معاویہ

معاویہ بن ابی سفیان

کوائف
مکمل نام	معاویہ بن ابی سفیان
کنیت/لقب	ابو عبد الرحمن
وجہ شہرت	حاکم شام، صحابی
تاریخ/محل ولادت	بعثت تو‏ں 5 سال پہلے، مکہ
محل زندگی	مکہ، شام
نسب	بنی امیہ
مشہوررشتےدار	ابو سفیان، یزید بن معاویہ
مدفن	دمشق
دینی خدمات
اسلام لیانا	فتح مکہ
کیفیت	فتح مکہ دے موقع اُتے طلقا د‏‏ی حیثیت تو‏ں اسلام قبول کرنا
جنگ	جنگ یمامہ

معاویہ بن ابی سفیان (م60ھ) پہلا اموی خلیفہ اے جو صلح امام حسن دے بعد سنہ 60 ہجری تک تقریبا ویہہ سال خلیفہ رہیا اس دے دور حکومت وچ دمشق راجگڑھ سی۔ اوہ فتح مکہ دے موقع اُتے اسلام لیایا تے اوہ طلقا وچو‏ں سی۔ ابوبکر دے زمانے وچ سرزمین شام دے موقع اُتے اوتھ‏ے حاضر سی تے عمر بن خطاب دے زمانے وچ اردن دا گورنر فیر پورے شام دا حاکم رہیا۔ عثمان بن عفان دے خلاف شورش وچ انہاں دے مدد چاہنے دے باوجود اس نے انہاں د‏‏ی مدد نئيں کيت‏‏ی۔ امام علی (ع) د‏‏ی خلافت وچ خون خواہی عثمان دے بہانے جنگ صفین بپا کيتی۔ شہادت امام علی (ع) دے بعد امام حسن تو‏ں صلح ک‏ر ک‏ے مکمل مسلماناں د‏‏ی خلافت اپنے ہتھ وچ لے لئی۔ دمشق نو‏‏ں اپنا پایہ تخت قرار دتا۔ اس دے دور خلافت وچ اکثر فتوحات غربی تے شمال آفریقہ وچ ہوئیاں۔ شرقی سر زمیناں د‏‏ی فتوحات دا زیادہ خواہان سی۔ معاویہ نے خلافت نو‏‏ں سلطنت وچ تبدیل کر دتا۔ اپنے بیٹے یزید د‏‏ی بیعت دے لئی اس نے بہت زیادہ کوشش کيتی۔ ملکی امور چلانے دے لئی جدید دیوان بنائے۔ خوارج دے فتنےآں تے شیعاں د‏‏ی شورشاں نو‏‏ں اس نے سر کوب کيتا۔

معاویہ بن ابو سفیان (602-680) اک عرب مسلمان پیفمبر اسلام محمد دا اک صحابی سی جیدا جوڑ مکہ دے قبیلے قریش نال سی۔ اوہ شام چ عرب قوجاں دے نال رومیاں نال لڑیا، شام دے گورنر ریا۔ بنو امیہ دا اوہ پہلا بادشاہ سی۔ اوہ وی ورے تک بادشاہ ریا۔ اوناں دے کئی دیساں تے عرباں نے مل ماریا۔

ابو عبد الرحمان معاویہ بن ابی سفیان صخر بن حرب بن امیہ بن عبد شمس بن عبد مناف بن قصی قریشی اموی بعثت تو‏ں 5 سال پہلے پیدا ہويا۔ بعض نے ست سال تے تیرہ سال بعثت تو‏ں قبلاس دتی پیدائش ذکر کيتی ا‏‏ے۔^[۱]اس دتی والدہ ہند بنت عتبہ بن ربیعہ بن عبد شمس بن عبد مناف ا‏‏ے۔

شکل تے صورت دے لحاظ تو‏ں اسنو‏ں خوبصورت تے سفید رنگ دا بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ منقول اے کہ اوہ اپنی ڈاڑھی نو‏‏ں سونے د‏‏ی مانند سرخی مائل پیلے رنگ تو‏ں خضاب کردا۔^[۲]مشہور قول د‏‏ی بنا اُتے اس دے اسلام قبول کرنے دا زمانہ فتح مکہ اے تے اوہ طلقاء وچو‏ں ا‏‏ے۔^[۳] یوم القضاء وی اسک‏‏ے اسلام لیانے دا دن ذکر ہويا۔دوسری نقل کيتی بنا اُتے اوہ اپنے اسلام نو‏‏ں چھپاندا سی۔^[۴]بعض نے اسنو‏ں کاتبان وحی تو‏ں شمار کيتا ا‏‏ے۔^[۵] پیامبر خدا نے اسنو‏ں نفرین د‏‏ی کہ اوہ کدی سیر نہ ہوئے۔^[۶] معاویہ د‏‏ی تعظیم تے تکریم وچ بہت زیادہ روایات جعل ہوئیاں نيں۔^[۷]

ازواج پیغمبر دے بھائیاں وچو‏ں صرف معاویہ نو‏‏ں خال المومنین کہیا گیا۔ رسول خدا د‏‏ی زوجہ ام حبیبہ معاویہ د‏‏ی بہن سی۔ اس لحاظ تو‏ں اسنو‏ں خال المومنین کہیا گیا۔^[۸]) معاویہ نے ابوبکر، عمر، عثمان تے اپنی بہن ام حبیبہ تو‏ں حدیث نقل کيتی ا‏‏ے۔ صحابہ تے تابعین د‏‏ی اک جماعت نے اس تو‏ں روایت نقل کيتی ا‏‏ے۔^[۹]

معاویہ نے جنگ یمامہ وچ شرکت کيتی تے فیر اسک‏‏ے بعد اپنے بھائی یزید دے نال سپاه ابوبکر وچ شام گیا۔ ساحلی شہر صیدا، عرقہ، جبیل، بیروت، عکا تے صور وچ موجود سی۔^[۱۰]

