Atletisme

L’atletisme es un ensemble d'espròvas esportivi comprenent de corsas de plat e d'obstacles e de marchas, de concors de saut e de lançar e d'espròvas combinadi. Lo vencèire es l'autor de la corsa pus rapida ò dau saut pus lòng ò pus aut. Es un espòrt universau practicat despí l'Antiquitat segon de modalitats variablas (distanças, projectiles tirats, luecs dei competicions, etc.). La sieua forma actuala es eissida de l'atletisme grèc ancian e li sieui evolucions europèï. Foguèt fixada ai Jòcs Olimpics dau 1896. Totun, de competicions locali e tradicionali existisson totjorn dins mai d'una region.

Remarca : l'atletisme modèrne es l'eiretier de l'atlestisme practicat per lu Grècs durant l'Antiquitat. Per aquela rason – e per gardar un article simple de legir – aquela seccion non intègra l'istòria dei practicas atletiqui presenti dins d'autru país sensa rapòrt emb aqueli tradicions e la sieua evolucion.

Córrer, sautar e lançar son de gèstes naturals frequentament representats tre lo periòde preïstoric, generalament dins de scenas de caça^[1]. Li descubèrtas dei arqueològs mòstran finda l'importància dei armas de lançar dins mai d'una region^[2]. Lu elements vènon mai precís a partir dau siècle XV en Egipte emb una referéncia a una corsa a pen trobada dins la tomba dau faraon Amenhotep II^[3]. A la meteissa epòca, d'espròvas de corsa e de lançar (javelina e disc) son atestadi en Creta^[4].

Pendent lo siècle VIII avC, apareissèrron lu premiers concors esportius en Grècia e l'atletisme i aguèt una plaça centrala. La corsa mai anciana es la « corsa de l'Estadi » que correspònde a 600 còps la longor dau pen d'Eraclès, sia 192,27 m. Avant la fin dau siècle, foguèt completada per la corsa diaulica (dos estadis), la corsa ippica (mièg fond) e la corsa dolica (fond). Lo pentatlon prefigurava lo decatlon, mas integrava la lucha. Lu Juecs Olimpics modèrnes son lu vestigis d'aqueli espròvas. Totun, pendent l'Antiquitat Grèga, li competicions èran frequenti car li avia d'autru juecs sacrats^[5]. Aquò favorizèt la difusion de l'atletisme e lu Romans organizèron d'espròvas d'atletisme grèc en lo 186 avC^[6]. Doi siècles mai tard, l'Estadi de Domician èra unicament dedicat a aqueli competicions^[7].

Una partida dei espròvas d'atletisme modèrna es probablament originària d'Irlanda. D'efècte, a partir dau 632 avC, de formas de saut a la pèrtega, de lançar de marteu e de cross-country èran practicadi dins l'illa. Au siècle IV apC, foguèron exportadi per lu Scòts en Escòcia.

De l'Edat Mejana a l'aparicion de l'atletisme modèrne, li espròvas esportivi son pauc a pauc integradi dins li estructuras sociali creadi per lu Estats modèrnes. Au siècle XI, l'afogament per li corsas en Anglatèrra necessitèt una intervencion dei autoritats per regular l'activitat. En particular, en lo 1154, un espaci foguèt reservat ai corsas per la vila de Lord. Durant lo sieu rèine, Enric II (1154-1189) reservèt de terrens de Londres per la practica dau lançar de marteu e dau lançar de javelina^[8]. Totun, en lo 1365, lo rèi Edoard III enebissèt la practica de la màger part dei activitats esportivi per privilegiar l'arc, necessari a la formacion d'un còrs d'arquiers per la sieua armada. Mas lu concors persistissèron e, finalament, Enric VIII annulèt l'interdiccion en lo 1510. Aquò permetèt un desvolopament suplementari de l'atletisme anglés coma lo mòstra l'aparicion dei Juecs de Cotswold, una mena de meeting inspirat per lu juecs grècs^[9].

Au siècle XVII, li competicions atletiqui conoissèron un desvolopament pus important. Li espròvas pus practicadi èra la corsa, lo lançar de marteu, lo saut en autessa e lo saut en longuessa. Aquel envanc suscitèt l'oposicion dei puritans car li competicions èran sovent pretèxtes a de batèstas mai ò mens alcoolizadi. La Glèisa Anglicana demandèt ensin mai d'un còp l'interdiccion d'aqueli espròvas. Totun, en reaccion au puritanisme, lo rèi Jaume I^èr (1603-1625) encoratjèt l'espòrt après l'ofici dau dimènegue^[10]. Aquela epòca foguèt finda aquela de la reaparicion de l'espòrt professionau en Euròpa Occidentala emb d'esportius ambulants que si confrontavan ai campions locals dins d'espròvas remuneradi.

