Surdulica

Surdulica
Pogled na središnji deo Surdulice
Osnovni podaci
Država	Srbija
Upravni okrug	Pčinjski
Opština	Surdulica
Stanovništvo
Stanovništvo (2022)	10914
Geografija
Koordinate	42°41′16″N 22°10′09″E / 42.687666°N 22.169166°E / 42.687666; 22.169166
Surdulica Surdulica (Srbije)
Ostali podaci
Poštanski kod	17530
Pozivni broj	017
Registarska oznaka	SC

Koordinate: 42° 41′ 16" SGŠ, 22° 10′ 09" IGD

Surdulica je gradsko naselje u Srbiji u opštini Surdulica u Pčinjskom okrugu. Prema popisu iz 2002. bilo je 10.914 stanovnika (prema popisu iz 1991. bilo je 11357 stanovnika).

Surdulica datira još od 1530. godine. Turci su u njoj živeli do 1888. godine. Nalazi se na nadmorskoj visini od 526 metara. Smeštena je u kotlini okružena planinama: Čemernik, Vardenik i Kukavica. Put koji vijuga između planina Čemernik i Vardenik stiže se na Vlasinsko jezero koje je na nadmorskoj visini od 1230 metara. Kroz Surdulicu protiču dve reke i to Vrla i Romanovska reka.

Lokacija Surdulice u praistorijsko doba nalazila se na području današnjeg gradskog naselja (gradska periferija pokraj fudbalskog igrališta). U doba antike Surdulica menja svoju lokaciju, zauzimajući podnožje Vardenika. Lokacija Surdulice kao seoskog naselja u srednjovekovno feudalno doba, znatno je prostranija od one prethodnog perioda. Ona se nalazila na prostoru koji je zauzimala i u novom veku.

Prvi pisani trag o Surdulici ostavio je putopisac Benedikt Kuripešić 1530. godine. U srednjem veku Surdulica je bila u sastavu srpske srednjovekovne države kojom su vladali Nemanjići. Cesar Uglješa držao je Surdulicu od 1402. do 1423. godine. U srednjovekovnoj Srbiji u vreme turske vladavine Surdulica je rudarsko selo, pošto su u blizini bili rudnici gvožđa.

Najstariji pomen planine Čemernik nalazimo u delu Konstantina Filozofa, Život Stefana Lazarevića, gde pominje veliku planinu Čemernik kojom je prošao sa vojskom Sultan Musa 1412. godine u pohodu na Novo Brdo.

Vrlo detaljan prikaz Surdulice i okoline, donedavno neopravdano smatran prvim pisanim tragom o Surdulici ostavio nam je Benedikt Kuripešić, austrijski tumač latinskog jezika u carskoj delegaciji koja je po nalogu cara Ferdinanda austrijskog putovala u Carigrad da zaključi mir ili makar primirje sa Sultanom Sulejmanom i na taj način pokuša da otkloni opasnost od turskog osvajanja Beča. Delegacija je 22. avgusta 1530. krenula je na putovanje iz Ljubljane preko Sarajeva, Novog Pazara, Zvečana, Prištine, Novog Brda, Vranja, Surdulice, Čemernika, Strezimirovca, Sofije stigla do Carigrada. Vrativši se 9. februara 1531.,

Benedikt Kuripešić je sa tog putovanja objavio putopis u kome pominje Surdulicu na sledeći način: »U utorak, 27. septembra, krenusmo iz Katuna prema Vranju, tvrđavi i varoši koja leži s leve strane. Zatim pređosmo Moravu pa ispod visokog brda što je ležalo na desnoj strani dođosmo u Surdulicu (Surdulitza) i tu prenoćismo.

U sredu, 28 septembra, krenusmo iz Surdulice pa posle sat hoda, preko vrlo visoke, duge, velike planine Čemernik (Czinernick), preko koje smo putovali punih 6 sati, siđosmo u dolinu i dođosmo u selo koje je ležalo na levoj strani puta i zvalo se Strezimirovci i tu prenoćismo«.

Naselje ili selo Surdulica pominje se, vrlo detaljno, u vrlo zanimljivom kontekstu kao selo u sastavu Derven Kola. Naime, godine 1842., Vranjski pašaluk je postao Kajmakamluk, a nahija Vinogoš (nasleđena od srednjovekovne Srbije u granicama bivše župe Inogošte) preimenovana u Vinogoš Kol koji je podeljen na dva dela (veličine sreza): Derven Kol i Vinogoš Kol. Granica između dva Kola išla je Južnom Moravom. Kolovi nisu imali svoja sedišta kao i ranije Nahije, nisu imali ni organe vlasti jer je sva vlast bila skoncentrisana u Kajmakamluku u Vranju. Ovaj tekst navodi na pomisao da bi se dubljom analizom i ozbiljnijim istraživačkim radom mogla i potvrditi hipoteza gospodina Sandeta Trajkovića da je Surdulica bila središte župe Inogošte (Vinogoš).

