crkvi Sv. Petra i Pavla u Bijelom Polju pominje Zavidu kao oca humskog kneza Miroslava, jednog od Nemanjine braće [5]. Zapis na rukopisu Miroslavljevog jevanđelja takođe spominje Miroslava, sina Zavidina. Do 1930-ih godina istoričari su se domišljali o Nemanjinom ocu, mnogi su ga pogrešno vidjeli u županu Desi. Narodno predanje, stariji srpski letopisi i istoričari pretkritičke škole Zavidu pamte kao Belu Uroša.
Izgleda da je Zavida imao braće. U Žitiju Svetog Simeona Stefan Nemanjić je zapisao kako je (neimenovani) otac Nemanjin zbog pobune svoje braće bio prisiljen da pobegne iz Raške i skloni se u svoju rodnu Zetu gde mu se u Ribnici (danas okolina Podgorice) rodio sin Nemanja. Pored toga, on piše da je Nemanja po drugi put kršten kada se njegov otac vratio na stolno mesto u Rasu. Moguće da je Zavida u dva navrata bio raški župan.
Među istoričarima se živo raspravljalo o identitetu Zavidinog oca. Tako je Ljubomir Kovačević 1900, kao i Tibor Živković 2006, pretpostavio da je Zavidin otac bio veliki župan Vukan, dok je po Stanoju Stanojeviću (1930) to bio Vukanov sinovac, Stefan Vukan. Za češkog istoričara Jana Lesnog Zavidin otac je bio Uroš I [6].
Po pretpostavkama Tibora Živkovića, Zavida je u Raškoj vladao prvi put posle smrti oca Vukana 1112. godine. Tada je srušen i proteran od strane Uroša I, brata od strica. Živković je Zavidin povratak na stolno mesto interpretirao u svetlu vizantijsko-ugarskih borbi za primat na Balkanu. Car Jovan II Komnin je sa brojnom vojskom 1122/3 poveo veliki pohod protiv Pečenega. Moguće da je tom prilikom deo vizantijske vojske pomogao Zavidi da se dočepa prestola.[7] Po belešci notara kralja Bele III u Gesta Hungarorum, ugarska vojska je prilikom ugarsko-vizantijskog rata 1127-1129 zarobila neimenovanog raškog župana. Ukoliko se ovaj župan identifikuje kao Zavida to bi značilo da je njegova druga vladavina trajala od 1122/3 do 1127/9.
Isto tako, Letopis Popa Dukljanina prenosi da je dukljanski kralj Đorđe 1126/7 izveo upad u Rašku i oslobodio iz tamnice Uroša I koga su svrgli njegovi srodnici. Srodnici Uroša I, koji su ga držali u tamnici, mogu biti četiri brata Zavidovića: Tihomir, Stracimir, Miroslav i Nemanja. Pošto je Đorđe bio antivizantijski nastrojen, i na vlast je vratio Uroša I koji je sa Ugarima ratovao protiv Vizantije, izgleda da su Zavida i sinovi u to vreme bili štićenici Vizantije.[8]
Ukoliko prihvatimo Živkovićevu opservaciju o Zavidi kao velikom županu koga su Ugari zarobili i odveli sa sobom 1126, moguće je da je Nemanjin otac umro u ugarskom zarobljeništvu. Ni Zavidovići nisu mogli da se održe dugo i vlast u Raškoj je preuzela rivalska grana dinastije Vukanović koja je imala snažan oslonac u vidu podrške ugarskog kralja.
Literatura
uredi- A. Veselinović, R. Ljušić, Srpske dinastije, Novi Sad - Beograd 2001, 35-36. ISBN 86-83639-01-0
- T. Živković, Portreti srpskih vladara (IX - XII vek), Beograd 2006, 119-124.
Izvori
uredi- ↑ „Svetozar Ćorović: Istorija srpskog naroda - Bosna kao stožer nove srpskohrvatske države”. INTERNET IZDANJE IZVRŠNI PRODUCENT I POKROVITELJ Tehnologije, izdavaštvo i agencija Janus Beograd, novembar 2001. Pristupljeno 9. 2. 2023.
- ↑ Andrija Veselinović Radoš Ljušić, „Srpske dinastije“, Beograd - Novi Sad 2001.
- ↑ „Zavida Marković (Vukanović)”. Geni. Pristupljeno 9. 2. 2023.
- ↑ Nemanja i njegova se braća pominju kao ujaci poslednjeg dukljanskog kneza Mihaila Vojislavljevića u pismu koje je dukljanski arhiepiskop Grigorije oko 1180. poslao papskom legatu u Split.
- ↑ Natpis je publikovan 1930. godine zbog čega su se pre toga istoričari domišljali o identitetu Nemanjinog oca. Za neke je to bio veli župan Desa, najmlađi sin Uroša I.
- ↑ T. Živković, Portreti srpskih vladara (IX - XII vek), Beograd 2006, str. 119, nap. 361.
- ↑ Otprilike u to vreme je na teritoriju carstva prebegao Almoš, slepi stric ugarskog kralja Stefana II. Almoš je u Vizantiji ponovo kršten, ovoga puta po pravoslavnom obredu, i dobio je ime Konstantin. On je postao vizantijski kandidat za ugarski tron. Moguće je i da je i Zavida, zarad približavanja Vizantiji, javno pospešio drugo krštenje Stefana Nemanje.
- ↑ Isto, 122-123.