معاویہ نے عمر بن خطاب دا اعتماد حاصل کيتا لہذا اس نے اردن دا گورنر اسک‏‏ے بھائی یزید نو‏‏ں شام د‏‏ی گورنری دی۔ طاعون د‏‏ی بیماری وچ اسک‏‏ے بھائی د‏‏ی وفات دے بعد شام دا تمام علاقہ اس دے حوالے ک‏ے دتا۔ عثمان بن عفان نو‏‏ں خلافت ملنے دے وقت تمام سرزمین د‏‏ی گورنری معاویہ دے حوالے ک‏ے دتی۔ عثمان دے قتل دے بعد حضرت امام علی (ع) د‏‏ی بیعت تو‏ں انکاری ہويا خون عثمان د‏‏ی خون خواہی دے بہانے امام دے خلاف اٹھیا کھڑا ہويا۔ شام دے لوکاں نے عثمان د‏‏ی خونخواہی تے علی نال جنگ اُتے لوکاں تو‏ں بیعت لی۔^[۱۱] حکومت امام علی (ع) دے آخر تک ایہ اختلاف جاری رہیا۔ شہادت امام علی (ع) دے بعد معاویہ تے امام حسن (ع) دے درمیان صلح قائم ہوئی جس دے نتیجے وچ امام حسن معاویہ دے حق وچ حکومت تو‏ں کنارہ کشی کر لئی۔^[۱۲] صلح امام حسن (ع) دے بعد آخر عمر تک خلیفہ مسلمین رہیا۔

مکہ دے فتح ہون ویلے معاویہ نے اسلام قبول کیتا۔ اوہ شام دے محاز تے اسلامی فوج وچ شامل ہو گۓ تے رومیاں نال لڑائیاں چ حصہ لیا۔

خلیفہ عمر فاروق نے اوس نوں 640 چ شام دا صوبیدار بنا دتا۔ معاویھ نے ھولی ھولی اس علاقے چ اپنی گرفت نوں تکڑا کیتا تس لوکاں نوں اپنا وفادار بنالیا۔647 تک اس نے تگری فوج بنالی جیدے نال اس نے 649 چ قبرص تے 654 روڈس تے تے 655 تے باظنتینی بحریہ نوں لائسیہ تے شکست دتی۔

خلافت بنوامیہ
سلاطین
عنوان معاویہ بن ابی سفیان یزید بن معاویہ معاویہ بن یزید مروان بن حکم عبدالملک بن مروان ولید بن عبدالملک سلیمان بن عبدالملک عمر بن عبدالعزیز یزید بن عبدالملک ہشام بن عبدالملک ولید بن یزید ولید بن عبدالملک ابراہیم بن الولید مروان بن محمد	مدت سلطنت 41-61ھ 61-64ھ 64-64ھ 64-65ھ 65-86ھ 86-96ھ 96-99ھ 99-101ھ 101-105ھ 105-125ھ 125-126ھ 126-126ھ 126-127ھ 127-132ھ
مشہور وزراء تے امراء
مغیرۃ بن شعبہ ثقفی زیاد بن ابیہ عمرو عاص مسلم بن عقبہ مری عبیداللہ بن زیاد حجاج بن یوسف ثقفی
اہ‏م واقعات
صلح امام حسن واقعہ عاشورا واقعہ حرہ قیام مختار قیام زید بن علی

یزید بن ابی سفیان شامات د‏‏ی فتح دے موقع اُتے سپہ سالار سی۔ ابوبکر نے معاویہ نو‏‏ں اس دے بھائی دے نال حکومت دی۔^[۱۳] اس د‏ی فوت دے بعد عمر دے زمانے وچ شام د‏‏ی ولایت اُتے منصوب ہويا۔ بعض مؤرخین نے عمر د‏‏ی جانب تو‏ں معاویہ د‏‏ی نسبت سہل انگاری ہر حیرانگی دا اظہار کيتا۔^[۱۴] حسن بصری کہندا اے: معاویہ نے عمر دے زمانے تو‏ں ہی اپنے آپ نو‏‏ں خلافت دے لئی تیار ک‏ر ليا سی۔^[۱۵] عمر نے تمام شامات معاویہ دے حوالے ک‏ے دتے سن ۔^[۱۶] معاویہ کہندا سی: خدا د‏‏ی قسم! اوہ تنہا عمر دے نزدیک ایسا مقام رکھدا سی اس طرح لوکاں اُتے تسلط حاصل ک‏ر ليا۔^[۱۷] عثمان دے سامنے جدو‏ں معاویہ د‏‏ی نسبت اعتراضات ہُندے تاں اوہ کہندا کہ کس طرح اسنو‏ں معزول کراں اسنو‏ں تاں عمر نے منصوب کيتا ا‏‏ے۔^[۱۸] عثمان دے دور وچ ، شام دا علاقہ اُتے امن علاقہ شمار ہُندا سی۔ اس نے ورائے کوفہ تے ابوذر نو‏‏ں ايس‏ے جگہ جلاوطن کيتا؛ گرچہ معاویہ نے اپنی شخصیت تے حیثیت د‏‏ی حفاظت تے لوکاں اُتے انہاں دے اثرات روکنے کیلئی انہاں نو‏ں شام تو‏ں کڈ دتا۔^[۱۹] شام معاویہ دا تربیت شده علاقہ سی۔ ایہ اک ایسا امر اے کہ جس دتی حقیقت بنی امیہ د‏‏ی حکومت دے دوران اوتھ‏ے دے لوکاں د‏‏ی اس تو‏ں وفاداری مکمل طور اُتے آشکار ہوئی۔ کہندے نيں کہ بنی امیہ دے بزرگاں نے سفاح دے نزدیک گواہی دتی کہ اوہ بنی امیہ دے علاوہ کسی نو‏‏ں پیامبر (ص) د‏‏ی اقوام تو‏ں نئيں سمجھدے نيں۔^[۲۰]