U drugoj polovini 18 i 19 veku sve do oslobođenja 1878. godine vlast u Surdulici i okolini bila je u rukama novodoseljenih Arnauta čije je sedište bilo u selu Masurici i Donjem Romanovcu odakle je i čuveni Sulejman-beg trajno zabeležen kroz istoimeni čoček koji čuveni surdulički trubači i danas često izvode.

U doba turske vladavine, krajem XVIII i u XIX veku, Surdulica je imala četiri mahalska stratuma:

• Srpski naseobinski stratum nalazio se na mestu gde se ravan Masuričke kotline i plavina dodiruju s planinskim obodom Vardenika.
• Turski mahalski naseobinski stratum zauzimao je nešto niži položaj od srpskog, granajući se s obe strane reke Vrle ka masuričkoj kotlini, kao i današnju kutinsku mahalu (današnja Francuska ulica).
• Albanski naseobinski stratum nalazio se u podnožju planinskog oboda Vardenika i pripadao je rasturenom ili razbacanom mahalskom tipu.
• Poslednji je Romski naseobinski stratum, koji se nalazio na stavama planinskog podnožja Vardenika i plavine.

Ovakav položaj Surdulica je imala sve do oslobođenja od Turaka 1877. godine, kada je iz osnova izmenila svoju naseobinsku sliku doseljavanjem brojnog srpskog stanovništva, a raseljavanjem turskog i albanskog stanovništva. Ta slika se pogotovo menja kad Surdulica od seoskog naselja postaje varošica i sedište sreza Masuričkog u sastavu vranjskog okruga.

Rat za oslobođenje jugoistočne Srbije (Pirota, Niša, Prokuplja, Leskovca, Surdulice, Vranja, Bujanovca i Pčinje) počeo je 3. decembra 1877. godine. Srpske jedinice posle bitke za Grdelicu, probile su se po snežnim nanosima preko Lebeta i Mačkatice pomognute dobrovoljcima i ustanicima iz ovog kraja, i već 23. januara oslobodile Surdulicu i približile se glavnom cilju rata, Vranju. Čuveni vođa ustanka bio je prota Toma Mihajlović sa Vlasine.

Narod oduševljen oslobođenjem, u velikom broju ponovo naseljava Surdulicu otkupljujući kuće i imanja od Turaka i Arnauta koji odlaze. Surdulica biva proglašena varošicom 1878. godine, a 1894. godine dolazi u posetu Surdulici i okolini kralj Srbije Aleksandar Obrenović. Tada je oduševljeni narod na ulazu u varoš bio postavio slavoluk sa velikim natpisom »Dobro došao mili gospodaru, vesele se Inogoštani stari«.

Jovan Hadži Vasiljević ističe da je ova ponovna pojava istorijskog imena Inogošte za Surdulicu upotrebljena po nagovoru Niškog episkopa Nestora ali i zbog još uvek žive legende ovog naroda o postojanju stare srednjovekovne Srpske župe i grada Inogošte na ovim prostorima.

Srpski nacionalizam podstaknut uspešnim ratom od 1878. godine i pozivi srpskog stanovništva iz stare Srbije (Makedonije) i sa Kosova koje je i dalje trpelo zulume aga i begova uticalo je da veliki broj mladića, intelektualaca, oficira i državnih činovnika oduševljeno učestvuje od 1903. godine u borbi za Makedoniju. Među najpoznatijim Surduličanima komitama je Milan Čekvatinac koji je još kao dečak od 16 godina otišao u četu i četovao sve do 1918. godine. Ideolog srpske četničke akcije u Surdulici bio je Petar Ristić učitelj.

U ratovima od 1912-1913. i 1915. područje Surdulice i Vlasine poprište je velikih i odsudnih bitaka za odbranu Srbije od »bugarskog udara u leđa«. Čuveni Vlasinski odred pod komandom pukovnima Mihajla Plazine uspešno je zaštitio bok srpske vojske sprečio bugarsku armiju da zaokruži srpsku vojsku na Kosovu i omogućio joj bezbedno povlačenje preko Albanije o čemu svedoče mnoga vojnička groblja na Vlasini.

