ٹراٹسکی ازم
جے روسی انقلاب دے پہلے باب (23-1917ء) نے عالمی محنت کش طبقے دے انقلابی رجحانات نوں دیو ہیکل مہمیز فراہم دی تاں 1923ء دے بعد اس دے دوسرے باب نے انقلابی کارکناں دی صفاں وچ خوفناک افراتفری پھیلائی۔ اس عہد دا مکمل احاطہ کردے ہوئے اسيں ایہ کہنے اُتے مجبور ہوئے جاندے نيں کہ صرف اک خوفناک زلزلہ ہی مادی سبھیاچار وچ اوہ تباہی تے بربادی برپا کر سکدا اے جو طفیلیاں دے انتظامی طرز عمل نے مارکسزم دے اصولاں، نظریات تے طریقہ کار وچ برپا دی اے ۔‘‘
’’ مارکسی سیوری تے حکمت عملی دے تاریخی دھارے نوں دوبارہ جوڑنا حزب اختلاف دا اولین فریضہ اے ۔‘‘ لیون ٹراٹسکی ، 17 فروری 1931ء
بالشویک قیادت وچ برپا ہونے والا اکتوبر 1917ء دا روسی انقلاب تریخ دا عظیم تر واقعہ سی۔ پیرس کمیون دے قلیل مدت واقعہ دے علاوہ تریخ وچ پہلی مرتبہ محنت کش طبقے نے سرمایہ داراں تے جاگیرداراں نوں بے دخل کردے ہوئے اقتدار اُتے قبضہ کيتا۔ پوری دنیا وچ اکتوبر دے واقعات توں متاثر ہوکے کروڑاں لوکاں دی امیداں انقلاب توں وابستہ ہوئے گئياں جس دے بعد 21-1917ء دے عرصے وچ کئی انقلابی واقعات برپا ہوئے۔ 1918ء وچ انقلاب نے طاقت جرمن محنت کشاں دے ہتھوں وچ مرتکز کر دتی لیکن سوشل ڈیموکریٹ قیادت نے اوہ طاقت دوبارہ سرمایہ داراں نوں تھمیا دی۔ بوویریا تے ہنگری وچ سوویت جمہوریاواں دا قیام ہويا لیکن جلد ہی رد انقلاب نے انہاں دا تختہ الٹ دتا۔ یورپ انقلاب دے شعلاں وچ جل رہیا سی لیکن غداریاں تے ناقص قیادت نے انہاں شعلاں نوں بجھاندے ہوئے پورے عالم وچ روسی انقلاب نوں تنہا کر کے رکھ دتا ۔
بالشویک پارٹی دا پروگرام عالمی سوشلسٹ انقلاب دا پروگرام سی ۔روسی انقلاب اس عالمی انقلاب دا محض پہلا واشگاف اعلان سی۔ لینن نے وضاحت کيتی سی کہ جنگاں تے انقلابات دا اک نواں عہد شروع ہوئے گیا اے جس دے لئی انقلابیاں نوں تیاری کرنے دی ضرورت اے۔ اس لئی لینن تے ٹراٹسکی نے مارچ 1919ء وچ اک نويں کمیونسٹ انٹرنیشنل دی بنیاد رکھی۔ ایہ اقدام سوشلسٹ انٹرنیشنل دے قائدین دی غداری دا منہ توڑ جواب سی جنہاں نے پہلی عالمی جنگ دے دوران اپنے حکمران طبقات دی حمایت کردے ہوئے، روزا لکسمبر گ دے لفظاں وچ انٹرنیشنل نوں اک ’’بدبودار لاش‘‘ وچ تبدیل کر دتا سی۔
کمیونسٹ انٹرنیشنل دے ابتدائی چند سال حقیقی انقلابی تحرک دے سال سن جنہاں دی عمل داری دی بنیاد روسی انقلاب تے لینن تے ٹراٹسکی دی قیادت سی۔ لیکن انٹرنیشنل دی طرف راغب ہونے والی نوجوان قوتاں سیاسی طور اُتے نابالغ سن۔ جرمنی، فرانس، اٹلی تے ہور ملکاں وچ وڈے حجم دی نويں کمیونسٹ پارٹیاں دا جنم تاں ہويا لیکن ایہ عالمی جنگ دے بعد اٹھنے والی دیو ہیکل انقلابی لہر دا فائدہ اٹھانے وچ انتہائی کمزور ثابت ہوئیاں۔ انہاں دی ناتجربہ کاری اک ایسی رکاوٹ سی جس دی وجہ توں فاش غلطیاں سرزد ہوئیاں۔ مثلاً، جرمنی وچ پارٹی نے 1921ء وچ اک الٹرا لیفٹ تے پہلے از وقت ’مارچ ایکشن‘ کيتا جس دا نتیجہ خونی شکست تے پارٹی دے تنہا رہ جانے دی صورت وچ نکلیا۔ اس پہلے ریلے دے بعد سرمایہ داری نوں گھٹ توں گھٹ عارضی طور اُتے سنبھلنے دا موقع مل گیا۔
دو سال بعد 1923ء وچ انقلابی صورتحال نے اک بار فیر جرمنی نوں جھنجھوڑ کر رکھ دتا تے عوام اپنی پرانی تنظیماں نوں چھڈ کے کمیونسٹاں نوں بطور قائدین دیکھنے لگے۔ بدقسمتی توں جرمن کمیونسٹاں نوں سٹالن تے زینوویف دی طرف توں ’آہستہ اگے بڑھو‘ دی ہدایات سن جس دا المناک نتیجہ اقتدار اُتے قبضے دا موقع گنوانا سی۔ سٹالن نے لکھاکہ ’’میری رائے وچ جرمناں نوں شہ دینے دی بجائے ہر صورت روکنا چاہیے۔‘‘ ٹراٹسکی نے اس سستی اُتے خبردار کردے ہوئے سرکشی دے منصوبے اُتے فوراً عمل کرنے دا مشورہ دتا لیکن اس دی تجویز نوں انقلابی رومانویت کہہ کے رد کر دتا گیا۔ بدقسمتی توں اس وقت تک لینن پے در پے فالج دے حملےآں توں شدید مفلوج ہوئے چکيا سی۔
جرمن شکست توں چند ہفتے پہلے ستمبر 1923ء وچ روسی مرکزی کمیٹی دے پلینم پرٹراٹسکی نے پارٹی نوں جارحانہ لائحہ عمل اپنانے اُتے زور دتا سی ۔ میٹنگ دی یادداشتاں دے مطابق،
’’مرکزی کمیٹی دے اجلاس توں رخصت ہونے توں پہلے کامریڈ ٹراٹسکی نے اک تقریر دی جس اُتے تمام مرکزی کمیٹی ممبران ہل کر رہ گئے۔ اس نے اپنی تقریر وچ واشگاف اعلان کيتا کہ جرمن کمیونسٹ پارٹی دی قیادت وچ مقدر پرستی تے سستی کوٹ کوٹ کر بھری ہوئی اے، وغیرہ۔ کامریڈ ٹراٹسکی نے ہور کہیا کہ انہاں حالات وچ ناکامی جرمن انقلاب دا مقدر بن چکی اے۔ اس تقریر اُتے تمام شرکا ششدر رہ گئے۔ فیر وی زیادہ تر کامریڈاں دی رائے سی کہ اس لعن طعن دی وجہ جرمن انقلاب وچ نئيں بلکہ مرکزی کمیٹی پلینم وچ رونما ہونے والے اک واقعہ وچ سی تے ایہ تقریر معروضی حالات توں متضاد سی۔‘‘
زینوویف، کامینیف تے سٹالن دے اتحاد ثلاثہ دے گرد اکٹھی اکثریت نے ٹراٹسکی دی تنبیہ نوں نظر انداز کر دتا۔ لیکن جدوں شکست سب اُتے واضح ہوئے گئی تاں پلٹا کھا کر سب نے جرمن پارٹی دی قیادت نوں مورد الزام ٹھہراندے ہوئے انہاں نوں عہدےآں توں سبکدوش کر دتا۔ اس فیصلے دی ٹراٹسکی نے بھرپور مذمت کيتی۔ شکست دی اصل وجوہات زینوویف تے سٹالن دے غلط مشورے تے پالیسیاں سن۔
مغرب وچ ’بالشویزم‘ دے ممکنہ پھیلاؤ دے خوف توں امریکی سامراج نے انتہائی چھیندی وچ مالیاتی قرضےآں دے ذریعے جرمن سرمایہ داری دی مدد کيتی۔ انہاں نے 1919ء وچ ورسائی وچ شکست خوردہ جرمنی نوں نچوڑنے دی غلطی توں سبق سیکھ لیا تھااور ہن دوبارہ اسنوں دہرانے نوں تیار نئيں سن ۔
جرمن انقلاب دی شکست تے روسی انقلاب دی ہور تنہائی دے ڈرامائی نتائج مرتب ہوئے۔ روس دی پسماندگی، پہلی عالمی جنگ کيتی ہولناکی، خانہ جنگی دی تباہ کاری تے سامراجی مداخلت تے ناکہ بندی دے تباہ کن اثرات پئے۔ لینن دے لفظاں وچ انقلاب اک ’محصور قلعے‘ وچ پھنس کر رہ گیا سی۔ صرف مغرب وچ سوشلسٹ انقلاب دا پھیلاؤ ہی اس تنہائی نوں توڑ کر شکست نوں فتح وچ تبدیل کر سکدا سی۔ خانہ جنگی دے دوران سامراجی مداخلت تے سفید فوج دے خلاف دفاعی کوششاں نوں کامیاب کرنے دی خاطر محدود وقت دے لئی ’جنگی کمیونزم‘ نافذ کرنا پيا۔ لیکن خانہ جنگی دے اختتا م اُتے اس پالیسی نوں تبدیل کر کے’ نويں معاشی پالیسی‘ (NEP) لاگو کيتی گئی تاکہ منڈی نوں بحال کر کے پینڈو تے شہری علاقےآں وچ ابھرنے والے شدید تضادات اُتے قابو پایا جا سکے۔ لیکن سرمایہ داری نوں دتی جانے والی ایہ مراعات، جنہاں نوں ’پسپائی‘ کہیا گیا، طبقاتی تفاوت نوں شدید کرنے تے امیر سٹہ بازاں، نیپ مین تے کولاکاں دے ابھرنے دا باعث بنیاں۔
خوفناک پسماندگی تے انقلاب دی تنہائی دی وجہ توں پرانی افسر شاہی دی طاقت دوبارہ ودھنے لگی تے اوہ واپس ریاست، ایتھے تک کہ پارٹی وچ وی سرایت کرنے لگی۔لینن دے مطابق، ’’مزدور ریاست دی سطح نوں کدرے توں وی کھرچاں تاں سوشلزم دی باریک سی ملمع کاری دے تھلے اوہی پرانی زار شاہی ریاستی مشینری اے ۔‘‘ قحط دی خوفناکی تے قلت دے مسائل نے قلیل محنت کش طبقے نوں کمزور کر دتا تے مزدور جمہوریت دی اوزار ’سوویتیں‘ بیکار ہوئے گئياں۔ نامزد افسران تے بیوروکریٹاں دی ودھدی تعداد نے محنت کش طبقے نوں پِچھے دھکیلدے ہوئے زیادہ توں زیادہ اثرورسوخ تے کنٹرول حاصل کرنا شروع کر دتا۔ تنہائی دا شکار تے تھکن توں چو ر سوویت حکومت اک کچے دھاگے توں لٹک رہی سی۔ مغرب توں انقلابی امداد دے سوا بالشویکاں دے پاس تے کوئی راستہ نئيں سی۔ لیکن اس دوران افسر شاہی دی گرفت مضبوط توں مضبوط تر ہُندتی گئی۔
نويں اہداف نوں حاصل کرنے دے لئی نويں طریقے متعارف کرائے جا رہے سن ۔ پرانے انقلابی ریاستی مشینری وچ ضم ہوئے رہے سن تے ہر گزردے دن دے نال عوام توں انہاں دا رشتہ کمزور ہُندا جا رہیا سی۔ سابق زار شاہی بیوروکریٹاں دے بڑھدے کنٹرول دے نال عوام وچ وی تبدیلی آ رہی سی تے ریاست تے پارٹی وچ ’فیر توں صف بندی‘ ہوئے رہی سی۔ ایہ سٹالن ازم دے ابھار دی حقیقی مادی وجوہات سن۔
1924ء وچ لینن دی وفات تے جرمن انقلاب دی شکست دے بعد افسر شاہی تے وی زیادہ پنجے گاڑ چکی سی۔ سٹالن عوام توں بالا تر اس مراعات یافتہ پرت دے نمائندے تے چہرے دے طور اُتے سامنے آیا۔ جداں کہ مارکس نے بیان کيتا تھاکہ ’’فن، سائنس تے حکومت‘‘ اک مٹھی بھر اقلیت دی داشتہ بن دے رہ جاندے نيں تے ایہ اقلیت اپنی سماجی حیثیت نوں اپنے مفادات دے حصول دے لئی استعمال کردی اے۔ مارکس تے لینن سمجھدے سن کہ افسر شاہی دا مقابلہ کرنے دا اک ہی طریقہ اے کہ عوام حکومت، صنعت تے سماج نوں چلانے وچ عملاً حصہ لاں۔ لیکن دس، بارہ گھینٹے یا اس توں وی زیادہ اوقات کار رکھنے والے محنت کش طبقے دی پسماندگی تے معروضی مشکلات دی وجہ توں ایہ نا ممکن سی۔
سٹالن دے گرد ابھرنے والی افسر شاہی دے خطرے نوں بھانپتے ہوئے لینن نے اس دے خلاف کوشش کيتی مگر زندگی نے زیادہ موقع نہ دتا
افسر شاہی دے اس ابھار نوں بھانپتے ہوئے لینن نے ٹراٹسکی دے نال مل کے اس خطرے دے خلاف اپنی زندگی دی آخری جدوجہد دا آغاز کيتا۔ اس جدوجہد دا آغاز 1922ء دے اختتام تے 1923ء دے پہلے دو مہینےآں وچ ہويا تے اس دا اک اہم پہلو لینن دا سٹالن توں قطع تعلق کرنا سی۔ لینن اُتے 14 دسمبر 1922ء نوں فالج دا حملہ ہويا جس دے بعد اوہ جزوی طور اُتے مفلوج ہوئے گیا۔ اگلے دن اس نے اپنی وصیت لکھوانی شروع کيتی۔ بیوروکریٹ سٹالن تے اس دے ساتھی اورجونیکیدزا دی جارجین بالشویکاں دے نال بدسلوکی دی اطلاع اُتے لینن نوں شدید صدمہ پہنچیا۔ ایہی وجہ سی کہ لینن نے ایک’ توپ دا گولہ‘ تیار کيتا۔۔ ایہ اعلان کہ سٹالن نوں ہر صورت پارٹی جنرل سیکرٹری دے عہدے توں ہٹا دینا چاہیے۔ لیکن اس توں پہلے کہ ایہ قدم اٹھایا جاندا، لینن اُتے اک بار فیر فالج دا حملہ ہويا۔ قوتِ گویائی کھونے دے بعد لینن بستر مرگ اُتے کسی قسم دی مداخلت توں قاصر مفلوج پيا رہیا۔