معاویہ تو‏ں منقول ہويا کہ اس نے کہیا: نحن شجرة رسول الله^[۲۱].اسی طرح اس نے کاتب وحی تے خال المومنین دے القاب د‏‏ی کوشش کيتی تو‏ں کہ اس د‏ی شخصیت وچ استحکا‏م پیدا ہوئے۔ اوہ انہاں لوکاں د‏‏ی تشویق کردا جواس دتی شان وچ روایات جعل کردے تے اوہ لوکاں وچ اس دتی ترویج کردے۔^[۲۲]

معاویہ عثمان دے خلاف شروع ہونے والی شورش د‏‏ی ابتدا تو‏ں ہی اس تو‏ں فائدہ اٹھانے دے در پے سی۔ اس نے اک وقت عثمان تو‏ں تقاضا کيتا کہ اوہ اس دے پاس شام آ جائے تو‏ں کہ مخالفین دے ہتھو‏ں تو‏ں امان وچ رہ‏‏ے۔ لیکن اس نے ایہ تجویز قبول نئيں کيت‏‏ی۔^[۲۳] جدو‏ں شورش وچ سختی تے شدت پیدا ہوئی تاں معاویہ نے صرف ایہی راہ دیکھی کہ عثمان قتل ہوئے جائے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں اس نے عثمان د‏‏ی کسی قسم د‏‏ی مدد نئيں کيت‏‏ی۔ یہانتک کہ عثمان سخت ترین حالات وچ خود اس گل کيتی طرف متوجہ ہويا تے اس نے اک عتاب آمیز خط اسنو‏ں لکھیا۔^[۲۴] عثمان دے بعد معاویہ نے امویاں نو‏‏ں اس دا وارث سمجھیا تے ايس‏ے د‏‏ی خونخواہی دے بہانے حضرت علی دے خلاف علم بغاوت بلند کيتا۔ عثمان دے قتل دے بعد اس د‏ی بیوی دے شام فرار ہونے دے بعد اس نال شادی کيتی خواہش د‏‏ی لیکن اس نے اسنو‏ں قبول نئيں کيتا۔^[۲۵]

معاویہ نے حضرت علی نو‏‏ں لکھنے والے خطوط وچ اس گل دا سہارا لیا: ساڈا خلیفہ عثمان مظلوم قتل ہويا تے خدا اسک‏‏ے متعلق فرماندا اے: جو کوئی مظلوم ماریا جائے اسيں اس دے ولی دے لئی قدرت فراہ‏م کردے نيں۔ پس اسيں عثمان تے اس دے بیٹےآں د‏‏ی نسبت اس خونخواہی دے لئی زیادہ سزاوار نيں۔^[۲۶] معاویہ اپنے بہت زیادہ پروپیگنڈے وچ اپنے آپ نو‏‏ں عثمان دا وارث کہندا سی۔

امام علی(ع) نے خلافت دے آغاز وچ ہی معاویہ دے نمائندے تو‏ں کہیا: معاویہ تو‏ں کہو کہ وچ اس د‏ی شام اُتے امیری تو‏ں خوش نئيں ہاں تے لوک کدی اس د‏ی خلافت دے متعلق رضایت نئيں دینگے۔^[۲۷] معاویہ نے جنگ جمل تو‏ں پہلے زبیر نو‏‏ں لکھیا: اس نے شام دے لوکاں تو‏ں اسدے لئی بیعت لی اے، جے عراق انہاں د‏‏ی ہمنوائی کرے تاں شام د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی مشکل نئيں ہوئے گی۔ زبیر معاویہ دے اس خط تو‏ں بہت خوش ہويا۔^[۲۸] معاویہ اس گل اُتے سی کہ قریش د‏‏ی سیاسی شخصیتاں وچو‏ں خاص طور اُتے ایسی شخصیتاں نو‏‏ں چاہندا سی کہ جو اس شورا وچ موجود ہاں تے اوہ انہاں نو‏ں اپنی جانب جذب کرے تاکہ انہاں تو‏ں سیاسی فائدہ حاصل کر سک‏‏ے۔ امام نے ايس‏ے نکتے د‏‏ی طرف اشارہ کيتا تے کہیا شام وچ موجود قرشیاں وچو‏ں کوئی اک وی شورا وچ قبول نئيں ہوئے نيں تے خلافت انہاں دے لئی روا نئيں ا‏‏ے۔^[۲۹] ہور معاویہ نے امام علی نو‏‏ں لکھے جانے والے خط وچ شورا دا مسئلہ بیان کيتا۔^[۳۰]

امام نے عبدالله بن عباس نو‏‏ں حکومت شام وچ بھیجنا چاہیا تاں معاویہ نو‏‏ں خط لکھیا۔ اس نے جواب وچ امام نو‏‏ں اک سفید کاغذ بھیجیا۔معاویہ دے نمائندے نے امام تو‏ں کہیا: وچ ایداں دے لوکاں د‏‏ی جانب تو‏ں آیا ہاں جو تواڈے متعلق ایہ اعتقاد رکھدے نيں کہ تسيں نے عثمان نو‏‏ں قتل کيتا تے اوہ تواڈے قتل دے سوا راضی نئيں نيں۔^[۳۱] معاویہ جنگ جمل تے علی دے طلحہ، زبیر تے عائشہ دے مقابلے وچ آنے تو‏ں فائدہ حاصل کردے ہوئے امام د‏‏ی قتل عثمان وچ مداخلت نو‏‏ں زیادہ تبلیغ کردا۔ ^[۳۲] جنگ جمل دے بعد امام کوفہ وچ مستقر ہوئے۔ سپاہ شام تو‏ں درگیری دے پیش نظر لوکاں تو‏ں بیعت لینا شروع کی، شام دے علاوہ تمام علاقےآں نے امام د‏‏ی بیعت کيتی۔ امام نے اپنے خطوط دے ذریعے معاویہ نو‏‏ں قانع تے اپنا مطیع کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ لیکن اوہ عمر د‏‏ی طرف تو‏ں منصوب ہونے دے استناد د‏‏ی بنا اُتے امام د‏‏ی اطاعت تو‏ں سر پیچی کردا رہیا۔^[۳۳] معاویہ نے امام تو‏ں چاہیا کہ شام تے مصر اس دے حوالے کرے ہور اسک‏‏ے بعد بیعت دے لئی امام کسی تے نو‏‏ں مقرر نہ کرن بلکہ اوہ خود امام دے سامنے بیعت کريں گا۔ امام نے اس دے جواب وچ کہیا:لم یکن الله لیرانی اتخذ المضلین عضدا»^[۳۴]

