Jovan Malala
Jovan Malala (grč. Ιωάννης Μάλαλας, od sirijske reči malâlâ = retor, rođen oko 490, umro posle 570) bio je vizantijski hroničar, autor Hronografije (Χρονογραφία) kojom je pokrenut trend sastavljanja istoriografskih dela u vidu žanra svetske hronike.
Ako ne računamo crkvene istoričare 4. veka (npr. Evsevija Kesarijskog) ili Isihija sa Milita (koji je živeo verovatno sredinom 6. veka i ostavio pored ostalog jednu hroničarski pisanu Svetsku istoriju, od koje je sačuvan jedan odlomak poznat pod naslovom Osnivanje Carigrada), prvi vizantijski hroničar u pravom smislu reči, predstavnik tipa hrišćansko-vizantijske monaške hronike, jeste Jovan Malala. O Malali se zna tek toliko da je poreklom iz sirijske Antiohije te da je bio verovatno heleniziran Sirijac, po pozivu retor. Za period od egipatske istorije do epohe Justinijana (tačnije, do 573) napisao je hroničarsko delo Hronografija (Χρονογραφία). Pošto je pisano prvenstveno za monahe i prosečno obrazovane (pa čak i neobrazovane) laike, sa izrazito hrišćanskom, skoro apologetskom tendencijom, na opštegrčkom (koine) jeziku prožetom dimotičkim elementima, ova hronika je postala jedna od najčitanijih knjiga svoga doba, a ujedno začetnik velikog niza hronika od kojih će poslednje biti pisane još u 15. veku. Poučavati kroz zabavu, stvarati odane podanike trona i privržene poklonike oltara – to mu je bio glavni cilj, a istovremeno i jedini kriterij pri izboru, načinu obrade i tumačenju građe koju je uneo u svoju hroniku.
Sastavljanje svetskih hronika, počev od početka 4. veka, bio je pokušaj da se stvori univerzalna kratka i hronološki izložena istorija sveta i da se biblijska istorija pomiri sa istorijom raznih drevnih naroda, a zatim i Grka i Rimljana. Malala je za razliku od svojih savremenika Prokopija iz Cezareje i Agatije iz Mirine, koji su pisali na klasičnom atičkom dijalektu, pisao na grčkom jeziku približnom svakodnevnom jeziku njegovog vremena. Prvu verziju hronike u 17 knjiga zaključno sa događajima iz 527. godine završio je tokom tridesetih godina 6. veka, a kasnije je delu dodao i najdužu, 18. knjigu, koja se bavila isključivo Justinijanovom vladavinom. Međutim, određene indicije u hronici Teofana Ispovednika sa početka 9. veka upućuju da je Malalino delo možda imalo još jednu, 19. knjigu, u kojoj su bile obrađene prvih sedam godina vlade Justina II (565-578). U svakom slučaju, Malalina Hronografija kakva je do nas stigla završava se sa 565. i smrću cara Justinijana.
Pri sastavljanju svoje Hronografije Malala se služio raznim izvorima, ali sasvim naivno. Pesme, drame pa čak i mitovi za njega su dokumenti iste vrednosti kao i dela hroničara i istoriografa. Od ovih drugih oslanjao se na veliki broj grčkih i rimskih autora koje je verovatno poznavao preko raznih hrestomatija (Pausanija, Evsevije Kesarijski, Julije Afrikanac, Prisk, razne kraće hronike itd.). Po vlastitim rečima za period posle cara Zenona (474-491) koristio se isključivo usmenom tradicijom. Uticaj predanja oseća se i u drugim delovima hronike. Pored toga, Malala je koristio i dokumenta poput carskih zakona i pisama. Malala ne razlikuje moguće i stvarno od fantastičnog i nemogućeg. Mit prikazuje kao istoriju, a poneki krupan istorijski događaj svodi na fabulu. Njegovo znanje je površno i puno zamagljenih pojmova. Priprosta pobožnost i slepa pokornost odvode ga nekad u naivna izvitoperavanja. Ratove prikazuje suvo i šablonski. Nabrajanja vladara, koja se ponekad prekidaju, oživljena su ličnim opisima. Borbe gradskih dema, kao i razne verske i političke pobune, opisane su življe. Interesantni su i tipično hroničarski opisi "izliva srdžbe božje": kuga, glad, zemljotresi, poplave, požari, pomračenja sunca itd. Veliki, ako ne i najveći deo Hronografije ispunjen je raznim, obično sasvim nevažnim pojedinostima: miracula (npr. anđeo koji je za jednu noć poubijao 185.000 Asiraca, pas koji govori ljudskim jezikom), živopisne anegdote, etimologije u smislu omen nomen, nadmetanja među čudotvorcima, neočekivana uplitanja viših sila, skandali itd.
Stil Malalin je vrlo jednostavan. Rečnik i gramatički sklop rečenica odaju govorni, narodni jezik koji se već osetno udaljuje od klasičnoga. Latinskih izraza i termina ima podosta. To dolazi otuda što se istok kasnije no Carigrad oslobodio rimskog uticaja. Posmatrano sa gledišta kulturne istorije, Malalina hronika predstavlja ne samo važan spomenik jezika nego jedan nepatvoren i značajan dokument vremena. Najveća vrednost Malalinog dela leži u velikom broju informacija koje nisu dostupne u ostalim izvorima, a za doba cara Justinijana predstavlja naročito vredan izvor, naravno najviše kao dopuna Prokopiju, Agatiji i Menandru Protektoru. U nauci Malala se relativno doskora smatrao za izvor nadahnut Justinijanovom propagandom i kao nepouzdana i suviše naivna hronika po meri poluobrazovanih hrišćana srednjeg veka. Međutim, danas se Jovan Malala posmatra kao čovek svog vremena koji je pisao u skladu sa tradicijama i saznanjima o prošlosti kakva su bila sačuvana u 6. veku. Malala je bio uzor kasnijim vizantijskim hroničarima i izvor informacija za istoričare (Jovan Efeški, Evagrije, anonimni autor Uskršnje hronike, Teofan Ispovednik, Konstantin VII Porfirogenit, Jovan Skilica itd.), a njegova hronika je prepisivana i rado prevođena na druge jezike, između ostalih i na staroslovenski.
Nije slučajno što je utemeljivač hronike kao književne vrste bio jedan stranac, Sirijac: interpretativna istoriografija hroničarskog tipa, u kojoj su istorijski događaji samo momenti jednoga providencijalnog procesa, zapravo neka vrsta profane istorijske Biblije, zasnovana je u stvari na orijentalno-hrišćanskom shvatanju sveta i istorije, na orijentalno-helenističkim, a ne na grčko-helenističkim tradicijama. Međutim, popularnost i trajni uticaj koji je na vizantijsku istoriografiju izvršila Hronografija Sirijca Jovana Malale upravo je simptom jedne suštinske promene grčkog mentaliteta u uslovima vizantijskog društva, onog dubokog prodora orijentalnog duha u dušu vizantijskog sveta. Uostalom, i drugi značajan hroničar, Jovan Antiohijski, pripada krugu sirijsko-palestinskih književnika 6, odnosno 7. veka (verovatno u doba Iraklija).