لینن نے اپنی وصیت وچ لکھیا کہ ٹراٹسکی ’’سنٹرل کمیٹی وچ سب توں زیادہ قابل آدمی‘‘ اے۔ ٹراٹسکی نوں پارٹی قیادت توں محروم کرنے دے لئی سٹالن ، زینوویف تے کامینیف، یعنی انہاں ’’پرانے بالشویکوں‘‘ نے اک اتحاد ثلاثہ بنا لیا۔ ٹراٹسکی نوں بدنام کرنے دے لئی انہاں نے خاص طور اُتے لینن تے ٹراٹسکی دے درمیان تمام پرانے اختلافات، جنہاں نوں تریخ بہت عرصہ پہلے حل کرچکی سی، باہر کڈے تے ممبران اُتے انہاں دی بوچھاڑ کر دتی۔ ایہ کم پہلے پہل بند دروازےآں دے پِچھے کيتا گیا کیونجے لینن دے ہمراہ بطور قائد انقلاب ٹراٹسکی دی حالے تک بے پناہ سیاسی تے اخلاقی اتھارٹی سی۔ اس دے سامنے سٹالن کچھ وی نئيں سی جدوں کہ 1917ء وچ زینوویف تے کامینیف دا ’ہڑتال توڑ‘ کردار، جدوں دونے نے مسلح سرکشی دی مخالفت کيتی سی، حالے وی عوامی شعور وچ تازہ سی۔
ٹراٹسکی نوں کڈ کے پولٹ بیورو دے بقیہ تمام ممبران اُتے مشتمل اک ڈھکا چھپا گٹھ جوڑ خفیہ طور ٹراٹسکی دے خلاف لڑائی نوں منظم کردا رہیا۔ اس لڑائی دا تعلق اصولاں توں نئيں بلکہ بد اصولی تے بدگمانی توں سی۔ غیر منتخب تقرریاں دے وسیع تر طریقہ کار دے ذریعے(جس اُتے سٹالن کامکمل کنٹرول سی)اس خفیہ دھڑے نے قومی تے مقامی سطح اُتے ریاستی مشینری دا کنٹرول حاصل کر ليا۔
انقلاب دی اس پسپائی دے ملک اُتے خاطر خواہ اثرات پڑ رہے سن ۔ عوام تھک چکی سی۔ افسر شاہی زور پھڑ رہی سی۔ پارٹی قیادت سازشاں دی آماجگاہ بن چکی سی۔ ٹراٹسکی دے مطابق، ’’طفیلئی اپنا سازشی دائرہ پھیلاندے جا رہے سن ۔ پہلے پہل انہاں نے محتاط انداز وچ اشارے کنایاں وچ پیش قدمی دی جس وچ اوہ ہر لمحہ زہر دی مقدار بڑھاندے گئے۔ ایتھے تک کہ سب توں زیادہ بے صبر ے زینوویف نے وی اپنی تہمتاں نوں تحفظات دے لبادے وچ لپیٹے رکھیا۔‘‘ بہرحال ’ٹراٹسکی ازم‘ دے خلاف جدوجہد زور پکڑدتی گئی۔
ٹراٹسکی دے مطابق،
’’اس سازش دے خلاف جس پارٹی ممبر نے وی آواز بلند دی اسنوں خوفناک حملےآں دا سامنا کرنا پيا جنہاں دا جواز انتہائی مبہم تے اکثر اوقات من گھڑت ہُندا سی۔ دوسری طرف، پہلے پنج سالاں وچ بے رحمی توں بے دخل کيتے گئے اخلاقیات توں عاری عناصر ٹراٹسکی دے خلاف صرف اک جارحانہ جملہ بول کر واپس بحال ہوئے رہے سن ۔‘‘
لینن دی وفات دے بعد اس طرح دے ہزاراں لکھاں کیریئراسٹاں نوں ناں نہاد لینن لیوی دے ناں اُتے پارٹی وچ گھسایا گیا جس دی وجہ توں ممبرشپ کمزور ہُندی چلی گئی تے سٹالن تے افسر شاہی دی طاقت وچ وادھا ہُندا گیا۔
کھبے بازو دی حزب اختلاف دی تخلیق
[سودھو]ٹراٹسکی دی کھبے بازو دی حزب اختلاف دی بنیاد 1923ء وچ رکھی گئی۔ ایہ یکدم ہی تعمیر نئيں ہوئے گئی بلکہ ایہ سفر حکمران دھڑے دی پالیسیاں دے خلاف مرحلہ وار سی۔ اس سال اکتوبر وچ پہلا سنجیدہ اختلاف سامنے آیا۔ معاشی صورتحال ابتر ہوئے رہی سی تے کئی علاقے ہڑتالاں دی لپیٹ وچ سن ۔ سورمورو، خارکوف، دونیتس بیسن تے ہور علاقےآں دے انجینئرنگ پلانٹس وچ مزدوراں نے اجرتاں دی عدم ادائیگی دے خلاف ہڑتالاں کر دتیاں۔ ملک وچ پھیلی بے چینی دا اظہار بالشویک پارٹی وچ وی ہونا شروع ہوئے گیا۔ لیکن اتحاد ثلاثہ دے کنٹرول وچ مرکزی کمیٹی نے پارٹی دے اندر تے باہر مخالف رجحانات نوں سختی توں کچلنا شروع کر دتا۔
اس سنجیدہ صورتحال وچ ٹراٹسکی نے 8 اکتوبر نوں سنٹرل کمیٹی نوں اک خط لکھیا جس وچ اس نے صورتحال دی سنجیدگی تے ’’پارٹی وچ بیمارطرز حکمرانی‘‘ دے ابھار اُتے احتجاج کيتا۔ اس نے وسیع پیمانے اُتے غیر منتخب تقرریاں تے ہر سطح اُتے پارٹی جمہوریت نوں کچلنے اُتے شدید تنقید کيتی۔ ’’پارٹی دی افسر شاہانہ تبدیلی بے قابو ہوئے چکی اے ‘‘۔
ٹراٹسکی نے خط دا اختتام انہاں لفظاں وچ کیتا کہ
’’مرکزی کمیٹی تے مرکزی کنٹرول کمیشن دے ممبران دے علم وچ اے کہ مرکزی کمیٹی وچ کِسے غلط پالیسی دے خلاف انتہائی مستعد تے فیصلہ کن مخالفت کرنے دے باوجود وچ مرکزی کمیٹی وچ جاری کسی وی جدوجہد نوں مٹھی بھر کامریڈاں دے سامنے وی کدی لے کے نئيں آیا، خاص طور اُتے انہاں دے سامنے جو پارٹی دے درست لائحہ عمل اختیار کرنے دی صورت وچ مرکزی کمیٹی وچ نمایاں ذمہ داریاں اُتے فائز ہونے دے اہل نيں۔ مینوں ایتھے کہنا اے کہ میری ڈیڑھ سال دی کوششاں دے باوجود کوئی نتائج حاصل نئيں ہوئے سکے۔ اس وجہ توں سانوں ایہ خطرہ لاحق اے کہ کوئی وی خوفناک بحران پارٹی نوں بے خبری وچ دبوچ سکدا اے۔۔۔ اس پیدا کردہ صورتحال وچ ، وچ اپنا حق ہی نئيں بلکہ اپنا فرض سمجھدا ہاں کہ پارٹی دے ہر اس ممبر کوجسنوں ميں معقول طور اُتے تیار، بالغ تے پختہ سمجھدا ہون، حقیقی صورتحال دا ادراک ہوئے تاکہ پارٹی نوں دھڑاں دی لڑائی دے بغیر اس بند گلی توں کڈیا جا سکے۔‘‘
اس سخت تحریر نے پنپتے ہوئے حزب اختلاف دی قیادت ٹراٹسکی نوں سونپ دی۔
15 اکتوبر 1923ء نوں چھیالیس پارٹی ممبران نے، جنہاں وچوں کئی خانہ جنگی دے دناں وچ ممتاز ذمہ داریاں اُتے فائز رہ چکے سن ،پولٹ بیورو نوں ’46 دا پلیٹ فارم‘ دے ناں توں اک اعلامیہ جاری کيتا جس وچ انہاں نے ٹراٹسکی دی تنقید دی مکمل حمایت کيتی۔ ’’ہم اس (بحران) دی وضاحت اس حقیقت توں کر رہے نيں کہ بظاہر سرکاری اتحاد دی موجودگی وچ افراد دی تقرری اک یکطرفہ عمل بن چکی اے تے معاملات چلانے دی سمت یکطرفہ اے تے طریقہ کار اک محدود حلقے دے خیالات تے ہمدردیاں دے مطابق اے۔ پارٹی قیادت دے انتہائی تنگ تے محدود نکتہ نظر دی وجہ توں پارٹی ہن اوہ فعال تے جاندار آزاد اکٹھ نئيں اے جو زندہ حقیقت نوں حساس باریکی توں پرکھ سکے کیونجے اوہ اس حقیقت دے نال ہزاراں تاناں باناں توں جڑی ہُندی اے ۔‘‘
حزب اختلاف نے مطالبہ رکھیا کہ مزدور جمہوریت نوں فوری طور اُتے بحال کيتا جائے تاکہ پارٹی تے ریاستی مشینری دی افسر شاہانہ زوال پذیری دا مقابلہ کيتا جا سکے۔ ’پلیٹ فارم‘ دا ایہ وی مطالبہ سی کہ دسويں کانگریس وچ پارٹی وچ موجود معطل دھڑاں دی قانونی حیثیت بحال کيتی جائے۔
’’ہم وچوں بہت ساراں نے شعوری طور اُتے اس طرز حکمرانی(دھڑے بندی اُتے پابندی) نوں قبول کيتا سی ۔ 1921ء وچ پالیسی دی تبدیلی تے بعد وچ کامریڈ لینن دی بیماری دی وجہ توں اسيں وچوں کچھ دا مطالبہ سی کہ پارٹی وچ عارضی طور اُتے اک آمریت نافذ کر دتی جائے۔ کچھ کامریڈاں دا شروع توں ہی اس تجویز اُتے تشکیک پسند یا منفی رویہ سی۔ بہرحال کچھ وی ہو، پارٹی دی بارہويں کانگریس تک اس طرز حکمرانی کيتی عمر پوری ہوئے چکی سی۔ ہن اس دا منفی پہلو ابھر کر سامنے آنا شروع ہوئے گیا سی۔ پارٹی وچ رابطے کمزور ہونا شروع ہوئے گئے ۔ پارٹی مرنا شروع ہوئے گئی۔‘‘
دھڑے بندی اُتے عارضی پابندی پیٹی بورژوا دباؤ دے خلاف جدوجہد وچ اک ہتھیار ثابت ہونے دے بجائے پارٹی افسر شاہی دے ہتھوں وچ حقیقی تنقید دے خلاف ہتھیار بن چکی سی۔ پابندی دا مقصد کدی وی اس دا ایسا مجرمانہ استعمال نئيں سی۔ جدوں تک لینن زندہ رہیا اوہ طاقت دے غلط استعمال اُتے اک رکاوٹ بنا رہیا۔ درحقیقت، لینن نے ٹراٹسکی دے نال مل کے ’جارجین مسئلے‘اور بیرونی تجارت اُتے ریاستی اجارہ داری دے دفاع وچ اپنا بلاک بنا کے خود اس پابندی نوں توڑ دتا سی۔ جے لینن کچھ عرصہ تے زندہ رہندا تاں یقیناًیہ عارضی پابندی ختم کر دتی جاندی۔
پلیٹ فارم دا فوری مطالبہ سی کہ مرکزی کمیٹی تے حزب اختلاف دے قائدین دی اک خصوصی کانفرنس منعقد کيتی جائے جس وچ اختلافات نوں حل کيتا جائے۔ اس اعلامیے اُتے ہور دے علاوہ پریوبرازینسکی، سیریبریاکوف، انتونوف اوفسینکو، آئی این سمیرنوف، پیاتاکوف، اسینسکی، مورالوف تے ساپرونوف نے وی دستخط کيتے۔ سفارتی امور اُتے بیرون ملک معمور راکوفسکی تے کریس تنسکی وی ٹراٹسکی دے موقف توں متفق سن ۔
1923ء وچ لیفٹ اپوزیشن دی بنیاد رکھی گئی
لیکن پولٹ بیورو نے اپنے جواب وچ ٹراٹسکی اُتے ’’مرکزی کمیٹی دے خلاف اک جدوجہد شروع کرنے دی کوشش‘‘ تے کئی غلطیاں سرزدکرنے دا الزام لگایا جنہاں دی وجہ توں ’’پارٹی وچ حقیقی بحران جنم لے سکدا اے تے پارٹی تے محنت کش طبقے دے درمیان اک دراڑ پڑ سکدی اے ‘‘۔ اگرچہ ٹراٹسکی دی کسی وی بحث دا جواب نئيں دتا گیا لیکن اس اُتے ’’معاشی تے عسکری امور دا آمر‘‘ بننے دی خواہش رکھنے دا الزام لگادتا گیا۔ پولٹ بیورو نے ٹراٹسکی تے لینن دے سابقہ اختلاف رائے نوں غلط پیرائے وچ پیش کردے ہوئے اس دی کردار کشی کرنے دی وی کوشش کيتی۔
ٹراٹسکی نوں مجبوراً 24 اکتوبر نوں اک دوسرے خط دے ذریعے پولٹ بیورو نوں جواب دینا پيا جس وچ اس نے خاص طور اُتے لینن تے اس دے خیالات نوں مسخ کرنے دی کوششاں دا تذکرہ کيتا۔ ٹراٹسکی نے لینن دے اقوال نقل کيتے تاکہ ثابت ہوئے سکے کہ معاشی سوالات اُتے اس دے تے لینن دے خیالات مشترک سن ۔ ايسے حوالے توں بیرونی تجارت اُتے ریاستی اجارہ داری دے مشترکہ دفاع دا ذکر وی کيتا جس دے حوالے توں لینن نے اسنوں اک مشترکہ بلاک بنانے دا کہیا سی۔ ٹراٹسکی نے خاص طور اُتے ’تھوڑے ہی صحیح، لیکن صحیح‘ دا حوالہ دیندے ہوئے لینن دے افسر شاہی اُتے حملے دا ذکر کيتا جس وچ اس نے سٹالن دی قیادت وچ مزدوراں تے کساناں دی معائنہ کار عوامی کمیساریت اُتے تباہ کن تنقید کيتی۔ لینن دا مطالبہ سی کہ اس کمیساریت دی از سر نو تشکیل کيتی جائے۔