Dins lo rèsta dau monde, de corsas medievali son atestadi a Roma pendent lo pontificat de Pau II (1464-1471). Durant la Revolucion, li autoritats organizèron li Olimpiadas de la Republica en lo 1796, lo 1797 e lo 1798 a París. Aqueli espròvas introdussèron l'utilizacion dau sistema metric e dau cronomètre^[11]. Marcan donc una transicion importanta entre l'atletisme ancian e li competicions modèrni.

Lo siècle XIX es un periòde d'estructuracion de l'atletisme marcat per una organizacion creissenta dei competicions, una adopcion de règlas comuni e l'imposicion d'una vision aristocratica de l'espòrt fòrça ostila au professionalisme. Lo premier meeting modèrne d'atletisme es ensin organizat en lo 1825. Lo sieu programa èra encara limitat mas d'espròvas novèli apareissèron rapidament. De mai, en lo 1849, l'armada britanica creèt li sieui competicions a l'arsenau londonenc de Woolwich. Pi, la promiera pista d'atletisme foguèt construcha en lo 1850. França e lu Estats Units d'America conoissèron d'evolucions similari emb l'aparicion de corsas professionali populari^[12]. Pi, lo movement si difusèt dins lo rèsta d'Euròpa.

La definicion e l'adopcion de règlas comuni acompanhèt la creacion de clubs esportius. La creacion de l'Union dei Societats Francesi d'espòrts atletics (USFEA) es una etapa importanta car definissèt d'espròvas basadi sus lo sistema metric. D'efècte, dins li escòlas britaniqui, li distàncias èran pusleu definidi a partir dau sistema imperial. La creacion dei Juecs Olimpics modèrnes, que pilhèt lo programa de l'USFEA coma basa, marquèt la fin d'aqueu procès car pauèt de basas demoradi establi.

L'olimpisme modèrne, especialament l'USFEA e li escòlas britaniqui, aguèron egalament un ròtle centrala dins la lucha còntra lo professionalisme. D'efècte, tre lo siècle XIX, un espòrt popular, pròche dei movements obriers, èra apareissut. Totun, lu sieus actors mai famós èran sovent professionaus car non avian de revenguts annèxes. Mas aqueu professionalisme si turtèt ai ideals de perfeccion absoluda de l'amatorisme promogut per li escòlas aristocratiqui dau Reiaume Unit. Aqueu debat non es especific a l'atletisme car mantun espòrt en cors d'estructuracion a la fin dau siècle XIX ò au començament dau siècle XIX foguèron finda tocats. Totun, dins lo cas de l'atletisme, s'acabèt per una victòria esquasi totala dei partisans de l'amatorisme. Ensin, a la sieua creacion en lo 1912, la Federacion Internacionala d'Atletisme adoptèt lo principi de l'amatorisme dins lu sieus estatuts.

Lo refús dau professionalisme foguèt una constanta de la Federacion Internacionala de l'Atletisme durant la màger part dau siècle XX. La repression de l'amatorisme marron entraïnèt d'escandals frequents coma aqueu dau Francés Jules Ladoumègue excluch a vida en lo 1932^[13]. Totun, aquelu afaires demenissèron la popularitat de l'atletisme en França, cen que favorizèt lo desvolopament dau fotbòl vengut professionau dins li annadas 1930. Dins d'autru país, aquela defensa extrèma de l'amatorisme favorizèt lo desvolopament dau fotbòl american, dau baseball e dau rugbi de XIII, espòrts qu'acceptèron rapidament lo professionalisme.

Totun, la Guèrra Freja fragilizèt aqueu totèm car lu atletas sovietics, oficialament amators, avian de mejans esquasi professionaus per s'entraïnar. Una autra entòrsa a aquela règla èra l'espòrt universitari estatsunidenc. Un autre problema foguèt la complexificacion dei tecnicas e dei besonhs de l'atleta per mantenir un niveu mondiau. Aquelu elements menèron a una evolucion lenta e, finalament, lo professionalisme foguèt autorizat en lo 1982. Rapidament, lu atletas de niveu internacional venguèron de trabalhaires professionals pagats per li federacions, lu clubs, lu esponsòrs e li primas.

