Ilirik

Za ostale upotrebe, v. Ilirik (razvrstavanje).

Ilirik (lat. Illyricum — Ilirikum) je bila rimska provincija nastala nakon rimskog osvajanja bivšeg nezavisnog kraljevstva Ilira i pacifikacije ilirskih plemena na širem području Ilirije. Teritorija Ilirika protezala se od rijeke Drim u današnjoj Albaniji do Istre u Hrvatskoj i od obale Jadranskog mora do Panonske nizije. Salona u blizini današnjeg Splita u Hrvatskoj bila je središte rimske provincije Ilirikum.

Rimska osvajanja

Prvi rimski protektorat na Balkanu

Glavni članak: Ilirski ratovi

Oko 229. godine pne. Rim je intervenirao na istočnoj strani Jadrana na područjima pod ilirskom kontrolom zbog piratstva kojem su Iliri često pribjegavali i propalih diplomatskih napora. Tada je zabilježen prvi rimski rat protiv kraljevstva Ilira. U vrijeme Rimske Republike, oko 168. godine p.n.e, rimska vojska je pobijedila vojsku posljednjeg ilirskog kralja Gencija i time označila kraj postojanja Ilirije kao kraljevine. Od 167. godine pne. južna Ilirija postaje rimski protektorat.^[1]

Protektorat se sastojao od tri dijela:

oblast Labeata oko Skadarskog jezera,
dio oko Boke Kotorske i u crnogorskom primorju,
treći dio ilirska plemena na jugu na granicama nekadašnje makedonske države.

Svi su oni ovom odlukom senata postali slobodni i immunes (oslobođeni poreza) zato što su napustili Gencija još dok je bio moćan. Slobodni i immunes postali su i Daorsi, zato što su, napustivši Karavancija, Gencijeva polubrata, prešli Rimljanima. Ostalim je danak (veciigal) bio smanjen na polovinu od onog što su ga plaćali kralju Genciju.^[2]

Ardijejci su se povukli sjevernije, van teritorije pod rimskom okupacijom. Još jednom su, 135. god. pne, ratovali sa Rimljanima i bili poraženi. Time se rimski protektorat Ilirik proširio na ušće Neretve.

Rat sa Histrima

Glavni članak: Bitka kod Nezakcija

Na prelazu III/II st. pne istočna obala Jadrana postaje sve zanimljivija Rimljanima te oni usredsređuju političke i ekonomske interese na ovo područje. Kao uporište za vojne akcije Ilira, Rimljani su sagradili ratnu bazu i koloniju Akvileju, na desetak kilometara od Jadrana, blizu današnje granice Italije i Slovenije. Prvi na udaru našli su se Histri, ilirsko-venetsko pleme, koji su na čelu sa kraljem Epulonom postali vojna sila. Da bi prekinuli piratska dejstva Histra, Rimski Senat je donio odluku o slanju vojske i osvajanja Istre, koje se i dogodilo 177. god. pne. Bio je to kraj histarske autonomije i početak širenja rimske prevlasti sa zapadne strane ilirskih teritorija.

Kasnije su Rimljani, granicu provincije Ilirik pomaknuli na rijeku Rašu, pa su Histri bili direkno vezani za vlast u Rimu.

Rim i Liburni

Konzul Sempronije Tuditan proširio je rimsku vlast od rijeke Raše u Istri do rijeke Krke i proslavio trijumf 129. god. pne. Tada su Liburni bez borbe priznali rimsku vlast i preuzeli obavezu plaćanja poreza.^[3] Ovim prisajedinjenja liburnskog područja, Rimljanima je bez kontrole ostalo još područje srednjeg Jadrana. Ratovi sa Dalmatima oko tog priobalnog područja trajati će narednih skoro sto godina.

Ratovi sa Dalmatima

Glavni članak: Dalmatski ratovi

Nakon sloma ilirskog kraljevstva Rimljani će nastaviti osvajačku politiku. Tek što je bio završen III ilirski rat (171—168), na istočnoj obali Jadrana pojavio se za Rimljane još jači i uporniji neprijatelj, ilirsko pleme Dalmati. U ranije vrijeme Dalmati su živjeli podalje od obale, u zadinarskom području, na Duvanjskom, Livanjskom i Glamočkom polju, te oko Imotskog polja (onostranska Dalmacija). U toku II. st. p.n.e., Dalmati su se spuštali dolinom Cetine, i tako infiltrirali u primorje. Zauzeli su i Salonu, pustošeći Stobreč i Trogir s jedne, a zemlju Daorsa, rimskih saveznika, s druge strane.^[4]

