Stevan Dedijer

Stevan Dedijer (Sarajevo, 1911 - Dubrovnik, 2004) je bio nuklearni fizičar, socijalni teoretičar i jedan od najpoznatijih svjetskih stručnjaka iz područja poslovnog obavještavanja (business intelligence).^[1]

Dedijer je bio redovni profesor na Lundskom Univerzitetu u Švedskoj, i predavač, saradnik i gost mnogih drugih uglednih svjetskih univerziteta i instituta.

Tokom raspada SFRJ, javno se protivio velikosrpskoj ideologiji, u kojoj je video glavni uzrok jugoslovenskih ratova. Pred kraj života je predlagao raspuštanje SANU, smatrajući je jednim od glavnih nosilaca nacionalizma.

Rođen je 25. juna 1911. godine u Sarajevu u srpskoj porodici. Još u mladosti, od svoje majke Milice je stekao vaspitanje da su svi ljudi jednaki i da poštuje svačije običaje.^[2] Njegov otac Jevto Dedijer bio je docent geografije na Beogradskom univerzitetu i velikosrpski ideolog kome se Stevan snažno protivio, a brat Vlado poznati istoričar i biograf Josipa Broza Tita.

Od 1924. do 1929. godine pohađao je Internacionalni koledž „Monte Mario“ u Rimu. Godine 1929. otišao je u Ameriku gde je završio Taft School u Watertown, Connecticut 1930. Diplomirao je fiziku na Univerzitetu u Prinstonu 1934. godine. Stevan je radio kao novinar u Pittsburghu i New Yorku. U narednim godinama otkriva marksizam, a 1936. postaje član tada ilegalne Komunističke partije, zbog čega je mesec dana proveo u američkom zatvoru. Krajem 1937. pomaže Mustafi Golubiću, koga je tražio FBI, da napusti SAD.^[3]

Kada je počeo Drugi svetski rat, Stevan je pozvan u američku obaveštajnu službu (OSS). Bilo je planirano njegovo prebacivanje u Jugoslaviju, u štab Draže Mihailovića, ali nakon što je izjavio: "ako me pošalju Draži, ubit ću ga", izbačen je iz obaveštajne službe.^[4] Kasnije je kao padobranac prebačen u 101. američku vazduhoplovnu diviziju, u kojoj je bio jedan od najboljih redova. Bio je u ličnom obezbeđenju američkog generala Maxwella D. Taylora. Učestvovao je u savezničkom iskrcavanju u Normandiji, juna 1944. godine i u poslednjoj Hitlerovoj ofanzivi na Rajni. Na njegov zahtev, sam Dvajt Ajzenhauer mu je dozvolio da se početkom 1945. godine prebaci u Jugoslovensku armiju. Sleteo je u Beograd, februara 1945.^[4]

Posle rata je bio novinar u „Borbi“, ali isprva nije uživao poverenje komunističkih vlasti koje su Engleze i Amerikance gledale kao klasne neprijatelje, a on je bio američki vojnik. Međutim, nakon test članaka o Rooseveltu i četnicima, stekao je poverenje. Potom je izvesno vreme bio urednik u „Politici“ i TANJUG-u. U to vreme je izveštavao o tršćanskoj krizi, i intervjuisao Dražu Mihailovića i Alojzija Stepinca u zatvoru. Nakon rezolucije Informbiroa, poslat je 1949. da mijenja imidž Jugoslavije u Americi.^[4]

Od 1950. do 1957. godine bio je direktor Instituta za nuklearna istraživanja u Beogradu i Instituta „Ruđer Bošković“ u Zagrebu. Zajedno sa Pavlom Savićem radio je na jugoslovenskom nuklearnom programu, sa ciljem pravljenja atomske bombe. Za bezbednost je bio zadužen general UDBE Jovo Kapičić. Dedijer je u svojim izveštajima otvoreno ukazivao na probleme ("ništa se ne radi, rude nemamo, uran ne pravimo, moderatora nemamo^[4]) te je nakon njegovog članka objavljenog 1957. je izbačen iz "Boškovića".^[3]

Tito nikad nije shvatio šta razvija zemlju, stimulisati mlade talente da izmišljaju nove stvari, jer svi su narodi isto obdareni, nema nekih obdarenijih. Ali, daj mu školu, stimuliši ga, kaži djetetu da izmišlja... To sam ja pokušao Titu da dokažem, ništa nije razumio.^[3]