Pendent lo siècle XX, l'atletisme modèrne venguèt un espòrt mondiau gràcias a un lent procès de difusion. Pendent la promiera dau siècle, l'Euròpa Occidentala, Escandinàvia e lu Estats Units dominèron li competicions. Totun, una premiera difusion s'observèt dins li annadas 1930 emb lu premiers campions negres estatsunidencs (Eddie Tolan, Jesse Owens, etc.). Après la Segonda Guèrra Mondiala, lu atletas dei èx-dominions e dei país comunistas venguèron finda capables de ganhar de competicions majori, cen que menèt a una transposicion dau monde bipolar de la Guèrra Freja dins li espròvas d'atletisme. Dins li annadas 1960-1970, aquela evolucion foguèt completada per l'emergença dei Caribas, de Magrèb^[14] e de l'Africa Negra (mai que mai d'Etiopia e de Kenya). Pi, au començament dau siècle, lu Jòcs Olimpics de Pequin entraïnèron d'investiments en China per desvolopar l'atletisme e ganhar de medalhas.

En atletisme, li a un destriament important entre li espròvas inscrichi ai Juecs Olimpics e li autri espròvas. D'efècte, lu Jòcs ocupan una plaça centrala dins li competicions, cen que mena a una diferença de prestigi fòrça importanta entre li disciplinas olimpiqui, sovent ben conoissudi per lo public internacional, e li disciplinas non olimpiqui sovent cantonadi a un país donat. Ensin, la seccion seguenta si concentra principalament sus li espròvas dau programa olimpic.

Li corsas de plat son de corsas a pen organizadi sus una pista ò sus una rota sensa obstacles.

L'esprint es una corsa disputada sus una corta distança. Es caracterizada per un esfòrç breu e intens afin de desvolopar una velocitat de desplaçament maximala. Per aquò, li esprintaires dèvon aver de fibras musculari capabli de si contractar rapidament. En foncion de la distança, son destriats l'esprint cort (100 e 200 m) e l'esprint lòng (400 m). Dins lu esprints corts, lu atletas pòdon agantar de velocitats de l'òrdre de 45 km/h. Dins lu esprints lòngs, la fisiologia umana empacha de mantenir aqueu ritme fins a la linha d'arribada e de consideracions d'endurança intran donc dins l'espròva^[15].

De corsas de releus existisson en esprint. Opauan doi equipas de quatre atletas que dèvon córrer 100 ò 400 m en si donant un baston cilindric (4 x 100 m e 4 x 400 m).

• 
  100 m
• 
  200 m
• 
  400 m
• 
  4 × 100 m
• 
  4 × 400 m

Li corsas de mièg fond son d'espròvas disputadi sus de distanças de 400 a 3 000 m. Ai Juecs Olimpics, son representadi per lo 800 m e lo 1500 m. Son de disciplinas dificili que permèton de corsas rapidi dont es possible d'adoptar d'opcions diferenti. Li qualitats demandadi son donc nombroï : velocitat^[16], endurança e sens tactic. Lu atletas que participan a aqueli espròvas dèvon donc aver de fibras musculari rapidi e lenti dins de proporcions egali.

• 
  800 m
• 
  1500 m

Li corsas de fond son d'espròvas disputadi sus de distanças superioras a 3 000 m. Ai Juecs Olimpics, son representadi per lo 5000 m, lo 10000 m e lo maraton (42,195 km). La qualitat principala per participar a aqueli corsas es l'endurança e lu atletas que participan a aqueli espròvas dèvon donc aver sustot de fibras musculari lenti. Lo maraton a la particularitat de si disputir principalament ò totalament sus rota^[17].

• 
  5000 m
• 
  10000 m
• 
  Maraton

Li corsas d'obstacles son d'espròvas disputadi sus de distàncias variadi. An la particularitat de necessitar de sautar de baranhas plaçadas sus lo percors. Li doi espròvas principali son organizadi sus de distàncias d'esprint : 100 m baranhas per li fremas, 110 m baranhas per lu òmes e 400 m baranhas per lu doi sèxes. En mai dei qualitats exigidi en li espròvas d'esprint d'origina, es egalament capital de mestrejar li tecnicas de passatge dei baranhas.

Existisse finda un corsa d'obstacles de mièg fond. Dicha 3000 m steeple, simula lo passatge d'un riu e d'un obstacle important. Cumula li tecnicas de passatge dau riu e dei baranhas amb lu problemas pus classics dei corsas de mièg fond (velocitat, endurança e tactic).