Tokom Prvog svetskog rata Surdulica je postala čuvena kao «Surdulica srpska kosturnica« zbog masakra civilnog stanovništva od strane Bugara. U Surdulici je tada ubijeno oko 20.000 najviđenijih Srba.

Kralj Aleksandar Karađorđević i srpska vlada podigli su 1924. godine u Surdulici spomen gimnaziju i kosturnicu da svedoče o tim događajima.

1943. godine kosturnicu su srušili bugarski okupatori a kosti rasuli u dolinama Vrle i Romanovske reke. Kosturnica više nikad nije podignuta, ali na starom Surduličkom groblju postoji mali spomenik » Surduličkim mučenicima «, koji je podigla Opština 1998. godine.

Još 1923 god. Surduličani Bainci su podigli prvu hidrocentralu pa je Surdulica ušla u red prvih elektrificiranih mesta u Srbiji.

U tom periodu u Surdulici se podiže čuveni Senatorijum za oporavak ratnika iz Prvog svetskog rata i lečenje tuberkuloze. Ova na daleko čuvena bolnica koja se po kvalitetu, u ono vreme, takmičila sa Davosom u Švajcarskoj, sve zahvaljujući sjajnom timu lekara predvođenih gospodinom Mišom Petkovićem, nije bila samo zdravstvena već i važna kulturna institucija. Veliki je broj srpskih umetnika koji su se tu ležali i ostavljali svoje umetničke tragove na »atmosferu«, stanje svesti ili kulturu samog grada (»Kad su cvetale tikve«, Dragoslav Mihailović). U to vreme Surdulica je imala dva izgrađena bazena za kupanje, brojne sportske terene, između ostalog za tenis i odbojku, otvoreni bioskop koji je mogao da se gleda iz automobila...

Narod ovoga kraja u Drugom svetskom ratu aktivno učestvuje u borbi protiv bugarskih i drugih okupatora. Tada je u borbama poginulo 218 stanovnika Surdulice. Među borcima je najpoznatiji narodni heroj Toma Ivanović poznat kao Pera Mačkatovac.

Za vreme NATO-vog bombardovanja SRJ je gotovo svakodnevno razarana. Tada je u gradu uništeno 700 zgrada uključujući tu i bolnicu » Sanatorijum «, gradski vodovod, školu J. J. Zmaj, a poginulo je 35 ljudi.

Danas je Surdulica obnovljena i ponovo je lep, čist i moderan grad i opština sa razvijenom privredom, putnom mrežom, elektro, vodovodnom i kanalizacionom mrežom, razvijenim školstvom, zdravstvom i brojnim institucijama od interesa za građane.

Surdulica je kroz svoju istoriju izrasla u lep, moderan grad sa oko 13.000 stanovnika i oko 5.000 zaposlenih u opštini.

Grad Surdulica se nalazi u istočnom delu Masuričke kotline, s obe strane reke Vrle (duga 27 km), desne pritoke Južne Morave. Grad je na mestu gde Vrla izlazi iz Vardeničke klisure i potom teče kroz Masuričku kotlinu. Tu Vrla prima s leve strane pritoku, Romanovsku reku. Surdulica je podignuta s obe strane ove dve reke i na plavini, što joj daje živopisan izgled, a reke omogućavaju moderan urbanistički razvoj.

1980-ih je bila jaka industrija,a sada,nakon tranzicije posluje nekoliko preduzeća. Rosa,Knauf,Vlasinske HE, i nekoliko manjih privatnih firmi.

Primarnu zdravstvenu zaštitu u opštini pruža Dom zdravlja sa ambulantama u gotovo svim većim selima i na Vlasini, Klisuri i Božici. U Surdulici postoji Opšta bolnica sa svim potrebnim odelenjima a i specijalna bolnica za lečenje tuberkuloze, Senatorijum.

Osnovnim obrazovanjem i vaspitanjem na području SO Surdulica bilo je obuhvaćeno 2673 učenika od prvog do osmog razreda u 127 odelenja u 7 osnovnih škola.

U oblasti dečje zaštite u Surdulici postoje dva veoma funkcionalna obdaništa, kapaciteta 252 dece u jednoj smeni.

Pored vaspitnih grupa u gradu, postoje objekti za poludnevni boravak u selima: Jelašnici, Suvojnici, Binovcu, Masurici, Alakincu i Belom Polju. Ove godine donacijom Nemačke vlade izgrađena je zgrada romskog obrazovnog centra u kojoj će se odvijati programi pomoći romskoj i ostaloj deci u obrazovanju.

U Surdulici postoje 3 srednje škole: gimnazija, poljoprivredna i srednja tehnička škola.Od nedavno u Surdulici je počeo sa radom i privatni fakultet „MEGA TREND“.

