Atletica leva

L’atletica leva cumpiglia las disciplinas che sa basan sin ils moviments natirals e fundamentals da l’uman, numnadamain currer, siglir e bittar. Da quellas deriva er il motto ‹Pli spert, pli aut, pli lunsch› dals gieus olimpics.

Il num atletica vegn dal grec vegl αθλητής athlētēs, quai che munta ‹concurrent›. Per far la differenza tar il sport da forza, en il qual vegn per part er discurrì d’atletica, discurr’ins dapi l’entschatta dal 20avel tschientaner en connex cun las disciplinas da currer, siglir e bittar d’atletica leva.

Tar l’atletica leva sa tracti en emprima lingia d’in sport individual. Sco sport da squadra sa preschenta quella sulettamain en furma da la cursa da staffetta. Ultra da quai datti tar tschertas occurrenzas valitaziuns da squadras, ma facticamain sa tracti tar quellas per ordinari da la summa da las prestaziuns individualas.

Las cundiziuns da basa (lieu d’occurrenza, equipament, tecnica, vestgadira etc.) sco er la moda da mesirar las prestaziuns èn regladas a nivel internaziunal. Las prestaziuns cuntanschidas sa laschan uschia cumparegliar en tut il mund.

Sco blers auters sports suonda er l’atletica leva in ciclus annual. In decurs tipic cumenza cun in lung temp da preparaziun durant l’enviern cun occurrenzas sporadicas en hallas; la stagiun da concurrenza per propi furma alura il mez onn da stad che cumpiglia er il punct culminant da la stagiun (p.ex. campiunadi mundial u gieus olimpics). L’onn va a fin cun ina pausa d’in mais enturn l’october.

Muntada ordaifer il sport da prestaziun ha surtut cuntanschì il currer da perseveranza. Cun las ulteriuras disciplinas d’atletica leva vegnan ins surtut en contact en rom dal sport da scola.

Las disciplinas d’atletica leva vegnan sutdivididas en las gruppas currer, sigl e bittar. Las concurrenzas multidisciplinaras ni polisportivas consistan da pliras disciplinas e cumpiglian tuttas trais gruppas.^[1]

• Sprint
  • 100 m
  • 200 m
  • 400 m
• Mesa distanza
  • 800 m
  • 1000 m
  • 1500 m
• Lunga distanza
  • 3000 m
  • 5000 m
  • 10 000 m
• Staffetta
  • 4 x 100 m
  • 4 x 400 m
• Siglir cun saivs
  • 100 m (dunnas)
  • 110 m (umens)
  • 400 m
• Cursa d’obstachels
  • 3000 m
• Via
  • Mezmaraton
  • Maraton
  • Cursa da cross
• Ir
  • 20 km
  • 50 km

• Sigl en aut
• Sigl cun l’asta
• Sigl en lung
• Sigl tripel

• Stuschar la culla
• Trair il disc
• Trair il martè
• Bittar la lantscha

• Pentatlon
• Heptatlon
• Decatlon

Tar las disciplinas da currer vegnan las distanzas inditgadas en meters (en il stadion) ubain en kilometers (sin via). En las cursas sin via variescha la lunghezza da la cursa tranter ca. 3 e 12 kilometers. Cursas da cross han lunghezzas cumparegliablas, ma vegnan realisadas davent da las vias e tipicamain be durant il mez onn d’enviern.

Las singulas disciplinas vegnan mintgamai adattadas a la capacitad da prestaziun creschenta dals scolars e giuvenils, respectiv a la capacitad da prestaziun sminuinta dals seniors. Uschia pon las distanzas da sprint cumpigliar be 50 u 75 meters enstagl da 100 resp. 300 enstagl da 400 meters. Tar la cursa d’obstachels reducesch’ins l’autezza dals obstachels ed en tut las disciplinas da bittar vegn adattà il pais dals objects da bittar. Bittar la balla furma in’atgna disciplina ch’exista be per scolars. Disciplinas spezialmain pretensiusas sco cursa d’obstachels, sigl tripel, sigl cun l’asta u trair il martè vegnan pir purschids a partir d’ina vegliadetgna minimala da 12 u 16 onns. Sper las categorias d’uffants e giuvenils existan talas per seniors che cumenzan cun ina vegliadetgna da 35 onns.