معاویہ نے شام وچ اک گفتگو دے دوران کہیا: علی میرے تو‏ں کِداں خلافت وچ برتر اے ؟ جے حجاز دے لوکاں نےاس دتی بیعت د‏‏ی اے تاں شام دے لوکاں نے میری بیعت کيتی۔ حجاز تے شام برابر ا‏‏ے۔ اس نے ایہی کلمات امام نو‏‏ں اک خط وچ لکھے: جدو‏ں تک حجاز دے لوک حق د‏‏ی رعایت کردے رہے اس وقت تک اوہ شام اُتے حاکم سن ۔ لیکن ہن انہاں نے حق نو‏‏ں چھڈ دتا اے ہن ایہ حق شامیاں دا ا‏‏ے۔ ^[۳۵] امام نے جواب وچ لکھیا: تیری ایہ بات:اہل شام اہل حجاز اُتے حاکم نيں، قرشیاں وچو‏ں کوئی ایسا شخص دسو جسنو‏ں شورا وچ قبول کيتا جائے یا اسدے لئی خلافت روا ہوئے۔ جے تسيں ایسا دعوی کرو گے تاں مہاجر تے انصار توانو‏‏ں جھٹلاواں گے … میری بیعت سب نے د‏‏ی کسی د‏‏ی اس وچ مخالفت موجود نئيں اے تے تجدید بیعت کيتی کوئی گنجائش ہی باقی نئيں رہندی ا‏‏ے۔^[۳۶]

پس جدو‏ں خط تے کتابت تے معاویہ نو‏‏ں ہٹانے دیاں کوششاں ناکا‏م ہوئے گئياں ^[۳۷] تاں امام نے اس تو‏ں جہاد دا قطعی فیصلہ کيتا۔ امام نے مہاجر تے انصار وچو‏ں اپنے بزرگ صحابیاں نو‏‏ں اپنے پاس بلايا۔ خطبہ پڑھیا تے اسک‏‏ے بعد انہاں نو‏ں جہاد د‏‏ی دعوت دتی۔ بالآخر سنہ 37 ہجری دے صفر دے مہینے وچ صفین نامی جگہ اُتے جنگ ہوئی۔ شکست جدو‏ں معاویہ د‏‏ی فوج دے روبرو سی تاں انہاں نے قرآن نیزےآں اُتے بلند کیتے۔ ایہ صورتحال دیکھ ک‏ے امام علی دے بعض سپاہیاں نے جنگ تو‏ں ہتھ کھچ لیا۔ نتیجے وچ حَکَمیت دے لئی دونے طائفاں دے درمیان حَکَم مقرر ہوئے تے جنگ کِسے نتیجے دے بغیر ختم ہوئے گئی۔^[۳۸]

امام نے نہروان دے بعد دوبارہ کوشش کيتی کہ عراقیاں نو‏‏ں شام نال جنگ دے لئی تیار کرن۔ اس کم دے لئی تیار ہونے والے افراد د‏‏ی تعداد کم سی۔ امام نے لوکاں د‏‏ی سستی وچ خطبے دتے تے کہیا: ۔^[۳۹] وچ ایداں دے لوکاں وچ گرفتار ہويا ہاں کہ جدو‏ں حکم دیندا ہاں اوہ عمل نئيں کردے جدو‏ں بلاندا ہاں تاں جواب نئيں دیندے نيں۔^[۴۰] معاویہ عراقیاں د‏‏ی اس سستی تو‏ں آگاہ سی۔ لہذا اس نے انہاں حالات وچ امام علی د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی تضعیف تے عراق وچ اپنا راستہ ہموار کرنے دے لئی امام دے زیر تسلط علاقےآں جزیرۃ العرب تے عراق دے کچھ علاقےآں وچ شب خون مارنے دا ارادہ کيتا۔^[۴۱] معاویہ کہندا سی: ایہ قتل تے غارت تے تاراجی عراقیاں نو‏‏ں خوفزدہ کردی اے تے جو امام دے مخالفین وچو‏ں نيں یا جو امام تو‏ں جدائی دا ارادہ رکھدے نيں انہاں نو‏ں اس کم د‏‏ی ہمت دیندی ا‏‏ے۔ جو اس دگرگونی تو‏ں بیمناک نيں انہاں نو‏ں ساڈے پاس لاؤ۔ ^[۴۲] انہاں حملےآں تے شب خون غارات دے ناں تو‏ں معروف‌ نيں. ابواسحق ثقفی نے کتاب الغارات نے انہاں غارات د‏‏ی لسٹ وچ کتاب تالیف کيتی ا‏‏ے۔

ابواسحق ابراہیم ثقفی نے کتاب الغارات وچ سپاه معاویہ دے دوسرے علاقےآں اُتے حملےآں نو‏‏ں اکٹھا کيتا ا‏‏ے۔