• 
  100 m baranhas
• 
  110 m baranhas
• 
  400 m baranhas
• 
  3000 m steeple

La marcha atletica es una espròva d'endurança e de saupre-faire tecnic. En efècte, li distanças son importanti (20 e 50 km) e cau respectar un gèste tecnic precís per « marchar ». De jutges son plaçats lòng dau percors per sancionar lu gèstes incorrèctes. Li competicions si debanan sus pista per de distàncias inferiori a 10 km e sus rota per li distàncias pus importanti.

• 
  20 km marcha
• 
  50 km marcha

Li espròvas de saut necessitan de sautar, sia verticalament sia orizontalament, lo pus aut ò luènh possible après una corsa d'abriva. La pus simpla es lo saut en longuessa que consistisse a sautar lo pus luènh possibla après una corsa d'abriva simpla. Lo triple saut es una varianta de saut en longuessa après tres apèls successius. Per li espròvas de saut vertical, l'objectiu es de passar una barra plaçada a una autessa definida. Dins lo saut en autessa, l'atleta sauta après una crosa d'abriva. Dins lo saut a la pertèga, l'atleta utiliza una pertèga.

• 
  Saut en longuessa
• 
  Triple saut
• 
  Saut en autessa
• 
  Saut a la pertèga

Lu concors de lançar son d'espròvas que consistisson a mandar lo pus luènh possible un engenh (pes, disc, marteu ò javelina). Lu gèsts tecnics despendon de l'engenh e son fòrça diferents segon li espròvas.

• 
  Lançar de pes
• 
  Lançar de disc
• 
  Lançar de javelina
• 
  Lançar de marteu

Li espròvas combinadi reünisson d'espròvas causidi dins cada categoria d'espròvas (esprint, corsa d'obstacles, mièg fond, saut e lançar). Ai Juecs Olimpics, lu òmes practican lo decatlon, compausat de 10 espròvas, e li fremas l'eptatlon, compausat de 7 espròvas. Cada concors permet de marcar de ponchs segon un tableau d'equivalença. Lo vencèire es l'atleta que ganha lo maximom de ponchs.

Lu terrens reservats ai concors omologats per l'Associacion Internacionala dei Federacions d'Atletisme ò li sieui federacions nacionalas son definits per de nòrmas internacionali. La pista a una longor de 500 m e deu comportar 6 a 8 corredors de 1,22 m de larg. En sala, li dimensions son pus reduchi amb una longor totala de 200 m e 4 a 6 corredors. Coma lu viratges son pus marcats, es possible de relevar li corbas d'un angle de 18° maximom. Lo revestiment a variat dins lo corrent de l'istòria de l'atletisme : tèrra a l'origina, èrba au començament dau siècle XX, tèrra batuda e materiaus sintetics despí li annadas 1960. La color roja foguèt causida car melhora la resisténcia dau revestiment ai efèctes dei ultraviolets.

Li pistas d'abriva dau saut, dau triple e dau saut a la pertèga an una longuessa de 40 m e una larguessa de 1,22 m. La zòna reservada au saut en autessa mesura 20 × 20 m. La pista d'abriva dau lançar de javelina deu aver una larguessa de 4 m e mesurar au mens 36 m de longuessa. Li zònas dedicadi ai autri espròvas de lançar son de ceucles de 2,135 m per lo pes e lo marteau e de 2,5 m per lo disc. Li susfàcias de recepcion son generalament erboï per permetre l'enfonsament dei projectiles. Lo pes de cada objècte tirat es definit dins li règlas. Per li corsas d'obstacles, l'autessa dei baranhas varia segon li espròvas.

Au niveu mondial, l'atletisme es gerit per l'Associacion Internacionala dei Federacions d'Atletisme qu'es venguda World Athletics en lo 2019. En lo 2023, 212 federacions nacionali èran afiliadi a aquela associacion. Totun, lo Comitat Internacionala Olimpic (CIO) a finda una certana influença car lu Juecs Olimpics son la competicion pus prestigioa en atletisme. Li autri competicions importanti son lu campionats dau monde, lu campionats continentals e lu campionats nacionals.

89 espròvas son l'objècte d'un recòrd omologat despí lo 1912. Toti li competicions olimpiqui son ensin seguidi, mas d'autri espròvas son finda cronometradi coma lo 1 000 m ò lo 4 × 800 m. Totun, per de questions de simplicitat, aqueu tableu presenta unicament lu recòrds dei espròvas olimpiqui.