Neko vreme nije mogao da napusti zemlju, jer je odbijan za pasoš. Nakon što je Niels Bohr došao u Zagreb da ga izvuče, 1961. godine Stevan je napustio FNRJ i otišao u Švedsku. Zalagao se za aktivno učešće vlade u razvitku nauke, gajenju kadrova i ulaganju u inovacije. Na Lund univerzitetu je formirao, prvu u svetu, katedru za obaveštajnu delatnost u društvu i privredi. 1972. godine je osnovao istraživački institut na švedskom Lund University, kojim je počeo njenog pionirski rad u oblasti Business Intelligence-a, u kojoj je objavio više od 250 akademskih radova.^[5] Od 1973. nadalje se bavio izučavanjem kolektivne pameti organizacija, preduzeća i država.^[6] Na Univerzitetu u Lundu je zbog svog rada stekao počasni doktorat.

1970-ih dr Stevan Dedijer dolazi u Jugoslaviju i predlaže Dobrici Ćosiću da Akademija nauka počne da se bavi svojom osnovnon funkcijom, nalaženjem talenata. On je navodio primere raznih jugoslovenskih talenata (Lavoslav Ružička, Nikola Tesla, Vladimir Prelog) koji su "slučajno nicali" i koji su morali da napuste sopstvenu zemlju da bi se bavili ozbiljnim naučnim radom.^[3]

Krajem 1980-ih i početkom 1990-ih godina je otvoreno kritikovao politiku Slobodana Miloševića, SANU i srpsku nacionalnu elitu, dovodeći ih u vezu sa ideologijom Velike Srbije.

Šta je srpska buržoazija naučila kad se oslobađala od Turaka? Budi gazda i natjeraj sve druge da budu samo raja, da se imaju poturčiti, posrbiti. To je bila osnovna ideja velike Srbije.^[3]

Miloševićev govor na Gazimestanu 28. juna 1989, koji je "najavio napade na Sloveniju, Hrvatsku, Bosnu i Kosovo", Dedijer je doživeo kao "najgoru tragediju u svom burnom životu".^[7] On smatra da je nacionalistička ideologija unesrećila srpski narod:

I što je Srbiji donijela ideja o stvaranju Velike Srbije u doba Slobodana Miloševića? Ideja koju su nastojali ostvariti izvan svih tokova svjetske povijesti. Donijela je Srbiji ekonomsku katastrofu s embargom i sankcijama, donijela joj je socijalnu bijedu i rasulo, donijela joj je državno vodstvo koje poput kriminalaca tjera Interpol i Haški sud.^[8]

Početkom 2003. godine poslao je otvoreno pismo tadašnjem srbijanskom premijeru Zoranu Đinđiću, u kome je predlagao raspuštanje i potpunu reorganizaciju Srpske akademije nauka i umetnosti, jer se „ne bavi razvitkom kreativne moći srpskog naroda u nauci, tehnologiji, u izumima i inovacijama“ već „nazadnim idejama nacionalizma, šovinizma, mržnje i gluposti“. Posebno je kritikovao srpske akademike zbog podržavanja ideje Velike Srbije.

Glavna i najgora glupost rukovodilaca SAN-a je da su se bavili svime osim onim čime se svaka akademija nauka treba baviti: razvitkom kreativne moći svog naroda u nauci, tehnologiji, u izumima i inovacijama.^[6]

Dedijer je smatrao da je raspuštanje SANU deo neophodne politike za razvitak Srbije uopšte i njene nauke i tehnologije posebno.^[6] On je od Đinđića očekivao da temeljnom reorganizacijom ove najviše naučne ustanove stavi Srbiju na put dinamičkog razvitka.^[6] Prema sopstvenim rečima, Đinđića je izabrao zato što je "civilizovan i moderan političar" a Koštunica je "dio mafije koja jos uvjek jaše na ideji Velike Srbije".^[7] Đinđić je ubrzo nakon toga ubijen 12. marta 2003. tako da njegov odgovor na ovaj predlog nikada nije stigao.

Dedijer je umro 13. juna 2004. godine, u 93. godini, u Dubrovniku, u kome je proveo poslednje godine života.

• Stevan Dedijer, Kraj mita "Velika Srbija" Arhivirano 2011-09-26 na Wayback Machine-u
• Stevan Dedijer, Velika Srbija i mali glupi akademici (otvoreno pismo Zoranu Đinđiću)
• Sa profesorom Stevanom Dedijerom o ideji i ideolozima Velike Srbije Arhivirano 2010-08-12 na Wayback Machine-u
• Intervju Stevan Dedijer, svjedok 20. stoljeća I deo, II deo Arhivirano 2011-11-16 na Wayback Machine-u, III deo Arhivirano 2011-11-16 na Wayback Machine-u