’’مزدوراں تے کساناں دی معائنہ کار نوں از سر نو تشکیل دینے دی تجویز اُتے پولٹ بیورو دا رد عمل کيتا سی؟ ‘‘ٹراٹسکی نے پُچھیا۔ ’ ’میری درخواست اُتے جدوں پولٹ بیورو دا اجلاس فوراً بلايا گیا تواس وچ موجود تمام لوک؛ سٹالن ، مولوٹوف، کوبی شیف، رائکوف، کالینن تے بخارن، نہ صرف لینن دے منصوبے دے خلاف سن بلکہ اس مضمون نوں چھپوانے دے وی مخالف سن ۔ سیکریٹریٹ دے ممبران دے اعتراضات خاص طور اُتے تیزوتند تے واضح سن ۔ لینن دے مضمون چھاپنے دے مسلسل اصرار اُتے کامریڈ کوبی شیف، مستقبل وچ رابکن(مزدوراں تے کساناں دے معائنہ کار) دے عوامی کمیسار ،نے تجویز دتی کہ پولٹ بیورو اس مضمون دے نال پراودا دے اک خصوصی شمارے دی اک کاپی چھاپ کر لینن نوں مطمئن کر دے لیکن اس مضمون نوں پوری پارٹی توں چھپا کر رکھیا جائے۔‘‘ [۱]
لینن دے منصوبے نوں عملی جامہ پہنانے دے بجائے اسنوں شعوری دھوکے بازی توں ’بے ضرر‘ بنا دتا گیا۔
نہ تاں ٹراٹسکی تے ’46 دا پلیٹ فارم‘ دے خطوط چھاپے گئے تے نہ ہی پارٹی ممبران نوں انہاں توں آگاہ کيتا گیا۔ اس دے برعکس پولٹ بیورو نے کھبے بازو دے حزب اختلاف دے خلاف یکطرفہ مہم شروع کر دتی۔ٹراٹسکی نے جواب وچ دسمبر 1923ء وچ پراودا دے لئی مضامین لکھے جنہاں نوں اک پمفلٹ ’نیا راستہ‘کے ناں توں شائع کيتا گیا۔ ایہ پمفلٹ حزب اختلاف دی تعمیر وچ اک اہم موڑ ثابت ہويا۔
’نیا راستہ‘ وچ ٹراٹسکی ’پرانے اکابرین‘ دی زوال پذیری دے خطرات توں خبردار کردے ہوئے لکھدا اے کہ ’’کیا افسر شاہانہ زوال پذیری دا خطرہ موجود اے کہ نئيں؟ جو شخص اس دا انکار کريں گا اوہ اَنھّا ہی ہوئے گا۔ اپنے طویل ارتقاء وچ افسر شاہی دے پنپنے دا عمل قائدین نوں عوام توں کٹ دیندی اے، انہاں دی توجہ صرف انتظامی امور اُتے مرکوز ہوئے کے رہ جاندی اے، صرف تقرریاں تے تبادلاں پر، انہاں دی سوچ تنگ ہوئے جاندی اے، انہاں دے انقلابی جذبات ماند پڑ جاندے نيں، یعنی کم تے بیش پرانے اکابرین یا فیر گھٹ توں گھٹ انہاں دے اک قابل ذکر حصے دی موقع پرستانہ زوال پذیری شروع ہوئے جاندی اے۔ ایداں دے عوامل آہستہ تے غیر محسوس انداز وچ نشوونما پاندے نيں، لیکن فیر اچانک ہی اپنا اظہار کردے نيں۔ لیکن جے پرانا طریقہ کار ہر قیمت اُتے اپنے آپ نوں قائم تے دائم رکھنے دے لئی اپنی گرفت مضبوط کرے ، مصنوعی انتخاب دے ذریعے، ڈریا دھمکا کر، جے اک لفظ وچ کہیا جائے، اک ایداں دے طریقہ کار توں جس توں پارٹی اُتے عدم اعتماد جھلکتا ہو، تاں فیر کیڈرز دے اک قابل ذکر حصے دی زوال پذیری دا خطرہ ناگزیر طور اُتے ودھ جائے گا۔‘‘
’’کساناں نوں کم تر سمجھنے‘‘ دے الزام دا جواب دیندے ہوئے ٹراٹسکی نے وضاحت کيتی کہ اوہ پہلا شخص سی جس نے’ نويں معاشی پالیسی‘(نیپ) دی سفارش کيتی سی جس وچ کساناں نوں مراعات دتیاں گئیاں سن لیکن اسنوں مرکزی کمیٹی نے مسترد کر دتا سی۔ کساناں دی سستی اشیاء دی ضرورت کومحنت کش طبقہ صرف دیو ہیکل صنعت کاری دے ذریعے ہی پورا کر سکدا سی۔ ایہ پنج سالہ ترقیاتی منصوبےآں اُتے عمل داری دے ذریعے ہی ممکن سی۔ اک بار فیر اس منصوبے دی سٹالن تے اتحاد ثلاثہ نے تمسخر، بدسلوکی اورغلط بیانی دے ذریعے شدید مخالفت کيتی۔ بعد وچ پہلا پنج سالہ منصوبہ نافذ کردے ہوئے سٹالن نے ایہ پورے دا پورا ’’خیالی‘‘ منصوبہ ہی چرا لیا۔
اتحاد ثلاثہ دے تمام تر حملےآں تے تہمتاں دے باوجود حزب اختلاف دے خیالات نوں پذیرائی ملنی شروع ہوئے گئی۔ سرخ فوج دے یونٹاں تے ینگ کمیونسٹ لیگ دی اکثریت نے خاص طور اُتے حزب اختلاف دی حمایت وچ ووٹ ڈالے۔ ماسکو وچ وی اکثریت نے حزب اختلاف دی حمایت کيتی۔ لیکن سٹالن دے کنٹرول وچ ریاستی مشینری نے یقینی بنایا کہ تیرہويں کانفرنس وچ دھاندلی تے سازشاں دے ذریعے اتحاد ثلاثہ نوں مکمل فتح حاصل ہوئے۔
حزب اختلاف دے قائدین لینن دی صحت یابی دے حوالے توں اُتے امید سن، جس دے نتیجے وچ جدوجہد تبدیل ہوئے جانی سی۔ لیکن 21 جنوری 1924ء نوں لینن دی وفات نے اتحاد ثلاثہ نوں ہر قسم دی رکاوٹ توں آزاد کر دتا۔ ’ٹراٹسکی ازم‘ دے خلاف مہم تیز تر ہوئے گئی۔ مئی وچ منعقد ہونے والی تیرہويں کانفرنس وچ سٹالن نے ٹراٹسکی اُتے خود حملے کيتے۔ پولٹ بیورو دی نظر وچ لینن دی وصیت تخریبی سی تے اسنوں دبا دتا گیا۔ ہر گزردے دن دے نال سٹالن اکتوبر انقلاب دے خلاف مستحکم تے مضبوط ہُندی افسر شاہانہ رجعت کانمائندہ بندا جا رہیا سی۔ افسر شاہی نوں امن تے سکون چاہیے سی تاکہ اوہ عالمی انقلاب دی ذمہ داریاں توں جان چھڑا کر اپنے مفادات دا تحفظ کرسکے۔ لینن دی وفات انہاں دے لئی سنہری موقع ثابت ہوئی۔ ایہ کوئی حادثہ نئيں اے کہ عین ايسے وقت سٹالن نے ’اک ملک وچ سوشلزم‘کے ناں نہاد نظریے نوں پیش کيتا جو افسر شاہی دے مفادات دی بھر پور ترجمانی کردا سی۔
ٹراٹسکی دی قیادت وچ بین الاقوامیت پسنداں نے اس غیر مارکسی نظریے دی شدید مخالفت کيتی۔ بالشویزم نے اپنی ساری تریخ وچ ، ’قومی سوشلزم‘ دے مکروہ نظریے دی مخالفت کيتی سی،خاص کر پسماندہ روس دے تناظر وچ ۔ مارکس تے اینگلز نے عرصہ دراز پہلے اس نظر یے دی شدید مخالفت کيتی سی۔ مارکسزم دی بنیاد پرولتاری بین الاقوامیت اے جو خود عالمی سرمایہ داری دی کوکھ توں پیدا ہوئی اے۔ لینن نے کئی مرتبہ وضاحت کيتی کہ عالمی انقلاب دے بغیر اک تنہا انقلاب ناگزیر طور اُتے ناکام ہوئے جائے گا۔ 1924ء دی بہار تک سٹالن وی اس نظریے دے خلاف سی۔ لیکن 1924ء دے آخر وچ چھپنے والے اپنی تصنیف کردہ کتاب ’لینن ازم دے مسائل‘ دے دوسرے ایڈیشن وچ اس نے لکھاکہ ’’اقتدار اُتے اپنا قبضہ مستحکم کرکے تے کساناں دی قیادت کردے ہوئے اک ملک دا فاتح پرولتاریہ اک سوشلسٹ سماج تعمیر کر سکدا اے تے اسنوں ایسا کرنا چاہیے۔‘‘ (سٹالن ، مجموعہ لکھتاں، جلد 6، صفحہ110 )
مارکسزم وضاحت کردا اے کہ جدوں نظریات نوں عوامی حمایت حاصل ہوئے جاندی اے تاں فیر اوہ سماج وچ موجود ٹھوس مادی مفادات، گروہون، برادریاں یا طبقات دی نمائندگی کردے نيں۔ ’اک ملک وچ سوشلزم‘ دا نظریہ افسر شاہی تے کیریئراسٹاں دی ذہنی کیفیت دا عکاس سی جو انقلاب اُتے روک لگانا چاہندے سن ۔ اوہ اپنے آپ نوں اک حاکم پرت وچ تبدیل کر رہے سن ۔ ’اک ملک وچ سوشلزم‘کو اپنانے دے بعد کمیونسٹ انٹرنیشنل عالمی انقلاب دے اوزار توں محض سوویت یونین دی سرحداں تے ماسکو افسر شاہی دی محافظ بن دے رہ گئی۔
ٹراٹسکی نے پیش گوئیکيتی سی کہ 1928ء وچ کمیونسٹ انٹرنیشنل دے مرکزی پروگرام وچ شامل کيتا گیا ایہ زہریلا نظریہ انٹرنیشنل دی قومی تے اصلاح پسندانہ بنیاداں اُتے زوال پذیری دا موجب بنے گا۔ ایہ پیش گوئی 1943ء وچ حیرت انگیز طور اُتے درست ثابت ہوئی جدوں سٹالن نے اسنوں باقاعدہ تحلیل کر کے اتحادیاں نوں اپنی نیک نیندی دا ثبوت دتا۔
’اک ملک وچ سوشلزم‘ دے گھٹیا تے رد انقلابی نظریے دے خلاف ٹراٹسکی نے اپنے شاہکار نظریہ انقلاب مسلسل دا شاندار دفاع کيتا۔ ٹراٹسکی نے لکھیا کہ ’’’انقلاب مسلسل‘ دی اصطلاح مارکس دی اصطلاح اے جو اس نے 1848ء دے انقلاب دے لئی استعمال کیتی۔
’’مارکسی تحریراں وچ ، ظاہر اے تحریف پسندی دے برعکس انقلابی مارکسی تحریراں وچ ، ایہ اصطلاح ہمیشہ استعمال ہُندی رہی اے۔ اسنوں فرانز مہرنگ نے 1905-07ء دے انقلاب دے لئی استعمال کيتا۔ انقلاب مسلسل دا جے لفظی ترجمہ کيتا جائے تاں ایہ مستقل انقلاب، غیر منقطع انقلاب اے۔ چنانچہ بالشویزم دا بنیادی لائحہ عمل انقلاب مسلسل دے نظریے توں مکمل طور اُتے متفق اے۔ ایہ گل قابل فہم اے کہ اٹھارہ سال یا پندرہ سال پہلے اس حقیقت دا ادراک نئيں سی۔ لیکن ہن ایہ ممکن ہی نئيں کہ تاریخی پس منظر وچ عمومی فارمولے نوں ہن سمجھیا یا پہچانا نہ جا سکے۔۔۔ میری اس وقت دی کسی تحریر وچ کساناں نوں نظر انداز کرنے دی معمولی سی کوشش کيتی وی شناخت نئيں کيتی جا سکدی۔ نظریہ انقلاب مسلسل دا تعلق براہ راست لینن ازم تے خاص طور اُتے 1917ء دے اپریل سیسس دے نال بندا اے۔۔۔ لیکن جداں کہ ہن سب جاندے نيں، اکتوبر دے مہینے وچ اس سیسس دی روشنی وچ وضع ہوئی ساڈی پارٹی پالیسی نے اج ’انقلاب مسلسل‘ دے خلاف بولنے والےآں دی اکثریت وچ اضطراب برپا کر دتا سی۔‘‘
1924ء کئی حوالےآں توں اک اہم موڑ ثابت ہويا۔ ایہ اوہ وقت سی جدوں زینوویف کومنٹرن کو’بالشویزم‘ وچ ڈھال رہیا سی۔ یعنی ماسکو براہ راست مداخلت کردے ہوئے کمیونسٹ پارٹیاں دی معاونت نئيں بلکہ اطاعت نوں یقینی بنا رہیا سی۔ مخالفین نوں تمام پارٹی عہدےآں، بشمول قیادت توں ہٹا کر انہاں دی جگہ جی حضوریاں دی فوج ظفر موج بھرتی دی جا رہی سی۔ انہاں اقدامات دی وجہ توں ایہ پارٹیاں ماسکو دے احکامات دی پابند غلام تنظیماں بن دے رہ گئی سن۔ اس گلے سڑے طریقہ کار دا آغاز زینوویف نے کيتا تے اسنوں پایۂ تکمیل تک سٹالن نے پہنچایا۔ نتیجتاً کمیونسٹ انٹرنیشنل تباہ تے برباد ہوئے کے رہ گئی۔
1924ء حزب اختلاف دے لئی وی اہم ثابت ہويا۔ اس وقت ٹراٹسکی نے اپنی 1917ء دی تقریراں تے تحریراں دی تیسری جلد دا دیباچہ لکھیا جس دا ناں ’اکتوبر دے اسباق‘ سی۔ ایہ دیباچہ مختصر لیکن روسی انقلاب تے اس دے اسباق دا بہترین تجزیہ سی۔ ٹراٹسکی نے 1917ء وچ پارٹی دے دو اندرونی بحرانات دی نشاندہی کی، یعنی اک اپریل وچ جدوں لینن نوں پارٹی دے پرانے بالشویکاں دے خلاف جدوجہد کر کے پارٹی نوں دوبارہ آنے والے انقلاب دے لئی نظریاتی طور اُتے مسلح کرنا پيا تے دوسرا اکتوبر وچ جدوں زینوویف تے کامینیف تذبذب دا شکار ہُندے ہوئے سرکشی دے مخالف ہوئے گئے۔ ہر اہم مرحلے اُتے لینن نوں ’پرانے بالشویکوں‘کی مخالفت دا سامنا کرنا پيا۔ ٹراٹسکی نے ہور جرمن انقلاب دے نال موازنہ کردے ہوئے پارٹی وچ موجود سجے بازو دے رجحان سمیت ہور مماثلتاں دی نشاندہی کيتی۔ روس وچ لینن تے ٹراٹسکی ، زینوویف تے کامینیف دے سجے بازو دے رجحان اُتے حاوی ہونے وچ کامیاب ہوئے گئے سن لیکن جرمنی وچ صورتحال مختلف سی۔ جرمن انقلاب وچ کوئی لینن یا ٹراٹسکی موجود نئيں تھااور سجے بازو دا رجحان قیادت وچ حاوی سی جس نے کامیابی دے نال پورا انقلاب نیست تے نابود کر دتا۔ جرمن اکتوبر نے منفی انداز وچ اس امر دی تصدیق کر دتی جس دی روسی انقلاب نے مثبت طور اُتے تصدیق دی سی۔۔ اک دور اندیش قیادت دی اہمیت ۔