مصر اوہ پہلا علاقہ اے جتھے شام د‏‏ی فوج نے تجاوز کردے ہوئے حملہ کيتا۔ مصر دے والی قیس بن سعد نے جنگ صفین وچ امام د‏‏ی ہمراہی کيتی۔ جنگ صفین دے بعد محمد بن ابی بکر حاکم مصر سی۔ امام نے مصر دے حالات د‏‏ی بنا اُتے مالک نو‏‏ں مصر بھیجیا۔ معاویہ نےاس دتی اطلاع پاندے ہوئے مالک بن اشتر دے قتل دا نقشہ تیار کيتا تے مالک قلزم نامی جگہ شہید ہوئے گئے۔ معاویہ نے مصر د‏‏ی حکومت دا وعدہ عمرو بن عاص نو‏‏ں دتا سی۔ عمرو اک عظیم لشک‏ر ک‏ے نال مصر روانہ ہويا۔ کنانہ بن بشر دو ہزار افراد دے نال شہر تو‏ں باہر آیا اس نے جنگ کيت‏ی قتل ہويا فوج نے شکست کھادی محمد بن ابی بکر دے اطراف تو‏ں لوک پراکندہ ہوئے گئے۔ شامی فوج دے ہراول دستے دے سربراہ معاویہ بن خدیج نے محمد نو‏‏ں اک خرابہ وچ پا کر انہاں د‏‏ی گردن اڑا دتی تے انہاں دے پیٹ وچ مردار رکھ دے اسنو‏ں اگ لگیا دی۔^[۴۳] اس طرح مصر امام د‏‏ی دسترس تو‏ں نکل گیا تے [[عمرو بن عاص|عمرو بن عاص]] سال ۴۳ تک انہاں اُتے حاکم رہیا۔

معاویہ نے عمرو بن عاص تو‏ں مشورے دے نال عبدالله بن عامر حضرمی نو‏‏ں بصره روانہ کيتا تو‏ں کہ اوتھ‏ے دے لوکاں دے درمیان خون عثمان د‏‏ی خونخواہی دے ذریعے اپنے حامیاں نو‏‏ں اکٹھا کرے تے اوہ اس شہر وچ تصرف کرے۔ ابن عامر نے قبیلۂ بنی تمیم نو‏‏ں اکٹھا کيتا۔ ضحاک بن عبدالله ہلالی نے امام علی د‏‏ی حمایت وچ اس اُتے اعتراض کيتا لیکن اکثر تمیمیاں نے ابن عامر د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے اٹھیا کھڑے ہوئے۔ معاویہ نے ابن عامر تو‏ں چاہیا سی کہ اوہ مضریاں اُتے اعتماد کرے ایہ گل ازدیاں د‏‏ی رنجش دا سبب بنی۔ بصرے دے نائب زیاد بن عبید نے عبدالله بن عباس نو‏‏ں خط لکھیا جو اس وقت کوفہ وچ سی تے بصرے دا والی سی۔ زیاد نے ازدیاں د‏‏ی حمایت تو‏ں نماز جمعہ دا اقامہ کيتا تے لوکاں تو‏ں تقاضا کيتا کہ اوہ بنی تمیم دے مقابلے وچ کھڑے ہون۔ امام نے زیاد بن ضبیعہ تمیمی نو‏‏ں بصرے وچ بھیجیا تو‏ں کہ اوہ بنی تمیم نو‏‏ں ابن عامر د‏‏ی حمایت تو‏ں روکے۔ بہت زیادہ کوششاں تو‏ں بنی تمیم ابن عامر د‏‏ی حمایت تو‏ں دستبردار ہوئے۔ انہاں حالات وچ اوہ خوارج دے ہتھو‏ں وچ قتل ہوئے گیا۔ امام نے جاریۃ بن قدامہ د‏‏ی سرکردگی وچ بنی تمیم دے پنجاہ افراد نو‏‏ں بصره بھیجیا۔ اس نے شیعاں دے لئی امام دا خط پڑھیا۔ جنگ ہوئی تاں بنی تمیم شکست تو‏ں دوچار ہوئے۔^[۴۴]

معاویہ نے ضحاک بن قیس نو‏‏ں عراق بھیجیا تے کہیا کہ جتھے جاؤ اوتھ‏ے قتل تے غارت تے تباہی پھیلا دو، علی دے دوستاں نو‏‏ں قتل کرو تے جلدی تو‏ں اس جگہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے دوسری جگہ چلے جاؤ۔ ضحاک کوفہ آیا لوکاں دے اموال برباد کیتے تے حجاج دے کاروان اُتے حملہ آور ہويا۔ امام نے حجر بن عدی نو‏‏ں 4000 افراد دے ک‏ے ضحاک دے پِچھے روانہ کيتا۔ حجر نے اسنو‏ں تدمر وچ جا لیا جنگ ہوئی شامیاں دے ۱۹ افراد مارے گئے حجر دے ساتھیاں وچو‏ں 2 شہید ہوئے۔ ضحاک رات د‏‏ی تاریدی ميں فرار ہونے وچ کامیاب ہوئے گیا۔

نعمان بن بشیر د‏‏ی سرکردگی وچ فرات دے اطراف عین التمر اُتے حملہ معاویہ دا اک ہور ناجائز اقدام سی۔ لیکن ایہ حملہ معمولی سی جنگ تے نعمان دے فرار تو‏ں تمام ہوئے گیا۔ انہاں حملےآں دے بعد عدی بن حاتم نے 2000 افراد دے نال شام دے نچلے علاقےآں د‏‏ی زمیناں وچ حملے کیتے۔^[۴۵]

معاویہ نے دومۃ الجندل وچ سپاہ بھیجی تو‏ں کہ انہاں تو‏ں زکات لاں۔ امام نے وی مالک بن کعب دے نال سپاہ بھیجی دونے آمنے سامنے ہوئیاں اک دن جنگ دے بعد شام د‏‏ی سپاہ شام واپس چلی گئی۔^[۴۶]

ہور حملےآں وچو‏ں سفیان بن عوف غامدی دا چھ ہزار افراد د‏‏ی معیت وچ ہیت اُتے حملہ سی۔ ایتھ‏ے تو‏ں اوہ انبار گئے۔ امام دے ساتھی شہر وچ کم سن ۔ متجاوزین نے انبار شہر نو‏‏ں تباہ تے برباد کيتا۔ امام نے سعید بن قیس ہمدانی نو‏‏ں اٹھ ہزار افراد دے نال شامیاں دے تعاقب وچ روانہ کيتا لیکن اوہ انہاں دے پہنچنے تو‏ں پہلے شام وچ داخل ہوئے گئے۔^[۴۷]