Ovaj dio članka je u začetku. Pogledajte kako uređivati članak i pomozite Wikipediji u njegovom proširenju.

Na teritoriji SO Surdulica postoji ukupno 11 pravoslavnih hramova, ali i mnogo mesta koje narod zove crkvinama, crkvišta, gde nalazimo ostatke, najčešće temelje starih porušenih (za vreme Turaka) crkava i kapela a koje se i dan danas izuzetno poštuju od naroda.

1. Bistar hram Sv. ap. Filipa, izgrađen 1872. godine

2. Božica hram Sv. ap. Petar i Pavle, izgrađen 1904.god.

3. G.Lisina hram Sv. Proroka Ilije, izgrađen 1889.god.

4. D.LJubata hram Sv. Vaznesenja T. Is. Hr., izgrađen 1875.

5. Klisura hram Sv. Trojice, izgrađen 1878.god.

6. Vlasina hram Sv. Proroka Ilije iz 18 veka.

7. Jelašnica hram Rođenja Svete Bogorodice, izgrađen 1892.god.

8. Mačkatica hram Sv. Jovana Krstitelja iz 19 veka.

9. Suvojnica hram Sv. Trojice.

10. Surdulica hram Sv. vel. Georgija, izgrađen 1895.god.

11. Hram Sv. Pantelejmona iz 19 veka izgrađen na temeljima manastira Sv. Roman.

Iznad sela Kostreševci, u dolini Paljske reke, nalazi se manastir Palja, posvećen Sv. Bogorodici, čija starost nije utvrđena, ali se smatra da ga je podigao vizantijski car Roman Diogen u 11 veku i da je služio kao skit (usputna stanica, odmorište) između Rilskog manastira i Sv. Prohora Pčinjskog, koje je izgradio isti ktitor.

Surdulica je kroz svoju istoriju izrasla u lep, moderan grad sa oko 13.000 stanovnika i oko 5.000 zaposlenih u opštini.

Grad Surdulica se nalazi u istočnom delu Masuričke kotline, s obe strane reke Vrle (duga 27 km), desne pritoke Južne Morave. Grad je na mestu gde Vrla izlazi iz Vardeničke klisure i potom teče kroz Masuričku kotlinu. Tu Vrla prima s leve strane pritoku, Romanovsku reku. Surdulica je podignuta s obe strane ove dve reke i na plavini, što joj daje živopisan izgled, a reke omogućavaju moderan urbanistički razvoj.

Već u prvoj posleratnoj godini 1946. Surdulica se užurbano oporavlja. Obrazuje se srez masurički, obnavlja ono malo predratne privrede, zanatstvo i trgovina. Posebna pažnja ipak, poklanja se obnavljanju i razvoju poljoprivrede i stočarstva u ravničarskim i u planinskim selima područja. Krajem prve posleratne godine počeće prvi radovi na izgradnji HE »Vlasina«, a sa njima i intenzivan prodor novog života u samom gradu i njegovoj okolini. Upravo su godine izgradnje velikog elektroenergetskog sistema preporodile čitav kraj, jer se njegove potrebe i uz njega razvijaju i najjači današnji surdulički kolektivi i kapaciteti: «Mačkatica«, »Zidar«, »Knauf insulation«, Pekara, Zastava »Peti Septembar«, »Promet-servis«, J. P.»Vodovod«, Fabrika vode »Rosa«, »Simpo-Stil« i u zadnje vreme veliki broj privatnih, malih preduzeća.

Primarnu zdravstvenu zaštitu u opštini pruža Dom zdravlja sa ambulantama u gotovo svim većim selima i na Vlasini, Klisuri i Božici. U Surdulici postoji Opšta bolnica sa svim potrebnim odeljenjima a i specijalna bolnica za lečenje tuberkuloze, Senatorijum.

Osnovnim obrazovanjem i vaspitanjem na području SO Surdulica bilo je obuhvaćeno 2673 učenika od prvog do osmog razreda u 127 odeljenja u 7 osnovnih škola. U osnovnom obrazovanju stalna je tendencija unapređivanja oblika i sadržaja vaspitno obrazovanog rada, poboljšavanja materijalne osnove rada, a sve u otežanim uslovima obezbeđivanja finansijskih sredstava u čemu opština ima veliku podršku Evropske unije. U oblasti osnovnog obrazovanja, ostaje i nadalje veoma izražena tendencija opadanja broja učenika u seoskom područu kao posledica odumiranja sela što predstavlja problem Srbije gde opština očekuje odgovarajuću ekonomsku politiku države.