’اکتوبر دے اسباق‘ دی اشاعت اک بم دھماکہ ثابت ہويا۔ اتحاد ثلاثہ دے پیراں تلے زمین نکل گئی۔ انہاں نے فوراً مضامین لکھدے ہوئے ٹراٹسکی اُتے شدید حملے شروع کر دتے۔ٹراٹسکی دے مختلف اقوال نوں سیاق تے سباق توں ہٹا کر اخباراں وچ نقل کردے ہوئے اس دے ماضی تے حال نوں مسخ کيتا گیا۔ اس دے خلاف حملےآں دی شدت بے نظیر سی۔ 1925ء وچ برطانوی کمیونسٹ پارٹی نے اک کتاب شائع دی جس وچ ٹراٹسکی دے ’اکتوبر دے اسباق‘ دے نال زینوویف، کامینیف، سٹالن تے کروپسکایا دے شدید مخالفانہ مضامین دا اک مجموعہ شائع کيتا گیا۔ کتاب دا نام’ ٹراٹسکی ازم دی غلطیاں‘ سی۔ تعارف وچ جے ٹی مرفی کو(ممبر برطانوی کمیونسٹ پارٹی مرکزی کمیٹی جس نے پہلی مرتبہ ٹراٹسکی دی بے دخلی دا مشورہ دتا تے فیر 1932ء وچ اس وقت تاریخی ستم ظریفی دا شکار ہويا جدوں کچھ اختلافات دی وجہ توں اس اُتے ’ٹراٹسکی ازم‘ دا غلط الزام لگیا کرپارٹی توں سٹالن دی تطہیری مہم دے دوران کڈ دتا گیا) ٹراٹسکی دی مجبوراً تعریف کرنی پئی جس دے بعد اس نے اسنوں شدید تنقید دا نشانہ بنایا کہ’’اس وچ کوئی شک نئيں کہ برطانوی محنت کش طبقے دے لئی کامریڈ ٹراٹسکی تے کمیونسٹ انٹرنیشنل دے درمیان شدید تنازعہ اک حیران کن صورتحال سی۔ ساڈے ذہناں وچ کامریڈ ٹراٹسکی دا ناں ہمیشہ کامریڈ لینن دے نال منسوب رہیا اے۔ ’لینن تے ٹراٹسکی !‘ روسی انقلاب تے کمیونسٹ انٹرنیشنل دے حوالے توں ساڈی سوچ تے جذبات وچ ہمیشہ ایہی دو ناں ابھردے سن ۔‘‘ ایتھے تک کہ ٹراٹسکی اُتے تنقید کرنے دی کروپسکایا دی کوششاں وچ وی طنز دا اک عنصر موجود اے۔ مثلاً ’’مینوں نئيں معلوم کہ کیہ واقعی کامریڈ ٹراٹسکی اپنے اُتے لگے الزامات دا مرتکب ہويا اے۔۔ تنازعہ وچ مبالغہ آرائی ہونا ناگزیر ہُندی اے ۔‘‘ دلچسپ گل ایہ اے کہ کتاب وچ 15جنوری 1925ء نوں روسی پارٹی دی مرکزی کمیٹی نوں لکھے گئے ٹراٹسکی دے خط نوں وی شائع کيتا گیا جسنوں اسيں ایتھے شائع کر رہے نيں۔
عزیز کامریڈز، منعقد ہونے والے مرکزی کمیٹی پلینم دے ایجنڈے اُتے پہلا مسئلہ ٹراٹسکی دے ’طرز عمل‘ اُتے مقامی تنظیماں دی طرف توں بھیجی گئی قراردادتیاں نيں۔ میری صحت مینوں اجازت نئيں دیندی کہ وچ اجلاس وچ شرکت کر سکےآں لیکن میرا خیال اے کہ وچ اس سوال دے بارے وچ مندرجہ ذیل گزارشات دے نال کچھ وضاحت ضرور کر سکدا ہاں:
1۔ گہری سوچ بچار دے بعد وچ ہن سمجھدا ہاں کہ جے ميں چاہاں تاں اپنے اُتے لگائے گئے الزام، کہ وچ ’لینن ازم وچ تحریف‘ کرنا چاہندا ہاں یا لینن دے کردار نوں ’محدود‘ کرنا چاہندا ہاں ،کی ٹھوس دلائل دے نال بھرپور نفی کرسکدا ہون۔ لیکن ميں نے ایسا کرنے توں اس لئی گریز کيتا کیونجے اک طرف تاں میری صحت اجازت نئيں دیندی جدوں کہ دوسری طرف موجودہ بحث مباحثے دا جو ماحول بن چکيا اے، اس وچ میری طرف نال کيتی گئی ہر بات، چاہے اس دا مواد ، خاصہ یا لب تے لہجہ کچھ وی ہو، تنازعے نوں یکطرفہ توں دو طرفہ بناتے ہوئے زیادہ شدید کرنے دا باعث بنے گی۔
اس دے باوجود کہ دورانِ بحث مجھ اُتے جھوٹھے تے انتہائی سنگین الزامات لگائے گئے،اس وقت وی تمام بحث دے ارتقا ء تے مختلف پہلوآں اُتے نظر ثانی کردے ہوئے وچ سمجھدا ہاں کہ پارٹی دے عمومی مفادات نوں مد نظر رکھدے ہوئے میرا خاموش رہنے دا فیصلہ درست سی۔
2۔ لیکن وچ کِسے وی صورت اس الزام کااقرار نئيں کر سکدا کہ وچ کِسے خاص پالیسی (ٹراٹسکی ازم) دی ترویج کر رہیا ہاں تے لینن ازم وچ تحریف دی کوشش کر رہیا ہون۔ اک الزام مجھ اُتے لگایا جاندا اے کہ وچ بالشویزم دی طرف مائل نئيں ہويا بلکہ بالشویزم میری طرف مائل ہويا، گھٹیا تے بے بنیاد اے۔ ’اکتوبر دے اسباق‘ دے تعارف وچ ، ميں نے کھل دے اعتراف کيتا اے (صفحہ نمبر 62) کہ بالشویزم نے انقلاب وچ اپنے کردار دی تیاری نہ صرف نرودنک تے منشویک بلکہ ’تصفیہ پسندوں‘یعنی اوہ رجحان جس وچ وی شامل سی، دے خلاف نا مصالحت جدوجہد دے ذریعے کيتی۔ پچھلے اٹھ سالاں وچ میرے گمان وچ کدی ایہ گل نئيں آئی کہ کسی وی سوال نوں ’ٹراٹسکی ازم‘ دے نکتہ نظر توں پرکھیا جائے تے وچ سمجھدا ہاں کہ ایہ معاملہ سیاسی حوالے توں عرصہ دراز پہلے اختتام پذیر ہوئے چکيا اے۔ اس گل توں قطع نظر کہ وچ درست سی یا غلط، ميں نے درپیش تمام مسائل نوں ساڈی پارٹی دے عمومی نظریاتی تے عملی تجربے دی روشنی وچ حل کرنے دی کوشش کيتی اے۔ اس سارے عرصے وچ مینوں کسی نے ایہ اطلاع نئيں دتی کہ میری سمجھ بجھ یا سفارشات دا مطلب کوئی مخصوص رجحان یعنی ’ٹراٹسکی ازم اے ‘۔ مینوں حیران کن طور پراس اصطلاح دا 1917ء اُتے لکھی گئی اپنی کتاب اُتے ہونے والی بحث دے دوران پتہ چلا۔
3۔ اس حوالے توں کساناں دے کردار دی بحث انتہائی سیاسی اہمیت دی حامل اے۔ وچ واشگاف لفظاں وچ انکار کردا ہاں کہ ’انقلاب مسلسل‘ دے فارمولے، جس دا اطلاق ماضی اُتے ہُندا اے، دے تحت سوویت انقلاب دے دوران میرا کساناں دی طرف رویہ لاپرواہی اُتے مبنی سی۔ جے اکتوبر دے بعد کسی وی وقت مینوں ذاتی وجوہات دی بنا اُتے ’انقلاب مسلسل‘ دے فارمولے دی طرف رجوع کرنا پڑاتو اوہ صرف پارٹی تریخ دے حوالے توں ہی سی۔ یعنی، ماضی دے حوالے توں تے اس دا موجودہ سیاسی ذمہ داریاں توں کوئی تعلق نئيں۔ میرے خیال وچ انقلاب دے اٹھ سالاں دا تجربہ جس توں اسيں سب گزرے نيں یا مستقبل دی ذمہ داریاں دے حوالے توں اس معاملے وچ اک ناقابل مصالحت تضاد بنانے دی کوشش دا کوئی جواز نئيں بندا۔اس دے نال ہی وچ مغرب وچ انقلاب دی سست روی دے پس منظر وچ سوشلسٹ تعمیر دے حوالے توں ساڈے کم دی طرف اپنے مبینہ ’مایوس کن‘ رویے توں منسوب تمام اقوال تے اشاراں دی تردید کردا ہون۔ عالمی سرمایہ دارانہ ماحول دی وجہ توں درپیش مسائل دے باوجود سوویت آمریت دے سیاسی تے معاشی وسائل دیوہیکل نيں۔ پارٹی دی ہدایات اُتے ميں نے بارہیا اس خیال وچ ہور نکھار لاندے ہوئے اس دے حق وچ دلائل دتے نيں، خاص طور اُتے عالمی کانگریساں وچ ، تے میرا خیال اے کہ موجودہ عہد دے تاریخی ارتقاء وچ اس خیال دی تمام تر توانائی قائم تے دائم اے۔
4۔ ميں نے اک مرتبہ وی پارٹی دی تیرہويں کانگریس وچ طے شدہ متنازعہ مسائل، جنہاں وچ مرکزی کمیٹی تے لیبر تے دفاعی کونسل دے مسائل شامل نيں، اُتے کوئی آواز نئيں اٹھائی تے خاص طور اُتے پارٹی تے سوویت دے بالائی ادارےآں دے باہر کدی کوئی ایسی تجویز نئيں دتی جو با لواسطہ یا بلاواسطہ پہلے توں طے شدہ مسائل اُتے کوئی سوال اٹھائے۔ تیرہويں کانگریس دے بعد نويں مسائل ابھرے یا جے واضح گل کيتی جائے تاں اوہ مسائل معاشی، سوویت تے عالمی حوالے توں سن ۔ انہاں مسائل دا حل تلاش کرنا خاص طور اُتے انتہائی کٹھن کم سی۔ انہاں مسائل نوں حل کرنے دے لئی مرکزی کمیٹی دے کم دی مخالفت وچ کِسے قسم دے ’پلیٹ فارم‘ نوں تعمیر کرنا میری سوچ توں قطعاً منافی سی جداں کہ پولٹ بیورو، مرکزی کمیٹی پلینم دے اجلاساں، لیبر تے دفاعی کونسل یا سوویت یونین دی انقلابی کونسل دی میٹنگاں وچ موجود کامریڈزجاندے نيں کہ میرے اس دعوے دے لئی کسی ثبوت دی ضرورت نئيں۔ وچ جِنّا موجودہ صورتحال وچ سمجھ سکیا ہون، پچھلی بحث دے دوران تیرہويں کانگریس وچ طے شدہ مسائل نوں اک بار پھراٹھایا گیا جنہاں دا نہ تاں میرے کسی کم توں کوئی تعلق سی تے نہ ہی پارٹی پالیسی دے عملی مسائل توں انہاں دا کوئی تعلق اے۔
5۔ جتھے تک میری کتاب دی اشاعت دا تعلق اے جس دے تعارف دی وجہ توں حالیہ بحث چھڑی اے، وچ سمجھدا ہاں کہ سب توں پہلے اس الزام دی وضاحت کرنا ضروری اے کہ ميں نے اپنی کتاب مرکزی کمیٹی دی پیٹھ پِچھے شائع کيتی۔ حقیقت ایہ اے کہ میری کتاب بالکل انہاں شرائط تے قواعد تے ضوابط اُتے شائع ہوئی(ان دناں وچ کوہ قاف وچ علاج کروا رہیا سی) جنہاں اُتے میری یا مرکزی کمیٹی دے ہور ممبران، یا عمومی طور اُتے پارٹی دے ممبران دیاں کتاباں چھپدی نيں۔ اس وچ کوئی شک نئيں کہ ایہ کم مرکزی کمیٹی دا اے کہ پارٹی دی اشاعت اُتے کسی قسم دا کنٹرول موجود ہوئے لیکن ميں نے کسی وی طریقے توں اس وقت تک وضع کردہ کنٹرول دی کسی قسم دی کوئی خلاف ورزی نئيں کيتی تے نہ ہی میرا ایسا کوئی ارادہ اے۔
6۔ ’اکتوبر دے اسباق‘ دا تعارف انہاں خیالات دی ہور بڑھوتری اے جنہاں دا اظہار وچ ماضی وچ تے خاص طور اُتے پچھلا سارا سال کردا رہیا ہون۔ ایتھے وچ صرف انہاں لیکچراں تے مضامین دا حوالہ داں گا، ’یورپی انقلاب دی راہ‘ (تفلس، 11 اپریل 1924ء)، ’مشرق دے امکانات تے مسائل‘ (21 اپریل)، ’مشرق تے مغرب وچ یوم مئی‘ (29 اپریل)، ’اک نواں موڑ‘ (’کومنٹرن دے پنج سال‘ دا دیباچہ)، ’ہم کس مرحلے توں گزر رہے نيں؟‘ (21 جون)، ’خانہ جنگی دے بنیادی سوالات‘۔
حوالے وچ دتے گئے تمام مندرجہ بالا لیکچرز1923ء دی خزاں وچ جرمن انقلاب دی شکست دا نتیجہ سن تے انہاں دی اشاعت پراودا، ازویسٹیا تے ہور مطبوعات وچ ہوئی۔ مرکزی کمیٹی یا پولٹ بیورو دے کسی اک ممبر نے وی اج تک انہاں لیکچراں دے حوالے توں میرے توں کوئی اعتراض نئيں کيتا، نہ ہی پراودا دے ایڈیٹر نے انہاں لیکچراں اُتے کوئی رائے دتی تے نہ ہی مینوں کسی ایداں دے نکتے دی نشاندہی دی جس توں اوہ متفق نہ ہوئے۔