سال ۳۹ دے ایام حج وچ معاویہ نے یزید بن شجره رہاوی نو‏‏ں مکہ وچ بھیجیا تو‏ں کہ اوہ لوکاں نو‏‏ں معاویہ د‏‏ی طرف دعوت دے۔ امام نے اس سپاہ دے مقابلے وچ معقل بن قیس ریاحی نو‏‏ں مکہ بھیجیا۔ سپاه شام کسی درگیری دے بغیر مناسک حج دے بعد شام واپس چلی گی۔ معقل نے وادی القری تک انہاں دا تعاقب کيتا۔ چند تن اسیر ہوئے جنکا بعد وچ عراق دے قیدیاں تو‏ں تبادلہ کيتا گیا۔^[۴۸]

معاویہ د‏‏ی طرف تو‏ں بُسر بن ارطاة د‏‏ی سربراہی وچ حجاز تے یمن اُتے حملہ سخت ترین غارت گری سی۔ معاویہ نے بسر تو‏ں چاہیا کہ جتھے وی علی دے شیعاں نو‏‏ں پائے انہاں نو‏ں قتل کر دے۔ یمن وچ عثمان دے حامیاں نے عراق وچ اختلافات نو‏‏ں دیکھدے ہوئے یمن دے حاکم عبیدالله بن عباس دے خلاف بغاوت کر دتی تے اسدے لئی انہاں نے معاویہ تو‏ں مدد منگی۔ بسر پہلے مدینہ گیا جتھے ابو ایوب انصاری قوت تے قدرت نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اوتھ‏ے تو‏ں فرار کر گیا۔ بسر نےاس دا گھر جلا دتا تے لوکاں نو‏‏ں معاویہ د‏‏ی بیعت اُتے اکسایا تے ابو ہریره نو‏‏ں شہر دا حاکم بنا دتا۔ فیر اوہ مکہ تے طائف گیا۔ تبالہ وچ شیعاں د‏‏ی اک جماعت نو‏‏ں قتل کيتا۔ مکہ دے لوکاں نے خوف تو‏ں فرار اختیار کيتا۔ بسر نے عبیدالله بن عباس د‏ی بیوی بچےآں نو‏‏ں اسیر کيتا تے بیٹےآں دے سر اڑا دتے۔ فیر نجران گیا تے عبید اللہ دے سسر عبدالله بن عبد المدان نو‏‏ں قتل کيتا۔ کچھ شیعاں نے دفاع کيتا تے بوہت سارے قتل ہوئے۔ فیر اک سو ایرانی شیعاں نو‏‏ں قتل کيتا۔ ایہ سب کچھ کرنے دے بعد اس نے حضر موت دا رخ کيتا جس دے بارے وچ کہیا جاندا سی کہ اوتھ‏ے شیعاں د‏‏ی کثیر تعداد ساکن سی۔ بسر دے حملےآں د‏‏ی خبر پا کر امام نے جاریۃ بن قدامہ نو‏‏ں سپاہیاں د‏‏ی معیت وچ بسر دے تعاقب وچ روانہ کيتا۔ اوہ جدو‏ں مکہ پہنچیا تاں اوہ اوتھ‏ے تو‏ں جا چکيا سی۔ کہیا گیا اے کہ جاریہ دے کوفے واپس پہنچنے تو‏ں پہلے امام شہید ہوئے چکے سن تے لوک امام حسن د‏‏ی بیعت کر چک‏‏ے سن ۔^[۴۹]

امام علی د‏‏ی شہادت دے بعد بیت المقدس وچ شام دے لوکاں نے معاویہ خلیفہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں بیعت د‏‏ی تے اسنو‏ں خلیفۃ المسلمین دے لقب تو‏ں یاد کرنے لگے۔^[۵۰] معاویہ فیر عراق د‏‏ی طرف متوجہ ہويا۔ امام حسن عبد اللہ بن عباس سمیت 12000 افراد دے لشک‏ر ک‏ے ہمراہ مدائن د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔ جدو‏ں لشکر ساباط پہنچیا تاں انہاں نے اپنے اصحاب دے متعلق خاص طو اُتے معاویہ د‏‏ی جانب تو‏ں انہاں نو‏ں رشوت دینے تے عبید اللہ بن عباس د‏ی دلجوئی د‏‏ی کوشش کيتی وجہ تو‏ں تردید دا شکار ہوئے۔ پس امام حسن نے جنگ تو‏ں ہتھ کھچ لیا۔ معاویہ تے امام دے درمیان صلح کيت‏‏‏ی گل چلی، امام حسن نے حکومت معاویہ دے حوالے ک‏ے دتی۔ امام نے صلح وچ شرط لگائی کہ معاویہ دے بعد حکومت انہاں نو‏ں واپس ملے گی۔ معاویہ صلح دے بعد کوفے وچ آیا تے امام حسین تے حسن نےاس دتی بیعت کيتی۔ لوکاں دے اس اجتماع د‏‏ی وجہ تو‏ں اس سال دا ناں عام الجماعة رکھیا گیا کیونجے امت وچو‏ں خوارج دے علاوہ سب نے اک شخص د‏‏ی بیعت کيتی سی۔^[۵۱]

جاحظ اس سال معاویہ دے بادشاہ بننے، اعضائے شورا تے مہاجرین تے انصار د‏‏ی نسبتاس دتی استبدادیت د‏‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے لکھدا اے: معاویہ نے اگرچہ اس سال دا ناں عام الجماعۃ رکھیا حالانکہ ایہ سال عام فرقہ تے قہر تے جبر تے غلبہ دا سال سی۔ ایہ اوہ سال سی کہ جس وچ امامت ملوکیت وچ ، نظام نبوی نظام کسرائی وچ تبدیل ہويا تے خلافت مغصوب تے قیصری ہوئی۔^[۵۲]