U oblasti dečje zaštite u Surdulici postoje dva veoma funkcionalna obdaništa, kapaciteta 252 dece u jednoj smeni. Pored vaspitnih grupa u gradu, postoje objekti za poludnevni boravak u selima: Jelašnici, Suvojnici, Binovcu, Masurici, Alakincu i Belom Polju. Ove godine donacijom Nemačke vlade izgrađena je zgrada romskog obrazovnog centra u kojoj će se odvijati programi pomoći romskoj i ostaloj deci u obrazovanju.

U Surdulici postoje 3 srednje škole: gimnazija, poljoprivredno šumarska i srednja tehnička škola što omogućava potpun obrazovni obuhvat đaka. Od nedavno u Surdulici je počeo sa radom i privatni fakultet „MEGA TREND“, istina sa skromnim kapacitetima, ali samim postojanjem pruža mogućnost meštanima i okolnim opštinama lakše studiranje. Takođe je inicijalna kapisila, jer postoje indicije za otvaranje drugih fakulteta na teritoriji opštine Surdulice. Za to postoje tehničke mogućnosti, volja lokalne samouprave i stanovništva. Preduzimanje takvog koraka za Surdulicu se javljaju mogućnosti razvijanja ne samo grada, već i lokalne industrije, turizma, povećanje standarda stanovništva i ono što je trenutno goreći problem malih gradova, sprečavanje osipanja stanovništva.

Na području opštine kulturni sadržaji i aktivnosti odvijaju se preko kulturnog centra u čijem je delokrugu prikazivalje filmova, amaterske aktivnosti, estrada i ostali sadržaji i gradske biblioteke »Radoje Domanović« koja se osim bibliotečom delatnošću bavi izdavaštvom, organizacijom književnih večeri, tribina, multimedijalnim projektima i obrazovanjem marginelizovanih, ugroženih i ranjivih grupa.

Na teritoriji SO Surdulica postoji ukupno 11 pravoslavnih hramova, ali i mnogo mesta koje narod zove crkvinama, crkvišta, gde nalazimo ostatke, najčešće temelje starih porušenih (za vreme Turaka) crkava i kapela a koje se i dan danas izuzetno poštuju od naroda.

1. Klisura hram Sv. Trojice, izgrađen 1878. god.
2. Vlasina hram Sv. Proroka Ilije iz 18 veka.
3. Jelašnica hram Rođenja Svete Bogorodice, izgrađen 1892. god.
4. Mačkatica hram Sv. Jovana Krstitelja iz 19 veka.
5. Suvojnica hram Sv. Trojice.
6. Surdulica hram Sv. vel. Georgija, izgrađen 1895. god.
7. Hram Sv. Pantelejmona iz 19 veka izgrađen na temeljima manastira Sv. Roman.

Iznad sela Kostreševci, u dolini Paljske reke, nalazi se manastir Palja, posvećen Sv. Bogorodici, čija starost nije utvrđena, ali se smatra da ga je podigao vizantijski car Roman Diogen u 11 veku i da je služio kao skit (usputna stanica, odmorište) između Rilskog manastira i Sv. Prohora Pčinjskog, koje je izgradio isti ktitor.

U naselju Surdulica živi 8476 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 37,2 godina (36,4 kod muškaraca i 37,9 kod žena). U naselju ima 3239 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 3,36.

Ovo naselje je u uglavnom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je pad u broju stanovnika.

Grafik promene broja stanovnika tokom 20. veka

Demografija Godina Stanovnika 1948. 2971 [1] 1953. 4032 1961. 4769 1971. 6493 1981. 9538 1991. 11357 11172 2002. 11989 10914

Etnički sastav prema popisu iz 2002.
Srbi			8108	83.45%
Romi			2176	10.77%
Bugari			196	1.79%
Jugosloveni			52	0.47%
Crnogorci			24	0.21%
Makedonci			23	0.21%
Hrvati			7	0.06%
Slovenci			5	0.04%
Muslimani			4	0.03%
Mađari			4	0.03%
Bošnjaci			4	0.03%
Rusi			2	0.01%
Ukrajinci			1	0.00%
Slovaci			1	0.00%
Nemci			1	0.00%
Albanci			1	0.00%
nepoznato			93	0.85%

• Mape, aerodromi i vremenska situacija lokacija (Fallingrain) Arhivirano 2009-01-16 na Wayback Machine-u
• Satelitska mapa (Wikimapia)
• Gugl satelitska mapa (Maplandia)
• Plan naselja na mapi (Mapquest)

<!Koordinate|42_41_26_N_22_10_15_E|42° 41' 26" SG Š, 22° 10' 15" IGD>