ظاہر اے کہ ميں نے کدی وی جرمن واقعات دے حوالے توں اکتوبر دے اپنے تجزیے نوں اک ’پلیٹ فارم‘ نئيں سمجھیا تے نہ ہی کدی ایہ سمجھیا اے کہ کوئی وی اسنوں اک ’پلیٹ فارم‘ سمجھ سکدا اے، جو نہ ایہ کدی سی تے نہ کدی ہوئے سکدا اے۔
7۔ مجھ اُتے لگائے گئے الزامات وچ میری کئی کتاباں وی شامل نيں جنہاں دے ہن تک کئی ایڈیشن شائع ہوئے چکے نيں۔ وچ ایہ کہنا ضروری سمجھدا ہاں کہ نہ صرف پوری پولٹ بیورو بلکہ مرکزی کمیٹی دے کسی اک ممبر نے کدی وی میرے مضامین یا کتاباں دے حوالے توں ایہ نئيں کہیا کہ انہاں نوں لینن ازم وچ ’تحریف‘ دے طور اُتے دیکھیا جا سکدا اے ۔اس حقیقت دا اطلاق خاص طور اُتے میری کتاب ’1905ء‘ اُتے ہُندا اے جو کامریڈ لینن دی زندگی وچ شائع ہوئی، اس دے کئی ایڈیشن آئے، پارٹی پریس نے اس دا گرم جوش استقبال کيتا، کئی غیر ملکی زباناں وچ اس دا ترجمہ ہويا تے ہن اسنوں لینن ازم وچ تحریف دے الزام وچ مرکزی ثبوت دے طور اُتے استعمال کيتا جا رہیا اے۔
8۔ انہاں خیالات دا اظہار کرنے دا مقصد وچ خط دے شروع وچ بیان کر چکيا ہون، یعنی پلینم اجلاس دے ایجنڈے اُتے موجود نکتہ اول بحث وچ بھرپور معاونت۔
مختلف مباحثاں وچ کئی بار ایہ گل زیرِ بحث آ چکی اے کہ وچ پارٹی وچ کِسے ’عوامی پوزیشن‘ دا خواہش مند ہون، کہ وچ کِسے وی نظم تے ضبط نوں نئيں مندا، کہ وچ مرکزی کمیٹی دی جانب توں لگائی گئی ذمہ داریاں نوں انجام دینے توں انکار کر دیندا ہاں وغیرہ وغیرہ۔ وچ انہاں الزامات دی حقیقت دی تفتیش کيتے بغیر واشگاف لفظاں وچ اعلان کردا ہاں کہ وچ مرکزی کمیٹی دے احکامات دے تحت کسی وی پوسٹ پر، بغیر کسی پوسٹ دے کم کرنے یا پارٹی دے زیر نظم کسی وی ذمہ داری نوں سرانجام دینے دے لئی تیار ہون۔
ایتھے ایہ کہنے دی ضرورت نئيں کہ انہاں حالیہ مباحثاں دے نتیجے وچ ، ساڈے مقصد دے لئی لازم اے کہ مینوں انقلابی عسکری کونسل دی چیئرمین شپ دی ذمہ داری توں جلد سبکدوش کر دتا جائے۔ میرا خیال اے کہ آخر وچ یہ کہنا ضروری اے کہ پلینم اجلاس توں پہلے وچ ماسکو توں باہر نئيں جاواں گا تاکہ کسی وی ممکنہ ضروری سوال دا فوری جواب دتا جا سکے۔
دستخط :لیون ٹراٹسکی 15 جنوری 1925ء
کتاب وچ روسی مرکزی کمیٹی دی قراردار وی موجود اے جو مخالفت وچ دو ووٹ پڑنے دے باوجود ٹراٹسکی دی لینن ازم وچ تحریف کر کے ٹراٹسکی ازم نوں ابھارنے دی کاوش دی شدید مذمت کردی اے۔
’’کامریڈ ٹراٹسکی نوں واضح طور اُتے خبردارکیا جاندا اے کہ اک بالشویک پارٹی دی ممبرشپ دا مطلب صرف لفظاں وچ نئيں بلکہ حقیقی طور اُتے پارٹی نظم تے ضبط دی پابندی کرنا اے تے مکمل طور اُتے لینن ازم دی کسی وی شکل وچ مخالفت نوں رد کرنا اے ۔‘‘
انہاں نے مصمم ارادہ کر ليا کہ اوہ ٹراٹسکی نوں انقلابی عسکری کونسل دی چیئرمین شپ توں ہٹاواں گے تے ’’پارٹی دی ہر سطح اُتے موجود تمام ممبران نوں ٹراٹسکی ازم دے بالشویک مخالف کردار توں آگاہ کرن گے۔۔1903ء توں لے کے ’اکتوبر دے اسباق‘ تک‘‘۔ اس دے علاوہ عوام الناسنوں وی ’’ٹراٹسکی ازم دے انحرافات توں آگاہ کيتا جائے گا۔‘‘
ٹراٹسکی دی بطور جنگی کمیسار برخاستگی دا مطلب ایہ سی کہ اوہ حکومت توں وی باہر کر دتا گیا اے۔ ایسا لگدا اے کہ زینوویف تے کامینیف اس توں وی اگے ودھ کے اسنوں پارٹی توں ہی کڈ دینا چاہندے سن لیکن سٹالن نے کسی وی رد عمل دے خوف توں فی الحال صبر وتحمل دی تلقین کيتی۔
اپنی تجوریاں بھر لو!
[سودھو]1925ء تک نويں معاشی پالیسی دے تباہ کن اثرات واضح ہوئے رہے سن ۔ معیشت اُتے کولاکاں تے نیپ مین سٹہ بازو ں دی گرفت خوفناک حد تک ودھ چکی سی۔ انہاں بیگانہ طبقاتی قوتاں دے دباؤ دی پارٹی قیادت وچ وی عکاسی ہوئے رہی سی جتھے بخارن تے سٹالن منڈی نوں ہور مراعات دینے دی پالیسی نوں طول دینا چاہندے سن ۔ بخارن نے انہاں لفظاں وچ واضح طور اُتے اس خواہش دا اظہار کيتا کہ کولاکاں دے زیر اثر معاشی نمو نوں ہور ترقی دتی جائے ، یعنی ’’سانوں انتہائی چھوٹے چھوٹے قدم اٹھاندے ہوئے اپنے عظیم کسان نوں اپنے پِچھے گھسیٹتے ہوئے اگے ودھنا اے۔۔کساناں نوں اسيں کہندے نيں، اپنی تجوریاں بھر لو!‘‘
سٹالن تے بخارن نے نیو اکنامک پالیسی نوں جاری رکھنے دی حمایت دی جس دے نتیجے وچ نیپ مین ورگی طفیلیہ پرتاں دا ابھار ہويا
پارٹی قیادت وچ سجے جانب تیز تر جھکاؤ توں لینن گراڈ دے محنت کشاں دی طرف توں بخارن دی پالیسی اُتے سب توں پہلے تیز وتند تنقید دی شکل وچ شدید تے فوری رد عمل سامنے آیا۔ اس دی وجہ توں قیادت وچ دراڑاں پڑنی شروع ہوئے گئياں۔ زینوویف دی ساری حمایت لینن گراڈ وچ موجود سی جس دی وجہ توں اوہ اس پالیسی دا مخالف ہوئے گیا۔ زینوویف دا اتحادی کامینیف وی سٹالن تے بخارن دے خلاف ہوئے گیا۔ ستمبر وچ زینوویف نے مضامین دا اک بہت وڈا مجموعہ شائع کيتا جس دا ناں ’لینن ازم‘ سی۔ ہمیشہ دی طرح کئی سو صفحات اُتے ’ٹراٹسکی ازم‘ دے جرائم نوں عیاں کرنے دے علاوہ ایداں دے مضامین وی موجود سن جو کولاکاں تے ’اک ملک وچ سوشلزم‘ دی مخالفت وچ سن ۔
اتحاد ثلاثہ دا شیرازہ بکھرنے دے بعد سٹالن نے بخارن تے رائکوف دے نال مل کے فوری طور اُتے اپنی حمایت وچ نويں بنیاداں نوں مضبوط کرنے دی کوشش کيتی۔ سب توں پہلے اس نے ماسکو توں کامینیف دی روايتی حمایت نوں ختم کيتا۔ سٹالن نے بطور پارٹی جنرل سیکرٹری اپنے اختیارات استعمال کردے ہوئے افسران دے انہاں دی وفاداریاں دی بنیاد اُتے تبادلے کیتے۔ انہاں ہتھکنڈاں نوں استعمال کردے ہوئے سٹالن نے لینن گراڈ ڈسٹرکٹ توں مخالفین دا صفایاکر دتا تے زینوویف تے کامینیف دے خلاف کانگریس نوں استعمال کيتا۔ کروپسکایا نے مخالفت کردے ہوئے خبردار کيتا کہ لینن نوں اک بے ضرر بت بنا دتا گیا اے۔ اس دے باوجود پوری کانگریس نے 559 ووٹ حمایت تے 65 ووٹ مخالفت وچ ڈال کر سٹالن دی نويں پالیسی دی حمایت کر دتی۔ لینن گراڈ سوویت دے صدر زینوویف نوں ہٹا کر سٹالن دے وفادار کائیروف نوں صدر بنا دتا گیا۔
برطانیہ تے چین
[سودھو]بلغاریہ تے جرمنی وچ شکستاں دے بعد زینوویف، بخارن تے سٹالن دے اتحاد ثلاثہ نے تحریک دی پسپائی نوں مننے توں انکار کر دتا۔ اس دے برعکس انہاں دا دعوی سی کہ طبقاتی جدوجہد خانہ جنگی تے ’فوری انقلابی نتائج‘ دی طرف ودھ رہی اے۔ لیکن جدوں ایہ تناظر غلط ثابت ہويا تاں اوہ فوری طور اُتے انتہائی کھبے بازو دی پوزیشن توں چھلانگ مار دے موقع پرستی دی گہرائیاں وچ جا گرے۔ برطانیہ وچ اس دا نتیجہ کمیونسٹاں توں منہ موڑ کر ٹریڈ یونین ’کھبے بازو‘ دی جانب رجوع کرنے وچ نکلیا۔ پہلے ہی کومنٹرن دی پنجويں کانگریس وچ زینوویف اشارہ دے چکيا سی کہ برطانوی کمیونسٹ پارٹی مستقبل نیڑے وچ کوئی خاطر خواہ قوت نئيں بن پائے گی۔ اس تناظر دا نتیجہ 1925ء وچ اینگلو روسی کمیٹی دی تشکیل وچ نکلیا جس وچ روسی تے برطانوی ٹریڈ یونین قائدین دے درمیان اک معاہدہ ہويا جس دا مقصد جنگ تے سامراجی مداخلت دی روک تھام سی۔ ایہ خیال براہ راست ’اک ملک وچ سوشلزم‘ دا نتیجہ اے۔ برطانیہ وچ ’کھبے بازو ‘کے ٹریڈ یونین قائدین دے نال مراسم ودھانے توں اس ’کھبے بازو‘ نوں اپنے آپ نوں بطور ’سوویت یونین دے دوست‘ پیش کرنے دا موقع مل گیا جس دی وجہ توں انہاں اُتے اک مخصوص ’انقلابی‘ چھاپ لگ گئی۔ پرسل، ہکس تے سوالیس نوں حقیقی دوست تے اتحادیاں دے طور اُتے پیش کيتا گیا۔ نوخیز برطانوی کمیونسٹ پارٹی نے اس سلسلے وچ اپنے اخبار وچ انہاں دے کردار نوں ودھیا چڑھا کر پیش کرنے وچ بھرپور معاونت کيتی۔ اس وجہ توں اس ’کھبے بازو‘ دے متعلق خوش فہمیاں پیدا ہوئے گئياں جنہاں دے بعد وچ برطانوی کمیونسٹاں دے لئی خوفناک نتائج برآمد ہوئے۔ حزب اختلاف نے انہاں خوش فہمیاں دی درست طور اُتے نشاندہی کردے ہوئے واشگاف لفظاں وچ خبردار کيتا کہ ’’عالمی صورتحال وچ تیزی آنے دے نال نال اینگلو روسی کمیٹی برطانوی تے عالمی سامراج دا آلہ کار بندی جائے گی۔‘‘
سٹالن دی موقع پرستانہ پالیسی دا پہلا امتحان مئی 1926ء وچ ہونے والی برطانوی عام ہڑتال وچ ہويا۔ اس جرات مندانہ ہڑتال وچ TUC جنرل کونسل دا ’بایاں بازو‘ سجے جانب جھک گیا جو فیر ٹوری حکومت دے اگے سرنگاں ہوئے گیا جس دے بعد کان کن نہ صرف تنہا رہ گئے بلکہ بھکھ تے افلاس دے مارے دوبارہ کم کرنے اُتے مجبور ہوئے گئے۔ اس ننگی دھوکہ بازی اُتے حزب اختلاف نے پرزور مطالبہ کيتا کہ روسیاں نوں برطانوی عام ہڑتال نوں برباد کرنے والےآں توں فوری ناطہ توڑ دینا چاہیدا لیکن سٹالن نے اپنے نويں ’دوستوں‘ توں علیحدگی توں انکار کر دتا۔ ’کھبے بازو‘ دے پِچھے چلنے دی اس بھونڈی پالیسی نے برطانوی کمیونسٹ پارٹی نوں مکمل طور اُتے چکرا کے رکھ دیاجس دا نعرہ ’تمام اختیارات جنرل کونسل نوں دتے جائیں‘ اک ایداں دے وقت وچ لگایا گیا جدوں جنرل کونسل خود تحریک نوں دھوکہ دے رہی سی۔ دھوکے دے بعد اک کلیدی کمیونسٹ جارج ہارڈی نے پارٹی وچ موجود شدیدافراتفری دا اعتراف کردے ہوئے کہیا کہ ’’اگرچہ سانوں پتہ سی کہ سجے بازو دے قائدین کس قسم دی دھوکہ دہی دے مرتکب ہوئے سکدے نيں لیکن سانوں یونین قیادت وچ موجود ناں نہاد ’کھبے بازو‘ دے کردار دی سمجھ نئيں آ رہی سی۔ بالآخر اوہ اک غبارہ ثابت ہوئے جنہاں دی سجے بازو دے سامنے ہويا نکل گئی۔‘‘ ایہ سی اوہ انتشار جو سٹالن دی موقع پرست پالیسی دا نتیجہ سی۔ برطانوی TUC نے اصرار کيتا سی کہ اینگلو روسی کمیٹی اک دوسرے دے کم وچ ’عدم مداخلت‘ دا اعلان کرے۔ بالآخر، ایہ سوویت ٹریڈ یونینز نئيں سن جنہاں نے ہڑتال توڑنے والےآں توں ناطہ توڑیا بلکہ ایہ TUC سی جس نے سب دے سامنے روسی ٹریڈ یونینز دے نال تعمیر کردہ ’اتحادی فرنٹ‘ توڑ دتا!