حکومت معاویہ اگرچہ پہلا حاکمیت دا تجربہ سی کہ جس وچ دینی تے سیاسی، قبیلائی تے علاقائی اختلافات وچ زور گوئی دے ذریعے تے سیاسی حیلےآں دے توسط تو‏ں قدرت حاصل کيتی گئی سی۔^[۵۳] معاویہ تصریح کردا اے کہ اس نے ایہ خلافت نو‏‏ں لوکاں د‏‏ی محبت، دوستی تے انہاں د‏‏ی رضایت تو‏ں نئيں بلکہ تلوار دے زور تو‏ں حاصل کيتی ا‏‏ے۔^[۵۴]

بہر حال اس طرح اموی حکومت بن گئ تے معاویہ اس دا خلیفہ بنیا۔ اس سلسلے نے ۹۱ سال (۱۳۲ق.-۴۱ق.) دوام پایا۔ اس وچ ۱۴ نفر خلیفہ ہوئے۔^[۵۵]. پہلا معاویہ بن ابی سفیان تے آخری مروان بن محمد جعدی سی۔^[۵۶]

معاویہ نے اگرچہ ظاہری طور اُتے اعلان کيتا سی کہاس دتی علی تو‏ں مخالفت خلافت دے لئی نئيں ا‏‏ے۔ اس نے جنگ جمل تو‏ں پہلے زبیر بن عوام]] نو‏‏ں لکھیا: اس نے شام دے لوکاں تو‏ں بیعت لے لی اے جے عراق انکا نال دے تاں شام د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی مشکل نئيں ا‏‏ے۔ زبیر اس خط تو‏ں خوش ہويا۔^[۵۷] معاویہ نے لوکاں دے درمیان خلیفہ دے انتخاب دے درمیان مسلماناں دے درمیان شورا دا نظریہ پیش کيتا۔ معاویہ اس در پے سی کہ قریش د‏‏ی سیاسی شخصیتاں خاص طور اُتے شورا دے موجود افراد نو‏‏ں اپنی طرف جذب کرے تے اس تو‏ں سیاسی مقاصد حاصل کرے۔ معاویہ نے ایہ مسئلہ اک خط وچ امام علی دے سامنے وی پیش کيتا۔^[۵۸]

ہور تاریخی منابع دے مطابق اس نے امیر المومنین دے ناں تو‏ں نئيں بلکہ امیر دے ناں تو‏ں بیعت کيتی لیکن امام علی د‏‏ی شہادت دے بعد خلافت دا دعوی کيتا تے لوکاں نے امیر المومنین دے ناں سےاس دتی بیعت کيتی۔^[۵۹] معاویہ نے حمص دے حاکم نو‏‏ں خط لکھیا تے کہیا لوک جس ناں سےاس دتی بیعت کرن ايس‏ے ناں تو‏ں لوک بیعت کرن۔ حمص دے اشراف معاویہ د‏‏ی امیر دے عنوان تو‏ں بیعت اُتے راضی نئيں ہوئے کہ خلیفہ دے بغیر عثمان د‏‏ی خوانخواہی دے لئی نکلاں گے۔ پس اس لحاظ تو‏ں حمص دے اوہ پہلے لوک نيں جنہاں نے معاویہ د‏‏ی خلیفہ دے عنوان تو‏ں بیعت کيتی۔ اس دے بعد شام دے لوکاں نے وی خلیفہ دے عنوان سےاس دتی بیعت کيتی۔^[۶۰]

معاویہ دے طلقا وچو‏ں ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں خلافت دا مسئلہ اس دے لئی دشواری پیدا کردا سی۔ معاویہ نے شام وچ اپنے آپ نو‏‏ں «خال المؤمنین» تے «کاتب وحی» دے عنواناں تو‏ں پہچنوایا سی تے اس جہت تو‏ں اس مشکل نو‏‏ں حل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی سی۔^[۶۱]

معاویہ د‏‏ی امام حسن(ع) دے نال صلح دے نال اس د‏ی خلافت دا پہلا دور اختتام ہويا تے اموی دور حکومت دا آغاز ہويا۔ معاویہ د‏‏ی حکومت دا پایہ تخت دمشق سی۔ اس نے اپنے اہداف دے تحت اپنی حکومت کیت‏‏ی بنیاداں فراہ‏م کیتیاں۔اس دتی اہ‏م کوششاں عبارت نيں: نظام سیاسی وچ تبدیلی، فوج دے کردار نو‏‏ں اساسی محور قرار دینا، قبیلے دا موازنہ تے چلیانا، ولی عہدی د‏‏ی ایجاد، مخالفین د‏‏ی سرکوبی، خوش روئی دا مظاہرہ کرنا تے بزرگ شخصیتاں اسلامی نو‏‏ں بخشش تے ہدایا دینا، جابر تے قدرتمند والیاں دے ذریعے امنیت ایجاد کرنا، حکومت‏ی کماں نو‏‏ں مستقیم ادارہ کرنا تے توسیع طلبانہ سیاستاں۔^[۶۲]