Disciplinas	Recòrds masculins			Recòrds femenins
	Performança	Atleta	Data	Performança	Atleta	Data
100 m	9 s 58	Usain Bolt	16 d'aost dau 2009	10 s 49	Florence Griffith-Joyner	17 de julhet dau 1988
200 m	19 s 19	Usain Bolt	20 d'aost dau 2009	21 s 34	Florence Griffith-Joyner	29 de setembre dau 1988
400 m	43 s 03	Wayde van Niekerk	14 d'aost dau 2016	47 s 60	Marita Koch	6 d'octòbre dau 1985
800 m	1 min 40 s 91	David Rudisha	9 d'aost dau 2012	1 min 53 s 28	Jarmila Kratochvílová	26 de julhet dau 1983
1 500 m	3 min 26 s 00	Hicham El Guerrouj	14 de julhet dau 1998	3 min 49 s 11	Faith Kipyegon	2 de junh dau 2023
3 000 m steeple	7 min 52 s 11	Lamecha Girma	9 de junh dau 2023	8 min 44 s 32	Beatrice Chepkoech	20 de julhet dau 2018
5 000 m	12 min 35 s 36	Joshua Cheptegei	14 d'aost dau 2020	14 min 0 s 21	Gudaf Tsegay	17 de setembre dau 2023
10 000 m	26 min 11 s 00	Joshua Cheptegei	7 d'octòbre dau 2020	29 min 1 s 03	Letesenbet Gidey	8 de junh dau 2021
Maraton	2 h 1 min 9 s	Eliud Kipchoge	25 de setembre dau 2022	2 h 17 min 1 s	Mary Keitany	23 d'abriu dau 2017
100 m baranhas	/	/	/	12 s 12	Tobi Amusan	24 de julhet dau 2022
110 m baranhas	12 s 80	Aries Merritt	7 de setembre dau 2012	/	/	/
400 m baranhas	45 s 94	Karsten Warholm	3 d'aost dau 2021	50 s 68	Sydney McLaughlin	23 de julhet dau 2022
Saut en autessa	2,45 m	Javier Sotomayor	27 de julhet dau 1993	2,09 m	Stefka Kostadinova	30 d'aost dau 1987
Saut a la pertèga	6,23 m	Armand Duplantis	17 de setembre dau 2023	5,06 m	Yelena Isinbayeva	28 d'aost dau 2009
Saut en longuessa	8,95 m	Mike Powell	30 d'agost dau 1991	7,52 m	Galina Chistyakova	11 de junh dau 1988
Triple saut	18,29 m	Jonathan Edwards	7 d'aost dau 1995	15,74 m	Yulimar Rojas	20 de març dau 2022
Lançar de pes	23,56 m	Ryan Crouser	27 de mai dau 2023	22,63 m	Natalya Lisovskaya	7 de junh dau 1987
Lançar de disc	74,08 m	Jürgen Schult	6 de junh dau 1986	76,80 m	Gabriele Reinsch	9 de julhet dau 1988
Lançar de marteu	86,74 m	Yuri Sedykh	30 d'aost dau 1986	82,98 m	Anita Wlodarczyk	28 d'aost dau 2016
Lançar de javelina	98,48 m	Jan Zelezny	25 de mai dau 1996	72,28 m	Barbora Spotakova	13 de setembre dau 2008
Eptatlon	/	/	/	7 291 ponchs	Jackie Joyner-Kersee	24 de setembre dau 1988
Decatlon	9 126 ponchs	Kevin Mayer	16 de setembre dau 2018	8 358 ponchs	Austra Skujytė	15 de setembre dau 2015
20 km marcha	1 h 16 min 36 s	Yusuke Suzuki	15 de març dau 2015	1 h 23 min 49 s	Yang Jiayu	20 de març dau 2021
50 km marcha	3 h 32 min 33 s	Yohann Diniz	15 d'aost dau 2014	3 h 59 min 15 s	Liu Hong
4 × 100 m	36 s 84	Jamaïca	11 d'aost dau 2012	40 s 82	Estats Units d'America	10 d'aost dau 2012
4 × 400 m	2 min 54 s 29	Estats Units d'America	22 d'aost dau 1993	3 min 15 s 17	Union Sovietica	1èr d'octòbre dau 1988

• Wolfgang Decker e Jean-Paul Thuillier, Le Sport dans l'Antiquité, París, Picard, 2004.
• Jean-Paul Massicotte e Claude Lessard, Histoire du sport, de l'Antiquité au XIXe siècle, PUQ, 1984.
• Robert Parienté e Alain Billouin, La Fabuleuse Histoire de l'athlétisme, París, Minerva, 2003.
• Jean-Paul Thuillier, Le Sport dans la Rome antique, París, Errance, 1996.
• Violaine Vanoyeke, La Naissance des Jeux olympiques et le Sport dans l'Antiquité, París, Les belles lettres, 1992.