مشرق وچ وی چینی انقلاب دے نال ہی جھنجھوڑ دینے والے واقعات دا سلسلہ شروع ہوئے گیا۔ 1925ء تک کمیونسٹ پارٹی چینی محنت کشاں دی سب توں وڈی سیاسی پارٹی بن چکی سی تے فتح چینی محنت کشاں تے کساناں دی مٹھی وچ سی۔ بدقسمتی توں سٹالن دی موقع پرست پالیسی دے زیر اثر طاقت ور کمیونسٹ پارٹی انقلاب دی فتح دی ضامن دے بجائے اس دے راستے وچ سب توں وڈی رکاؤٹ بن گئی۔ اس وقت تک اتحاد ثلاثہ ٹُٹ چکيا سی تے سٹالن نے بخارن دے نال اتحاد بنا لیا سی۔ انہاں دونے دی دلیل ایہ سی کہ چینی انقلاب دا کردار سوشلسٹ نئيں بلکہ سامراج مخالف بورژوا اے۔ اس لئی کمیونسٹاں نوں ’چار طبقات دے بلاک‘ دے ماتحت کم کرنا ہوئے گا تے ’محنت کشاں تے کساناں دی جمہوری آمریت‘ دے لئی جدوجہد کرنی ہوئے گی، بالکل اوہی نعرہ جس نوں اپریل 1917ء وچ لینن نے رد کر دتا سی۔ چار طبقات دے ناں نہاد بلاک وچ مزدور، کسان، پیٹی بورژوازی تے وڈی بورژوازی شامل سن ۔ وڈی بورژوازی دی نمائندہ قوم پرست نوں منتانگ سی جس دے قائد چیانگ کائی شیک تے وانگ جنگ وے سن ۔ ماسکو نے کمیونسٹاں نوں حکم دتا کہ اوہ اپنے آپ نوں کومنتانگ وچ ضم کر لین۔ 1923ء دے آغاز توں ٹراٹسکی اوہ واحد آواز سی جس نے کمیونسٹ پارٹی تے کومنتانگ دے اس الحاق دی شدید مخالفت کيتی۔
’چار طبقات دے بلاک‘ نوں قائم رکھنے دے لئی کمیونسٹ پارٹی نوں مزدوراں تے کساناں دے راستے وچ سب توں وڈی رکاوٹ دا کردار ادا کرنا پيا۔ انہاں نے کسان بغاوت نوں روکیا، ہڑتالاں نوں روکیا تے اپنے بورژوا ’اتحادیوں‘ دی ناراضگی دے خوف توں سوویتاں نوں منظم کرنے توں وی انکار کر دتا۔
حزب اختلاف نے اس پوزیشن دا موازنہ منشویکاں توں کيتا جنہاں نے 1917ء وچ اک ایداں دے ہی پاپولر فرنٹ دی حمایت دی سی۔ ٹراٹسکی نے چینی کمیونسٹاں توں سامراج دے خلاف جدوجہد دی اپیل دی لیکن اس شرط دے نال کہ ایہ اک ایسا انقلاب ہوئے جس دی قیادت روس دی طرح محنت کش طبقہ کساناں دی معاونت دے نال کرے۔ سب توں ودھ کے ایہ کہ قومی بورژوازی اُتے اعتماد کرنا ناممکن اے کیونجے اوہ تحریک نوں دھوکہ دین گے۔ کمیونسٹاں نوں آزاد انہ طور اُتے اپنے طبقاتی پروگرام اُتے عمل کرنا ہوئے گا جس وچ سوویتاں دا قیام شامل اے۔
[[سٹالن زم|سٹالن سٹاں]] نے حزب اختلاف دے طبقاتی آزادی دے تناظر اُتے شدید حملہ کيتااور روسی پولٹ بیورو نے ٹراٹسکی دے واحد مخالف ووٹ دے نال فیصلہ کيتا کہ کومنتانگ نوں بطور ’ہمدرد‘ سیکشن دے کمیونسٹ انٹرنیشنل دا ممبر تے چیانگ کائی شیک نوں اعزازی صدر بنایا جائے!یہ اوہی چیانگ کائی شیک اے جس نے بعد وچ انقلاب نوں خون وچ ڈبو دتا۔
سٹالن دی پالیسی نے مکمل تباہی تے بربادی پھیلا دی۔ مارچ 1926ء وچ قومی بورژوازی دے مرکزی نمائندے چیانگ کائی شیک نے کمیونسٹ انٹرنیشنل توں حاصل شدہ تازہ تازہ عزت تے وقار دے نال کینٹون(گوانگ زو) وچ اک رد انقلابی کُو کيتا جس دے دوران معروف کمیونسٹاں تے ٹریڈ یونین قائدین نوں گرفتار کر ليا گیا۔ سجے بازو دے اس کُو دی خبر سٹالن نے اس ڈر توں دبا دتی کہ حزب اختلاف اسنوں استعمال کرے گی۔ بارہ مہینےآں دے اندر چیانگ نے اک نويں خونریز حکمت عملی تیار کر لئی۔ لیکن اس نے کوئی وی قدم اٹھانے توں گریز کيتا کیونجے اسنوں فی الحال شمالی جنگجوواں دے خلاف جنگ وچ کمیونسٹ پارٹی دی مدد درکار سی۔ اک دفعہ ایہ کم سرانجام پا گیا تے شنگھائی فتح ہوئے گیا تاں فیر اسنوں انہاں دی ضرورت نہ رہی۔ اپریل 1927ء وچ اس نے انقلاب نوں خون وچ ڈبوندے ہوئے ہزاراں کمیونسٹاں تے مزدوراں دا قتل عام کيتا۔
مزدور تنظیماں اُتے پابندی لگیا دتی گئی۔ اپنے ’دوست‘ دی یاری وچ کومنٹرن اِنّی سرشار سی کہ فرانسیسی کمیونسٹ پارٹی نے رد انقلاب نوں انقلاب سمجھدے ہوئے چیانگ نوں اک ٹیلی گرام بھیجیا جس وچ انہاں نے ’شنگھائی کمیون‘ دے قیام اُتے مبارکباد پیش کيتی!
اپنی غلطی دی پردہ پوشی کرنے دے لئی سٹالن نے ’سجے بازو‘ (چیانگ تے وڈی بورژوازی)سے الحاق توڑدے ہوئے کومنتانگ دے ’کھبے بازو ‘کے قائد وانگ جنگ وے اُتے اعتماد کر ليا جس نے وُہان وچ اپنی حکومت بنا لی سی۔ سٹالن نے اسنوں ’مزدوراں تے کساناں دی آمریت‘ گردانا تے دو کمیونسٹاں نوں حکم دتا کہ اوہ بطور وزیر لیبر تے زراعت حکومت وچ شامل ہوئے جاواں۔ چیانگ دی تقلید کردے ہوئے وانگ نے وی تحریک نوں پیراں تلے روند ڈالیا تے بعد وچ وزیر زراعت نوں فوج دے نال مضافات وچ کسان باغیاں دی سرکوبی دے لئی بھیج دتا۔ اس منشویک پالیسی نے چینی انقلاب دی خونی بربادی اُتے مہر ثبت کر دتی۔
اک طرف حزب اختلاف دے تناظر نوں پذیرائی ملی لیکن دوسری طرف سٹالن نے حزب اختلاف نوں تباہ تے برباد کرنے دا مصمم ارادہ کر ليا۔
متحدہ حزب اختلاف
[سودھو]1924-26ء دے دوران رونما ہونے والے انہاں واقعات نے نويں سیاسی صف بندیاں نوں جنم دتا۔ اتحاد ثلاثہ دا شیرازہ بکھر گیا تے زینوویف تے کامینیف نوں مجبوراً ٹراٹسکی دے نال اتحاد کرنا پيا جس دے بعد اک نويں ’متحدہ حزب اختلاف‘ وجود وچ آئی۔ ایہ اک وڈی تبدیلی سی تے اس نے حزب اختلاف دی قوتاں نوں نويں مواقع فراہم کيتے۔ بیندے سالاں دے واقعات توں حزب اختلاف دے قائدین وچ عدم اعتماد دی موجودگی فطری سی۔ آخر نوں ایہ زینوویف ہی سی جس نے ’ٹراٹسکی ازم‘ دی اصطلاح ایجاد دی سی۔ انہاں سٹالن نوں پارٹی اُتے قابض ہونے وچ معاونت فراہم دی سی۔ نويں حزب اختلاف دیاں بنیاداں مضبوط کرنے دے لئی زینوویف مرکزی کمیٹی دے اک سیشن وچ اپنی غلطیاں دا کھلم کھلا اعتراف کرنے دے لئی تیار سی، یعنی ’’ميں نے بہت غلطیاں کيتیاں نيں۔ وچ سمجھدا ہاں کہ انہاں وچوں دو سب توں سنگین سن۔ میری پہلی غلطی 1917ء وچ سرزد ہوئی جس توں آپ سب واقف نيں۔ وچ سمجھدا ہاں کہ دوسری غلطی زیادہ سنگین سی کیونجے پہلی غلطی لینن دی موجودگی وچ سرزد ہوئی جس دا اس نے تے اساں چند ہی دناں وچ ازالہ کر ليا سی۔۔۔ اس وچ کوئی شک نئيں کہ 1923ء وچ حزب اختلاف نے درست طور اُتے سانوں مزدور مفادات دی پیروی توں انحراف کرنے تے افسر شاہانہ ریاستی ڈھانچے دی تعمیر دے خطرات توں خبردار کيتا سی۔۔۔ہاں، ریاست دے افسر شاہانہ جبر دے سوال اُتے ساڈے خلاف ٹراٹسکی دا موقف درست سی۔‘‘
ٹراٹسکی نوں وی مجبوراً متحدہ حزب اختلاف نوں کچھ مراعات دینی پڑاں۔ اک طرف زینوویف تے کامینیف نے اعتراف کيتا کہ 1923ء وچ ٹراٹسکی درست سی تے انہاں نے ’ٹراٹسکی ازم‘ دی اصطلاح اپنے سیاسی مقاصددے لئی گھڑی سی لیکن دوسری طرف نويں حزب اختلاف نے ٹراٹسکی دی ’انقلابِ مسلسل‘ دی سیوری دا دفاع کرنے توں انکار کر دتا۔ ٹراٹسکی نے تردد دے نال اتحاد دی حامی بھر لی کیونجے تمام تر تحفظات دے باوجود اس دے ذہن وچ سی کہ زینوویف تے کامینیف ’لینن گراڈ دے ہزاراں انقلابیوں‘ دی ترجمانی کر رہے نيں۔
بالآخر اپریل 1926ء وچ متحدہ حزب اختلاف باقاعدہ طور اُتے فعال ہوئی تے اس نے اپنے ارد گرد اکٹھے ہونے والےآں دی شاندار رہنمائی کيتی۔ صرف ٹراٹسکی ، زینوویف تے کامینیف ہی نئيں، جنہاں نوں بجا طور اُتے لینن دا ہراول دستہ قرار دتا جا سکدا سی بلکہ 1919ء دی مرکزی کمیٹی دے ، جو خانہ جنگی دے کٹھن دور وچ منتخب ہوئی سی، زندہ اٹھارہ وچوں دس ممبران وی حزب اختلاف وچ شامل ہوئے جنہاں وچ پریوبرازنسکی، سیریبریاکوف تے کریس تنسکی وی شامل سن ۔ لینن دی بیوہ تے قریبی کامریڈ کروپسکایا تے سابق زار شاہی ڈوما وچ بالشویک ممبر بادایف وی اس دا حصہ سن ۔ حزب اختلاف نے خانہ جنگی دے مشہور زمانہ جنگجو اپنی طرف جتے جنہاں وچ انتونوف اوفسینکو، لاشیووچ، مورالوف تے عظیم کمیسار آئی این سمیرنوف تے سمیلگا وی شامل سن ۔ رادیک، راکوفسکی تے جوفے وی حزب اختلاف دے ممبران سن ۔
حزب اختلاف وچ شامل ہونے والے افراد اِنّے شاندار تے متاثر کن سن کہ کامینیف نے ٹراٹسکی نوں بڑھک ماری کہ ’’پارٹی نوں اپنی حقیقی مرکزی کمیٹی پہچاننے دے لئی بس اِنّا کافی ہوئے گا کہ تسيں تے زینوویف اک پلیٹ فارم پرنمودار ہوئے جاؤ۔‘‘ لیکن ایہ ضرورت توں زیادہ ہی خوش فہمی سی تے ٹراٹسکی دا ذاتی طور اُتے خیال سی کہ جدوجہد طویل تے کٹھن ہوئے گی۔ ایہ کوئی آسان لڑائی نئيں ہوئے گی۔ حزب اختلاف بہاؤ دے خلاف لڑ رہی سی کیونجے حال ہی وچ اسنوں کئی شکستاں تے رکاوٹاں دا سامناکرنا پيا سی تے صرف دیو ہیکل واقعات ہی عوام نوں دوبارہ جدوجہد اُتے آمادہ کر سکدے سن ۔ عوام دے اعصاب شل ہوئے چکے سن تے ایہ اوہ وقت نئيں سی کہ انہاں توں ’انقلاب مسلسل‘ دے ناں اُتے جدوجہد دی اپیلاں دی جاواں۔ حال ہی وچ چینی انقلاب دی المناک شکست اک بھاری بجھ بنی ہوئی سی۔ اس وقت اصل کم مستقبل دی تیاری سی۔ ٹراٹسکی تے زینوویف دے پیروکاراں دے تناظر وچ ایہ بنیادی فرق سی جس نے مستقبل وچ اپنا اظہار زینوویف تے اس دے پیروکاراں دے سٹالن دے سامنے گھٹنے ٹیکنے دی صورت وچ کیہ۔