15 da las 24 disciplinas olimpicas lubeschan ina cumparegliaziun directa tranter umens e dunnas. (En las ulteriuras datti differenzas areguard il pais dals objects che vegnan bittads resp. n’han ils obstachels betg la medema autezza). Sch’ins cumpareglia ils records mundials constatesch’ins che las dunnas cuntanschan en las disciplinas da currer radund 90 % da la prestaziun dals umens ed en las disciplinas da siglir ca. 82 fin 85 %.

Forza, cundiziun, spertadad, coordinaziun e tecnica èn impurtants per tut las disciplinas d’atletica leva; ma la cumpart da quests elements variescha da disciplina tar disciplina. Tar il trenament tutgan er exercizis da coordinaziun e l’acquist da la tecnica specifica. Per uffants e giuvenils èsi impurtant da dosar commensuradamain il grad da difficultad dals exercizis e la durada da las unitads da trenament.^[2]

Doping è in tema surtut en las disciplinas da forza e da cundiziuns. Dapli tecnica e concentraziun che fa part dal success, e pli pauc che quel po vegnir influenzà cun meds ch’augmentan la prestaziun. En l’atletica leva è doping perquai surtut in tema tar il stuschar la culla ed en las disciplinas da currer.

En il sport d’elita hai adina puspè er da cas da doping tar campiuns mundials u victurs da medaglias olimpicas sco per exempel en ils cas da Ben Johnson e Torri Edwards. Dal temp da la Guerra fraida vegniva dopà a moda sistematica en l’ost ed en il vest. En l’anteriura Republica federala tudestga existivan programs da doping statals e las atletas ed ils atlets survegnivan magari doping senza vegnir a savair quai. Ma er en il vest ha existì ina pratica da doping per part excessiva sco che mussa per exempel en la Republica Federala Tudestga la mort da Birgit Dressel (heptatlon) il 1987.

En grondas concurrenzas, surtut internaziunalas, ha lieu en las disciplinas tecnicas (siglir, stuschar, bittar) ina runda da qualificaziun cun mintgamai maximalmain trais emprovas. Tgi che cuntanscha la lunghezza fixada dals organisaturs vegn en la runda finala ch’ha per ordinari lieu in auter di. En la runda finala ha mintga participant l’emprim trais emprovas. A la proxima ed ultima runda vegnan admess be ils otg participants cun ils megliers resultats da la runda finala; ultra da quai vegn adattada la successiun, uschia che quella u quel ch’ha cuntanschì fin qua il meglier resultat siglia resp. bitta sco ultim.

En las disciplinas da currer a curta distanza (100 fin 800 m) datti, tut tenor il dumber da participants, ina u pliras cursas d’eliminaziun avant ch’i vegn cumbattì en il final per ils plazs da podest. Tar ils gieus olimpics applitgesch’ins questa procedura er tar las distanzas lungas da 5000 e 10 000 m. Per ch’ils megliers atlets na fruntian betg gia en las cursas d’eliminaziun in sin l’auter, vegnan ils curriders repartids sin quellas tenor las prestaziuns ch’els han cuntanschì fin qua en questa stagiun.

Occurrenzas d’atletica leva han lieu en in stadion, concurrenzas da currer pli lungas al liber (per part cun entrada en il stadion per la runda finala). Per pudair realisar occurrenzas che cumpiglian blers participants ed in grond dumber da disciplinas dovri per ordinari in stadion/arena cun in champ fitg grond (che po er vegnir duvrà per gieus da ballape e.a.) e cun ina pista circumdanta ovala da 400 meter che cumpiglia 6 fin 8 u schizunt 9 vials.

Las disciplinas da siglir e da bittar han per ordinari lieu en ils segments che vegnan cunfinads da la pista circumdanta. Bler spazi basegnan qua surtut disciplinas da bittar lunsch sco trair la lantscha u trair il martè. Ma er tar disciplinas sco sigl tripel u sigl cun l’asta sto vegnir calculà bler spazi per la pista da schlantsch. Quai sa lascha schliar cun ina buna organisaziun e successiun da las singulas concurrenzas, uschia ch’ina disciplina po far diever da spazi da la disciplina vischinanta che paussa gist.

Intginas disciplinas d’atletica leva faschevan gia part dals gieus olimpics da l’antica. Dapi il cumenzament dals gieus olimpics dal temp modern l’onn 1896 ad Athen furma l’atletica leva sper il nudar ina da las parts centralas dal program da concurrenzas olimpic. Fin il 1983 purschevan ils gieus olimpics schizunt la suletta chaschun per atlets dals differents continents da cumbatter en las disciplinas olimpicas per il titel.