Rimski Ilirik oko 40. god. pne, nakon ratova sa Dalmatima. Rimska Republika nije na istočnom Jadranu nikad osnovala provinciju sa stalnom upravom i namjesnikom. U tu je pokrajinu, poznatu kao Ilirik, slala je vojne zapovjednike i vojne jedinice prema potrebi, kad bi izbila neka kriza koja je ugrožavala rimske interese. Tek poslije Oktavijanovih osvajanja provincija Ilirik postoji kao upravna jedinica Rimskog carstva, na čelu s namjesnikom.^[5]

Ratovi Rimljana protiv Dalmata počeli su 156. god. pne. Rimska ratna baza bila je u Naroni, još od rata protiv Demetrija Hvarskog iz 219. god. pne. Ratove sa Dalmatima vodio je i Gaj Julije Cezar. Nakon 120 godina stalnih sukoba, ratove su završili zajedničkim snagama Marko Antonije i Oktavijan, konačnim osvajanjem Salone 39. god. pne. i rimskim učvršćivanjem na srednjem Jadranu. Dalmati su i dalje držali unutrašnjost, koja je dugogodišnjim ratovima opustošena i iscrpljena. Porazom Dalmata konačno je probijen bedem koji je štitio ilirsku unutrašnjost. Narodi koji se do sada nisu suočili sa rimskim armijama sada će i sami morati iskusiti njihovo prisustvo na svojoj zemlji i u svojim naseljima.

Oktavijanova osvajanja

Glavni članak: Oktavijanovi ilirski ratovi

Oktavijanov ilirski rat bio je kombinovani ratni pohod (na Jadranu i kod Segestice je upotrijebljena flota) u ilirsku, teško prohodnu planinsku i nepoznatu zemlju, sa hrabrim narodom, naviklim na slobodu. Zbog toga je Oktavijan krenuo s velikim i dobro opremljenim snagama. Prve godine osvojio je područje Japoda i Segestana.

U borbama sa Dalmatima i sam Oktavijan je bio ranjen, a Rimljani su redom osvojili sva dalmatska gradinska naselja u zaleđu Salone. Pritisnuti glađu i boleštinama, Dalmati su se početkom 33. g. st. e. predali. Nakon Dalmata, rimske trupe krenule su prema sjeveru, dublje u Bosnu. Borbe sa Dezitijatima, i pokret bez većeg otpora preko dijela bosanske unutrašnjosti, jer su se mnoga plemena predavala bez borbe, vodile su se u periodu proljeća 33. godine (kada su sigurno započele), dok su do Dunava te trupe izbile u jesen. U povratku su prošli kroz zapadnu Srbiju i Crnu Goru i došli do Narone, i vratili se u Italiju.

Ni Oktavijanova osvajanja nisu bila konačna, jer će uporni Desitijati i Panoni još jedanput, u velikom ustanku, pokušati povratiti slobodu.

Panonski ratovi

Glavni članak: Panonski rat

Panonske ratove od 14-10. god. pne, na području južne Panonije, vodili su se između panonskih plemena i rimske vojske. Uspješno ih je završio budući car Tiberije. Nakon ovog poraza Oserijati, Breuci, Amantini i Skordisci su bili potčinjeni, i nastavili su plaćati državne dažbine.

Rimska provincija

Ilirija je bila od velike strateške i ekonomske važnosti za Rimljane. Sa druge strane Jadrana za Rim su se nalazile važne trgovačke luke a u unutrašnjosti bogati rudnici. Na teritoriji Ilirije Rimljani su i započeli važan put (Via Egnatia) koji je vodio od Salone do Drača u Albaniji.

Nakon što je 27. god. Oktavijan postao imperator izvršena je iste godine i nova teritorijalna organizacija carstva. Među brojnim provincijama u nadležnosti senata, većim dijelom našla se po prvi put i teritorija ilirskih plemena pod imenom Ilirik, dok je manji dio ostao u nadležnosti Oktavijana. U provinciju je uključena i sjeverna Panonija, nakon Panonskih ratova 14-10. god. pne, koje je uspješno završio budući car Tiberije.

Tokom 11. god. pne, zbog nesigurnog stanja, Oktavijan je preuzeo upravu nad cijelom provincijom, u zamjenu za Kipar i Narbonsku Galiju.

Ilirik je bio podijeljen u tri sudbena konventa, u kojima si Iliri pred rimskim sudom, rješavali razne domaće sporove.