حزب اختلاف نوں قومی سطح اُتے تنظیم سازی دے لئی خفیہ طور اُتے منظم ہونا پيا۔ ابتدا وچ ممبرشپ 4ہزار توں 8 ہزار دے درمیان سی جنہاں وچ پچھلی نسل دے افراد تے نوجوان دونے شامل سن ۔ انہاں وچ نہ کوئی موقع پرست سن تے نہ ہی کیریئر اسٹ، بلکہ ایہ حقیقی انقلابی سن ۔
لیکن حزب اختلاف جلد ہی منظر عام اُتے آ گئی جدوں اک جاسوس نے شہر توں باہر جنگل وچ ہونے والی اک غیر قانونی میٹنگ دی مخبری کر دتی جس توں ڈپٹی جنگی کمیسار تے ممبر مرکزی کمیٹی لاشیووچ نے خطاب کيتا سی۔ اس ’دھوکے‘ دے بعد لاشیووچ نوں عہدے توں ہٹا کر مرکزی کمیٹی توں کڈ دتا گیا جدوں کہ زینوویف نوں پولٹ بیورو توں کڈ دتا گیا۔ جولائی وچ مرکزی کمیٹی دے اجلاس نے اک قرارداد وی منظور دی جس وچ حزب اختلاف اُتے الزام لگایا گیا کہ اوہ ’’اپنے نکتہ نظر دا قانونی دفاع کرنے دی بجائے پارٹی دے خلاف پورے ملک وچ غیر قانونی تنظیم سازی کر رہے نيں تے پارٹی نوں توڑنے دی سازش کر رہے نيں۔‘‘
جلد ہی واضح ہوئے گیا کہ مرکزی کمیٹی حزب اختلاف اُتے پابندی لگاندے ہوئے اس دے عام ممبران توں براہ راست گل کرنے اُتے پابندی عائد کر رہی اے۔ حزب اختلاف نوں فوری قدم اٹھانا سی۔ اس لئی انہاں نے فیصلہ کيتا کہ آنے والی پندرہويں کانگریس وچ اپنا پلیٹ فارم منظر عام اُتے لیایا جائے۔ پارٹی وچ کچھ پیش رفت دے باوجود افسر شاہی نے منظم طریقے توں حزب اختلاف دے ممبران نوں کڈنا شروع کر دتا۔ اپنا موقف رکھنے دی ہر کوشش نوں بدمعاش گروہاں دے جبر دے ذریعے سختی توں روکیا گیا۔ جداں ہی حزب اختلاف دی کسی سرگرمی دی اطلاع ملدی تاں نال ہی انہاں گروہاں نوں متحرک کر دتا جاندا۔ زینوویف تے کامینیف بڑھدے ہوئے جبر دے دباؤ وچ ڈر گئے۔ ٹراٹسکی نوں بخوبی اندازہ سی کہ اوہ کس مظہر دا مقابلہ کر رہے نيں۔ زینوویف نوں خوف سی کہ انہاں سب نوں پارٹی توں کڈ دتا جائے گا۔ دوسری طرف ٹراٹسکی اپنے نظریات تے پارٹی جمہوریت دی بحالی دے لئی آخری حد تک لڑنے نوں تیار سی۔
لیکن سٹالن اک جمہوری بحث دا خطرہ نئيں مول سکدا سی۔ اس نے 1927ء دے اختتام تک پارٹی کانگریس ملتوی کر دتی جس دے بعد اسنوں حزب اختلاف نوں بے رحمی توں کچلنے دا موقع مل گیا۔
اکتوبر 1926ء دے پولٹ بیورو اجلاس وچ سلگدے جذبات بے قابو ہوئے گئے تے ٹراٹسکی نے سٹالن نوں ’انقلاب دا گورکن‘ کہہ کے شدید سرزنش کيتی۔ سٹالن نے ٹراٹسکی نوں اس گل اُتے کدی معاف نئيں کيتا۔ اس دے کچھ ہی عرصے بعد پندرہويں کانفرنس وچ حزب اختلاف نوں افسر شاہی دی ملی بھگت توں چنے گئے نمائندےآں دے شدید احتجاج دا سامنا کرنا پيا۔ کامینیف نے کانفرنس وچ کہیا کہ’ ’کامریڈز، جے آپ دی خواہش اے تاں اسيں اُتے الزامات لگاواں۔ لیکن اسيں قرونِ وسطیٰ وچ نئيں رہ رہے۔ اسيں بے بنیاد الزام تراشی دے دور وچ نئيں رہ رہے۔‘‘ لیکن اوہ غلط ثابت ہويا۔ مولوٹوف نے اعلان کيتا کہ حزب اختلاف نے ’’کرونستاد دی راہ اپنا لی اے ‘‘ یعنی رد انقلاب دی راہ۔ ایہ اعلان جنگ سی۔ مفاہمت دا سوال ختم ہوئے چکيا سی۔ سٹالن دا مطالبہ سی مکمل اطاعت۔ نتیجہ ایہ نکلیا کہ حزب اختلاف دا شیرازہ بکھرنا شروع ہوئے گیا۔ کچھ اپنے ہی خیالات نوں تنقید دا نشانہ بناتے ہوئے منحرف ہونا شروع ہوئے گئے۔ کروپسکایا نے حزب اختلاف توں علیحدگی اختیار کر لئی جو سٹالن دے لئی کلیدی اخلاقی فتح ثابت ہوئی۔ ٹراٹسکی تے کامینیف نوں پولٹ بیورو توں فارغ کر دتا گیا تے کانفرنس نے کومنٹرن دی عاملہ کمیٹی نوں ہدایت دی کہ زینوویف نوں بطور سربراہ ہٹا دتا جائے۔
بڑھدے دباؤ دے نتیجے وچ زینوویف نے اپنے حامیاں توں اپیل دی کہ اوہ کسی طرح وی پارٹی وچ رہنے دی کوشش کرن۔ ایہ آخری حربہ سی۔ لیکن اس غیر مشروط اطاعت دی پالیسی دا نتیجہ مایوسی تے بالآخر جدوجہد ترک کرنے دی صورت وچ نکلیا۔ ٹراٹسکی تے اس دے حامیاں نوں اس حوالے توں کوئی خوش فہمی نئيں سی۔
ٹراٹسکی نے اپنی موت توں پہلے انتہائی سنجیدگی توں اس وقت دے بارے وچ لکھیا۔ ’’حزب اختلاف اقتدار اُتے قبضہ نئيں کر سکدی سی تے نہ ہی اس دی کوئی ایسی امید سی۔۔۔ حزب اختلاف دی قیادت وچ ، اک انقلابی مارکسی تنظیم دی قیادت وچ ، اقتدار دے حصول دی جدوجہد صرف اک انقلابی تحریک دے دوران ہی دی جا سکدی اے۔۔۔ 1920ء دی دہائی دے اوائل وچ روس وچ ایسی کوئی انقلابی تحریک موجود نئيں سی بلکہ صورتحال اس دے برعکس سی۔ ایداں دے حالات وچ اقتدار دے حصول دی جدوجہد دا آغاز کرنا ناممکن سی۔۔۔ سوویت رجعت دے حالات بالشویکاں دے لئی زار شاہی دے حالات توں کئی گنیازیادہ کٹھن سن ۔‘‘
سب توں اہم کم ایہ سی کہ ثابت قدمی توں کیڈر نوں بچایا جائے تے مستقبل دی تیاری کيتی جائے۔ بقائے دوام دے لئی مارکسی عالمگیریت دے اصولاں دا دفاع لازمی سی۔ جلد یا بدیر صورتحال وچ تبدیلی ناگزیر سی۔ لیکن ایہ راستہ طویل تے کٹھن سی۔ عالمی صورتحال اُتے بہت کچھ منحصر سی۔
1935ء وچ ٹراٹسکی نے اک انٹرویو دتا جس وچ چینی انقلاب دے تجربات اُتے وی گل ہوئی۔
’’مینوں 1927ء وچ چینی محنت کشاں نوں محدود کرنے دے بعد ماسکو وچ ہونے والے کچھ بحث مباحثے یاد نيں۔ اساں دس دن پہلے اس ساری صورتحال دی پیش گوئیکيتی سی لیکن سٹالن نے ایہ کہہ کے مخالفت کيتی کہ بورودن چوکس اے، کہ چیانگ کائی شیک نوں سانوں دھوکہ دینے دا موقع نئيں ملے گا وغیرہ وغیرہ۔ میرا خیال اے کہ اٹھ یا دس دن بعد ایہ المناک واقعہ رونما ہويا۔ ساڈے کامریڈ پرا مید سن کہ ساڈا تجزیہ اِنّا واضح تے مدلل اے کہ ہر کوئی اس دی تائید کريں گا تے اسيں یقیناًپارٹی نوں جیت لاں گے۔ ميں نے جواب دتا کہ عوام دے لئی چینی انقلاب دا گلا گھونٹے جانا ساڈی پیش گوئیاں توں ہزار گنیازیادہ اہم اے۔ ساڈی پیش گوئیاں توں کچھ دانشور تاں متاثر ہوئے سکدے نيں جنہاں دی انہاں وچ دلچسپی ہوئے لیکن عوام نئيں۔ چیانگ کائی شیک دی عسکری فتح دے نتیجے وچ مایوسی پھیلے گی تے ایہ اک انقلابی رجحان دے لئی خوش آئند نئيں۔‘‘
ستمبر 1927ء وچ متحدہ حزب اختلاف نے اس وقت دے تمام اہم سوالات دا بغور جائزہ لیندے ہوئے اپنے پروگرام اُتے مبنی اک دستاویز ’حزب اختلاف دا پلیٹ فارم: پارٹی بحران تے حل‘ دے ناں توں شائع کيتی۔
پلیٹ فارم نے قیادت دی موقع پرستی نوں ننگا کردے ہوئے لینن اسٹ پوزیشن دا دفاع کيتا۔ کولاکاں دی مراعات اُتے پابندی تے ملک دی منصوبہ بند صنعت کاری دے مطالبات پیش کيتے گئے۔ صرف ایہی طریقہ کار سی جس دے ذریعے اندھی کھادی توں پِچھے ہٹتے ہوئے زرعی تے صنعتی پیداوار ، تھوک تے پرچون، تے آخر وچ قومی تے عالمی قیمتاں دے درمیان تیزی توں ودھدی ہوئی خلیج اُتے قابو پایا جا سکدا سی جو نجی دولت وچ بڑھوتری دا باعث بن رہی سی۔(افسر شاہی دا تجویز کردہ) پنج سالہ ترقیاتی منصوبہ نہایت کمزور سی تے اس وچ صنعتی شعبے وچ سرمایہ کاری دی شرح وادھا نہایت ہی کم سی۔ دستاویز دے مطابق،’’زمین، ذرائع پیداوار تے بینکاری نوں قومیانے تے مرکزی انتظام دی دیوہیکل حاصلات ۔۔ یعنی، سوشلسٹ انقلاب دی حاصلات۔۔ کاپنج سالہ منصوبے وچ نہ ہونے دے برابر اظہار نظر آندا اے ۔‘‘
ہور مطالبات وچ بروقت معیار زندگی وچ بہتری، مزدور جمہوریت دی بحالی، اختلاف رائے رکھنے والے تمام افراد دی کومنٹرن وچ بحالی تے حزب اختلاف دے خلاف جبر دے تمام حرباں دی روک تھام جس وچ ایداں دے ’’گروہاں دی تخلیق جنہاں دا کم شور شرابے، سیٹیاں، بجلی دی بندش وغیرہ دے ذریعے پارٹی مسائل اُتے بحث وچ خلل ڈالناہے‘‘ اُتے پابندی دا مطالبہ وی شامل سی۔دستاویز دا اختتام انہاں نعراں اُتے سی ’’موقع پرستی دے خلاف! پھوٹ دے خلاف! اک متحد لینن اسٹ پارٹی دے لئی!‘‘
پندرہويں کانگریس دے لئی مرکزی کمیٹی دے تیرہ اراکین نے پولٹ بیورو دے روبرو پلیٹ فارم نوں پیش کيتا۔ ٹراٹسکی دے مطابق دو سو پارٹی ممبران اس پلیٹ فارم دا حصہ سن ۔ ٹراٹسکی نے دستاویز وچ زینوویف دی طرف توں لکھے گئے انتہائی کمزور حصےآں، جنہاں وچ خاص طور اُتے چین اُتے خیالات دا اظہار سی، اُتے نظر ثانی کرنے دا سوچیا لیکن فیر اتحاد قائم رکھنے دے لئی خاموشی اختیار کرنے اُتے مجبور ہوئے گیا۔ ٹراٹسکی نے اس وقت موجود گہری سیاسی چپقلش دا ذکر کردے ہوئے کہیا کہ ’’1926ء تے 1927ء وچ زینوویف دے حامیاں توں اس سوال اُتے متعدد بار میری بحث ہوئی۔ دو تن مرتبہ تاں معاملات ختم ہونے دی نہج تک پہنچ گئے۔‘‘ (دستاویزات 1930-31ء، صفحہ نمبر 87)
حزب اختلاف وچ موجود اختلافات دے باوجود، پلیٹ فارم اک ایسی اہم دستاویز سی جس دے گرد سٹالن سٹ افسر شاہی دے خلاف جدوجہد دی جا سکدی سی۔ امید دی جا رہی سی کہ پلیٹ فارم نوں پارٹی ممبران وچ کانگریس توں پہلے دے بحث مباحثے دے دوران تقسیم کيتا جائے گا۔ لیکن مرکزی کمیٹی نے فوری طور اُتے اس گزارش نوں مستردکردے ہوئے دستاویز دی تقسیم اُتے پابندی لگیا دی۔ حزب اختلاف دے پاس ہن اس دے سوا تے کوئی چارہ نئيں سی کہ اس دی ترویج خفیہ طور اُتے کيتی جائے۔ اک پرانے کمیونسٹ تے ناشرفیشیلیف نے کئی ہزار کاپیاں چھاپ دتیاں نتیجتاً اسنوں گرفتار کر کے قطب شمالی دے نیڑے موجود اک جبری مشقت کیمپ وچ ’کاغذ تے آلات دے بے جا تصرف ‘کے جرم وچ بھیج دتا گیا۔ دستاویز نوں بانٹنے والے ہور افراد نوں پارٹی توں اخراج تے قید، ایتھے تک کہ ملک بدری دی دھمکیاں دتیاں گئیاں۔