A chaschun dals gieus olimpics crodan en 24 disciplinas d’atletica leva en tut 47 decisiun – 24 dad umens e 23 da dunnas. L’emprima giada han las dunnas pudì sa participar a chaschun dals gieus olimpics dal 1928 a tschintg disciplinas d’atletica leva.

Dapi il 1983 han lieu mintga quatter e dapi il 1991 mintga dus onns campiunadis mundials d’atletica leva che cumpiglian l’entir program da concurrenza olimpic. Avant avevan gia gì lieu il 1976 a Malmö ed il 1980 a Sittard/NL campiunadis mundials, ma be cun concurrenzas en las disciplinas che na faschevan da quel temp betg part dal program olimpic.

Campiunadis europeics d’atletica leva datti gia bler pli ditg ch’ils campiunadis mundials. Tranter il 1934 ed il 1966 han ins mintgamai – cun in’interrupziun durant la Segunda Guerra mundiala – realisà quels suenter il mez temp d’in olimpiada. Suenter intginas divergenzas (1969, 1971) è puspè sa mess tras dal 1974 fin il 2010 il ritmus da quatter onns. Dapi il 2012 han ils campiunadis europeics er lieu l’onn olimpic, vegnan pia manads tras mintga dus onns.

En il decurs dal mez onn da stad han mintgamai lieu en stadions da diversas metropolas concurrenzas d’atletica leva prestigiusas (che vegnan per ordinari numnadas Meetings).

Dal 1998 fin il 2009 han sis dals pli impurtants meetings furmà l’IAAF Golden League. In atlet al qual i reussiva da gudagnar en sia disciplina la concurrenza en tut ils sis meetings pudeva sa participar al jackpot d’in milliun dollars.

Dapi il 2010 è la Golden League vegnida remplazzada tras l’IAAF Diamond League, ina seria da 14 meetings. En mintgina da las 32 disciplinas pon ins gudagnar in diamant da quatter carats en la valur da ca. 80 000 dollars.

L’Associaziun internaziunala d’atletica leva IAAF maina 186 records mundials (disciplinas olimpicas, disciplinas betg olimpicas, juniors, records mundials en hallas).

Tradiziunalmain domineschan en las distanzas da sprint ils sportists dals Stadis Unids e da la Giamaica. Las cursas a mesa distanza ed a lunga distanza domineschan ils curriders africans. En las disciplinas da bittar e da siglir èn las glistas da victurs main omogenas. Las naziuns ch’han tut en tut gì ils pli blers success en l’atletica leva èn ils Stadis Unids, la Russia (resp. Uniun sovietica) e la Germania (resp. Republica democratica tudestga).

Ils atlets ch’han gì ils pli gronds success a chaschun da gieus olimpics èn stads: Ray Ewry, sigl lung e sigl aut (diesch giadas aur, 1900 fin 1908); Paavo Nurmi, cursa a mesa ed a lunga distanza (nov giadas aur e trais giadas argient, 1920 fin 1928); Carl Lewis, sprint e sigl lung (nov giadas aur ed ina giada argient, 1984 fin 1996) ed Usain Bolt, sprint (nov giadas aur, 2008 fin 2016).

L’organisaziun tetgala furma l’Associaziun internaziunala d’atletica leva (International Association of Athletics Federations, IAAF) ch’è vegnida fundada il 1912 e che cumpiglia radund 210 associaziuns naziunalas. A nivel europeic exista l’Associaziun europeica d’atletica leva (European Athletic Association, EAA) ed en Svizra l’Associaziun svizra d’atletica leva (ASAL).

1. ↑ Tenor Deutsche Leichtathletikordnung.
2. ↑ Arnd Krüger (1998): Viele Wege führen nach Olympia. Die Veränderungen in den Trainingssystemen für Mittel- und Langstreckenläufer (1850–1997), en: N. Gissel (ed.): Sportliche Leistung im Wandel. Hamburg: Czwalina, pp. 41–56.

• www.iaaf.org – Associaziun internaziunala d’atletica leva
• Ils megliers atlets da tut ils temps
• Associaziun svizra d’atletica leva
• Records svizzers