Sjeverni konvent u Scardoni (Skradin), kojem su pripadali Japodi i 14 liburnskih civitates.
Srednji konvent u Saloni, u kojem su živjeli Dalmati, Sardeati, Deuri, Dicioni i Mezeji, bio je podijeljen u 5 civitates i 927 dekurija
Južni konvent u Naroni je podijejen u 13 civitates peregrinae (među kojima su: Ardijejci, Desidijati, Deretini, Deremisti, Dindari, Dokleati, Glindicioni, Merkumani, Naresi, Sikuloti) i 540 dekurija^[6] Plemenima (civitates peregrine), nakon početnih strogih mjera pacifikacije, formalno je vraćena i priznata njihova unutrašnja autonomija. Na njihovom čelu stajali su plemenski prvaci.

Predpostavlja se da su konventi osnovani i prije nominalnog formiranja provincije, negdje između 35-27. god. pne.

Na obali je bilo nekoliko urbaniziranih gradova, sa grčkom populacijom i doseljenicima iz Italije, organizovanim u municipije (polu-slobodnim naseljima ) ili kolonijama sa vlastitom upravom.

U ime cara (princepsa) stvarnu vojnu i civilnu vlast u provinciji obavljao je namjesnik sa nazivom zamjenik ili izaslanik (carski legat), konzularnog ranga. On je bio veza između središnjeg i lokalnog suvereniteta. Publije Silije Nerva bio je prvi namjesnik Ilirika, i funkciju je počeo obavljati 16. god p.n.e, ili nešto prije.^[7] Vlast ilirskih legata nije se prostirala na obali.

Podjela Ilirika

Iliri su nastavili pružati otpor rimskoj vlasti zbog visokih poreza i prisilne regrutacije pa su od 6-9. godine podigli veliki ustanak. Udružena dalmatinsko-panonska plemena pod Batonom, vođom Dezitijata, i Batonom i Pinesom, vođama Breuka, su natjerali rimljane na sukob koji će rimski historičar Suetonijus opisati kao najteži još od Punskih ratova. Rim je morao angažovati desetak legija sa pomoćnim trupama i saveznicima iz Trakije; ukupno oko 120.000 vojnika. Težak gerilski rat vođen je u bosanskim planinama i južnoj Panoniji.

Tokom ustanka, provincijska struktura je u potpunosti srušena, i uslijed niza okolnosti obnova provincije Ilirik u njenom starom teritorijalnom obliku je bila teško ostvarljiva. Nakon toga je rimski državni vrh (Oktavijan August i Senat), provinciju Ilirikum podijelio na Gornji Ilirik/Dalmacija i Donji Ilirik/Panonija.^[8]

U periodu 9-305. god. Dalmacijom je upravljalo preko 50 carskih legata, među kojima se ističe (organizacija uprave, javna sigurnost, izgradnja komunikacija, određivanje međa između plemenskih teritorija) Tiberijev namjesnik Dolabela (14-20. god)

Ratnici iz Ilirije-Ilirikuma bili su veoma vješti i hrabri pa ih je Rim rado regrutovao u svoje legije (npr. Legio I Illyricorum), a takođe i u mornaricu. Čak i nekoliko rimskih imperatora potiče sa ovog područja: Aurelijan, Klaudije II, Konstantin I i Dioklecijan i kasnije, bizantskih imperatora: Anastazije I i Justinijan I.

Ratnici iz Ilirije-Ilirikuma bili su veoma vješti i hrabri pa ih je Rim rado regrutovao u svoje legije (npr. Legio I Illyricorum). Čak i nekoliko rimskih imperatora potiče sa ovog područja: Aurelijan, Klaudije II, Konstantin I i Dioklecijan i kasnije, bizantskih imperatora: Anastazije I i Justinijan I.

Lijevo na mapi: Rimske provincije Panonija i Dalmacija, Ilirikum.

Važniji gradovi

Acruvium (Kotor), Aspalathos (Split, Dioklecijan je tu sagradio velelepnu palaču) Asseria (kod Zadra), Bona (Blagaj), Corcyra (Korčula), Diluntum (Stolac), Domavia (Srebrenica), Dulcinium (Ulcinj), Dyrrachium (Drač), Delminium (Duvno), Epidaurus (Cavtat), Iader (Zadar) Vssa ili Cissa (Vis), Narona (kod Metkovića), Pharus (Stari Grad na Hvaru), Rhizinium (Risan), Raetinium (Bihać), Salona (Solin, sjedište guvernera provincije), Scardona (Skradin), Scodra (Skadar), Senia (Senj, vojna luka), Tarsatica (Trsat, dio Rijeke), Tragurium (Trogir),

Literatura

Salmedin Mesihović, Historijska traganja, 4, 2009.,str. 9-33 2010 -SVPPLEMENTVM REBELLIO ILLYRICI I – GERMANIKOVA “POUNJSKA OFANZIVA” -
Bojanovski, Ivo (1988). BOSNA I HERCEGOVINA U ANTIČKO DOBA. ANUBiH, Sarajevo.