اک سازش دے تحت GPU(خفیہ پولیس) نے حزب اختلاف دے اک ناشر دی دکان اُتے چھاپہ ماریا تے بعد وچ اعلان کر دتا کہ انہاں نے اک ’عسکری سازش‘ بے نقاب دی اے جس وچ اک رد انقلابی رینگل (خانہ جنگی دے دوران سفید فوج دا اک جرنیل)افسر وی شامل اے۔ ایہ جھوٹی کہانی دس سال بعد منعقد ہونے والے سفاک تے جھوٹھے ماسکو مقدمات دی اک ابتدائی جھلک سی۔
23 اکتوبر 1927ء دے مرکزی کمیٹی اجلاس وچ سٹالن نے اک بار فیر زینوویف تے ٹراٹسکی نوں نکالنے دا مطالبہ کر دتا۔ ٹراٹسکی نوں گل کرنے دے دوران مسلسل آوازاں کس کر تے کتاباں تے گلاس سُٹ کر ٹوکا گیا۔ ٹراٹسکی نے بے باکی توں کہیا کہ ’’یہ دھڑا پارٹی کانگریس توں محض اک مہینہ پہلے مرکزی کمیٹی وچ ساڈی موجودگی برداشت نئيں کر سکدا۔ ایہ اسيں بخوبی سمجھدے نيں۔ سفاکی تے دھوکے بازی دا بزدلی دے نال چولی دامن دا نال اے۔ تسيں نے ساڈا پلیٹ فارم چھپا دتا اے۔۔ یا فیر ایہ کہنا بہتر ہوئے گا کہ چھپانے دی کوشش کيتی اے۔(شدید ہنگامہ آرائی)۔ لینن نے جس بدتمیزی تے دھوکے بازی دے متعلق لکھاتھا اوہ ہن محض ذاتی خصوصیات نئيں رہ گئياں۔ ایہ ہن حاکم دھڑے دی سیاسی پالیسی تے تنظیمی افسر شاہی دا خاصہ بن چکے نيں۔‘‘ (’’پوڈیم توں تھلے اترو‘‘ دی آوازاں۔ چیئرمین اجلاس ملتوی کردا اے لیکن ٹراٹسکی اپنی تقریر جاری رکھدا اے )۔ رجعتی افسر شاہی کسی صورت حزب اختلاف نوں برداشت نئيں کر سکدی سی۔ ايسے لئے ٹراٹسکی نوں پتا سی کہ خوفناک تطہیر دا عمل جلد ہی شروع ہوئے جائے گا۔
حزب اختلاف دے لئی اپنی آواز ہر جگہ پہنچانے دے لئی ہن ضروری ہوئے چکيا سی کہ اوہ عوام وچ اتراں۔ انہاں نوں کسی وی میٹنگ دے لئی اجازت تاں نہ ملی لیکن انہاں نے برجستہ میٹنگاں منعقد کر کے حکام نوں حیران تے پریشان کر دتا۔ اک میٹنگ وچ انتظامیہ نے بجلی بند کر دتی جس دی وجہ توں ٹراٹسکی تے کامینیف نوں دو گھینٹے موم بتیاں دی روشنی وچ 2 ہزار لوکاں توں خطاب کرنا پيا جدوں کہ اک جم غفیر ہال دے باہر کھڑا انہاں نوں سندا رہیا۔ انہاں دا متعدد فیکٹریاں وچ جانا ہويا جتھے انہاں دے حامیاں نے اکٹھ منظم کيتے۔ انہاں دے خیالات نوں ہر جگہ پذیرائی تاں ملی لیکن کدرے وی کوئی لڑنے نوں تیار نئيں سی۔ لیکن سٹالن انہاں میٹنگاں دی وجہ توں شدید خوفزدہ ہوئے گیا تے حزب اختلاف نوں جڑ توں اکھاڑنے دے لئی پہلے توں زیادہ متشدد تگ تے دو وچ لگ گیا۔
حزب اختلاف نے ارادہ کيتا کہ اوہ اکتوبر انقلاب دے دس سالہ جشن دی ریلیاں وچ اپنے نعراں دے نال حصہ لاں گے۔ کامریڈز نے کئی بینر اٹھائے ہوئے سن جنہاں اُتے ’’کولاکاں، نیپ مین تے افسر شاہی دے خلاف مزاہمت!‘‘، ’’موقع پرستی دے خلاف، پھوٹ دے خلاف۔۔لینن دی پارٹی دے اتحاد دے لئی!‘‘ دے نعرے درج سن ۔ لیکن سٹالن تے بخارن دے دل وچ کوئی رحم نئيں سی۔ انہاں نے خفیہ پولیس بھجوا کر سفاکی توں احتجاجیاں اُتے حملہ کرایا تے تاثر ایہ دتا کہ ایہ اک رد انقلابی ’سرکشی‘ سی۔
اک ہفتے دے اندر مرکزی کمیٹی دا اک خصوصی اجلاس بلايا گیا جس وچ فوری طور اُتے ٹراٹسکی تے زینوویف نوں رد انقلابی احتجاج منعقد کرنے دی پاداش وچ روسی کمیونسٹ پارٹی توں کڈ دتا گیا۔ راکوفسکی، کامینیف، اودیف، سمیلگا، یودوکیموف نوں وی کڈ دتا گیا جدوں کہ کنٹرول کمیشن توں چھ افراد نوں کڈ دتا گیا۔ اس دے علاوہ کئی سو افراد نوں کڈیا گیا جس دی وجہ توں حزب اختلاف پندرہويں کانگریس وچ اپنا موقف نہ رکھ سکيتی۔ ٹراٹسکی تے ہور حزب اختلاف نوں منظم طریقے توں کریملن توں خارج کر دتا گیا۔ اس رات اڈولف جوفے (نمایاں سوویت سفارت کار ، حزب اختلاف دا ممبر تے ٹراٹسکی دا قریبی دوست) نے احتجاجاً خودکشی کر لئی۔ ایہ جنازہ ماسکو وچ ٹراٹسکی دی آخری عوامی حاضری سی۔
دسمبر دے اوائل وچ پندرہويں کانگریس دے نیڑے سٹالن نے مطالبہ کيتا کہ حزب اختلاف ’’اپنے بالشویک مخالف نظریات توں دستبردار ہوئے جائے‘‘ یا فیر پارٹی توں بے دخلی دے لئی تیار ہوئے جائے۔ کانگریس نے سرکاری طور اُتے حزب اختلاف دی ممبرشپ نوں پارٹی ممبرشپ توں متصادم قرار دے دتا۔ کانگریس دے فوری بعد کئی سو حزب اختلاف ممبران نوں پارٹی تے نوکریاں توں برخاست کر دتا گیا۔ انہاں اقدامات نے زینوویف دے حامیاں دی کمر توڑ کر رکھ دتی تے اوہ پارٹی ممبرشپ وچ دوبارہ داخلے دے لئی منت سماجت اُتے اتر آئے۔ حزب اختلاف ریزہ ریزہ ہوئے چکی سی۔ لیکن ٹراٹسکی ڈٹا رہیا تے اس نے سٹالن دے سامنے کسی صورت وچ وی گھٹنے ٹیکنے توں انکار کر دتا۔
گھٹ توں گھٹ کاغذات دی حد تک ہی سہی، لیکن پندرہويں کانگریس دا آغاز ہور سجے جانب جھکاؤ دے بجائے کھبے جانب جھکاؤ توں ہويا۔ اس غیر متوقع جھکاؤ دی وجہ شہری آبادی دے لئی اناج دی خوفناک قلت سی۔ اس بحران دی بنیاد بخارن دی کولاک نواز پالیسی سی جس دی وجہ توں انہاں نے قیمتاں وچ فوری تے بے پناہ وادھا کردے ہوئے ریاست دی تجویز کردہ قیمتاں اُتے اناج بیچنے توں انکار کر دتا سی۔ پولٹ بیورو نے جبری اناج وصولی نوں نافذ کر دتا تاکہ شہراں وچ بڑھدے ہوئے عوامی غم تے غصے نوں قابو کيتا جا سکے۔ قیادت دی پالیسی وچ اس اچانک تبدیلی کے، جو کہ حزب اختلاف دی پالیسی دا اک جزو سی، بھاری اثرات مرتب ہوئے۔ اک طرف تاں بخارن تے سجے بازو دی پالیسیاں دی شدید سبکی ہوئی تے دوسری طرف کھبے بازو دے حزب اختلاف دے حامیاں وچ کنفیوژن پھیل گئی، جو حالے تک اخراج تے ملک بدری دے شدید اثرات توں چکرا رہے سن ۔
گھٹنے ٹیکنے دے باوجود زینوویف تے کامینیف نوں دوبارہ پارٹی وچ شامل نئيں کيتا گیا۔ پہلے انہاں نوں گڑگڑا کر غیر مشروط معافیاں مانگنی پڑاں جس دے بعد انہاں نوں انتہائی کم تر پارٹی عہدےآں اُتے واپس لیا گیا۔ اس اقدام نے انہاں نوں سیاسی تے اخلاقی طور اُتے تباہ وبرباد کر دتا۔
سٹالن دا خیال سی کہ جلا وطنی وچ ٹراٹسکی ہمت ہار جائے گا مگر اس دا ایہ خیال غلط ثابت ہويا
جنوری 1928ء وچ ٹراٹسکی اُتے سوویت آئین دے آرٹیکل 58 دے تحت رد انقلابی سرگرمیاں دی فرد جرم عائد کردے ہوئے سوویت وسطی ایشیا وچ واقع آلما آتا (قازقستان) نوں زبردستی ملک بدر کر دتا گیا۔ سٹالن دا خیال سی ملک بدری دے بعد اوہ ٹراٹسکی نوں سوویت یونین وچ موجود حامیاں توں کٹنے وچ کامیاب ہوئے جائے گا۔ لیکن سٹالن نے اپنی زندگی دی سب توں وڈی غلطی کر پائی سی جس دا اسنوں بعد وچ احساس ہويا۔ ايسے لمحے توں سٹالن نے ٹراٹسکی دے قتل دی منصوبہ بندی شروع کرد ی۔
زینوویف تے کامینیف دی غیر مشروط اطاعت نے ٹراٹسکی نوں آزاد کر دتا۔ ہن اوہ دنیا دے سامنے اپنے آپ وچ تے انہاں وچ فرق واضح کر سکدا سی۔ ہن حزب اختلاف کھل دے اتحاد ثلاثہ دی غلطیاں اُتے تنقید کر سکدی سی(زینوویف، کامینیف تے سٹالن دا سابقہ اتحاد)۔ لیکن کھبے بازو دی حزب اختلاف نوں 1923ء دی پرانی حزب اختلاف دے قائدین(پیاتاکوف، انتونوف اوفسینکو،کریتنسکی) دے غیر مشروط ہتھیار سُٹن دے اقدام نے ناقابل تلافی نقصان پہنچایا۔ پریوبازنسکی تے رادیک وی بعد وچ اس لسٹ وچ شامل ہوئے گئے۔ جبری اخراج، بے تحاشہ گرفتاریاں تے بالآخر ٹراٹسکی دی ملک بدری نے حزب اختلاف دی کمر توڑ کر رکھ دتی۔ لیکن انہاں تمام جبری اقدامات دے باوجود، ٹراٹسکی دی کھبے بازو دی حزب اختلاف دا بنیادی کیڈر قائم تے دائم رہیا۔ بالشویک کیڈر دا بچاؤ اک دیوہیکل کامیابی سی۔
سوویت یونین وچ سٹالن دے ناں نہاد ’کھبے جانب جھکاؤ‘ دے باقی دنیا اُتے خاطر خواہ اثرات پئے۔ فروری 1928ء وچ کومنٹرن دی مجلس عاملہ نے فیصلہ کيتا کہ سرمایہ دارانہ بحران دا ’تیسرا دور‘ شروع ہوئے گیا اے، اصلاح پسنداں نوں ہن سوشل فاشسٹ گردانا جائے گا جو فاشسٹاں توں بالکل وی مختلف نئيں نيں۔ چین وچ تمام شکستاں نوں نظر انداز کردے ہوئے تمام قوت چینی سوویتاں دے قیام دے لئی متحرک کر دتی گئی۔ اگرچہ بخارن 1928ء دے موسم گرما وچ منعقد ہونے والی چھیويں کانگریس دا سرکاری ترجمان سی لیکن اس دے دن گنے جا چکے سن ۔ سٹالن ہن اس سمیت اس دے حامیاں دے خلاف سازشاں کر رہیا سی جو اک سجے بازو دی حزب اختلاف دے نمائندے سن ۔ 1930ء تک سجے بازو دی حزب اختلاف نوں وی کچلا جا چکيا سی تے سٹالن اک آمر بن چکيا سی۔
جلد ہی ٹراٹسکی نوں ترکی ملک بدر کر دتا گیا جتھے اس نے فوری طور اُتے اک عالمی حزب اختلاف نوں منظم کرنے دا کم شروع کردیاجس دی بنیاد روسی کھبے بازو دی حزب اختلاف دا پروگرام سی۔ تمام تر مشکلات تے اذیتاں دے باوجود اپنی تاریخی جدوجہد دی وجہ توں اس دیو ہیکل ذمہ داری دے لئی ٹراٹسکی توں زیادہ موزاں شخصیت موجود نئيں سی۔ چند ہی سالاں بعد 1930ء وچ پہلی عالمی بالشویک لینن اسٹ کانفرنس منعقد ہوئی جس نے عالمی مارکسی رجحان دے پیش رو عالمی کھبے بازو دی حزب اختلاف نوں جنم دتا۔