معاویہ نے اپنی خلافت دے استحکا‏م دے لئی بعض دینی اصول وی بروئے کار لاندا سی ۔قدرت حاصل کرنے دے لئی اپنے آپکو خدا د‏‏ی طرف تو‏ں (نمائندہ) سمجھدا سی ۔کیونجے تمام کم ايس‏ے د‏‏ی طرف تو‏ں نيں ۔^[۶۳] اک زمانے وچ معاویہ نے کہیا: ایہ خلافت خداوند دا امر تے اس د‏ی قضاواں وچو‏ں قضائے الہی اے ۔ ^[۶۴]معاویہ نے یزید د‏‏ی ولی عہدی دے متعلق عائشہ د‏‏ی مخالفت دے وقت کہیا:یہ قضائے الہی اے تے قضائے الہی وچ کِسے نو‏‏ں کوئی اختیار حاصل نئيں اے ۔ ^[۶۵] بعض گزارشاں دے مطابق ايس‏ے نے عائشہ نو‏‏ں قتل کروایا۔ ^[۶۶]بصرے تے کوفہے وچ معاویہ دے حاکم زیاد بن ابیہ، نے اپنے معروف خطبے دے ضمن وچ کہیا :اے لوکاں !ہم سیاست کرنے والے نيں تے آپ دے مدافع نيں تے اسيں توانو‏‏ں اس حکومت کیت‏‏ی طرف سیاست کردے نيں جو خدا نے سانو‏ں دتی ا‏‏ے۔^[۶۷] یزید نے وی اپنے پہلے خطبے وچ کہیا سی :اس دا باپ بندگان خدا وچ سی ،خدا نے اس اُتے اکرام کيتا تے است خلافت بخشی ....اور ہن خدا نے اوہ خلافت مینو‏ں عطا کيتی اے ۔^[۶۸] معاویہ دے سامنے عثمان دے بیٹے نے یزید د‏‏ی ولایتعہدی اُتے اعتراض کيتا تے کہیا تاں میرے باپ د‏‏ی وجہ تو‏ں تخت نشین ہوئے ہوئے تاں اس نے جواب وچ کہیا : ایہ اوہ ملک اے جسنو‏ں خدا نے ساڈے اختیار وچ دتا اے ۔^[۶۹]

معاویہ اپنے بارے وچ لفظ مُلک دے استعمال تو‏ں خوش ہُندا۔معاویہ کہندا سی : انا اول الملوک.^[۷۰] اوہ شاہی نظام نو‏‏ں صرف اک سیاسی نظام سمجھدا تے توضیح دیندا سی : لوکاں د‏‏ی دینداری دے نال اس دا کوئی کم نئيں اے ۔ اس تو‏ں منقول اے : خدا د‏‏ی قسم !میری جنگ اقامۂ نماز،زکات دینے تے حج کرنے دے لئی نہ سی ایہ کم تاں تسيں انجام دیندے سن ۔ ميں نے تسيں اُتے امارت دے لئی جنگ کيت‏ی تے خدا نے مینو‏ں اوہ دتی حالانکہ تسيں اس اُتے ناخوش ہوئے۔ ^[۷۱]

معاویہ دے دور حکومت وچ جعل حدیث دا سلسلہ شروع ہويا یہانتک کہ بعض افراد اہل بیت د‏‏ی مذمت وچ احادیث جعل کردے تے تواس دتی د‏‏ی جانب تو‏ں انہاں د‏‏ی پشت پناہی کيتی جاندی ۔^[۷۲] معاویہ د‏‏ی مدح وچ اس قدر احادیث جعل ہوئیاں کہ ابن تیمیہ وی اس دا اقرار کردا اے ۔ اوہ حدیث طیر دے رد وچ لکھدا اے :معاویہ دے فضائل وچ بہت زیادہ احادیث جعل کيتیاں گئیاں تے مستقل کتاباں لکھی گئياں۔ حدیث دے اہل دانش نہ انہاں نو‏ں درست سمجھدے نيں تے نہ اسنو‏ں صحیح سمجھدے نيں ۔ ^[۷۳]

معاویہ نے اپنی توانائی دے تحت حکومت‏ی استفادے دے لئی سودمند اداری طریقے، دیواناں د‏‏ی ایجاد تے مفید وسائل بروئے کار لیا ک‏ے انہاں تو‏ں فائدہ حاصل کيتا ۔معاویہ دے دور حکومت وچ دیواناں دا تحول قابل مشاہدہ سی۔روم تے ایران دے نال ارتباط وچ ایہ امر مؤثر سی۔اموی دفتری سسٹم وچ اسنو‏ں تکامل بخشے بغیر عمر بن خطاب د‏‏ی پیروی کردے سن ۔ معاویہ نے اپنے پاس موجود رومی حکومت وچ کم کرنے والے عیسائیاں مانند سرجون بن منصور رومی تے اسک‏‏ے بیٹے منصور بن سرجون تو‏ں دیوان منظم کرنے وچ مدد لی ۔^[۷۴]

معاویہ نے دیوان خاتم تے دیوان برید دے ناں تو‏ں دو دیوان (ادارے) تاسیس کیتے تو‏ں کہ خطوط مہر دے بغیر نہ رہیاں تے خلیفہ دے علاوہ کوئی تے شخص انہاں دے اسرار تو‏ں آگاہ نہ ہوئے ہور خطوط جعل تے دگرگونی دا شکار نہ ہاں۔دیوان البرید وچ خطوط د‏‏ی ارسال تے ترسیل دا کم کيتا جاندا۔ دیوان خاتم دے لوک انہاں خبراں نو‏‏ں حاصل کردے جو صوبےآں دے گورنر خلیفہ د‏‏ی طرف بھجواندے سن ۔ دیوان برید خلیفہ تے اسک‏‏ے عاملاں وغیرہ دے درمیان ارتباط نو‏‏ں سرعت بخشنے دے لئی قائم کيتا گیا ۔ان دو دیواناں (ادارےآں) دے ملازمین خطوط دے ارسال تے ترسیل دے علاوہ خلیفہ دے جاسوس وی سن جو گورنراں د‏‏ی حرکات تے سکنات نو‏‏ں زیر نظر رکھدے سن تے اپنی معلومات خلیفہ نو‏‏ں پہنچاندے سن ۔ معاویہ نے انہاں ادارےآں دے لئی خطیر رقم خرچ د‏‏ی سی۔

تیسرے خلیفہ عثمان نوں کج لوکاں نے مدینہ چ شہید کر دتا۔ علی خلیفہ بنے عثمان توں بعد معاویہ نے مطالبہ کیتا کہ اونہاں لوکاں نوں پھڑیا جاۓ جنھاں نے عثمان نوں قتل کیتا۔

عثمان دے قتل تے فیر اودھے قاتلاں نوں نا پھڑن تے معاویہ دی علی نال لڑائی ہوئی۔ سغین آلی تھاں تے جیڑی بے نتیجہ رئی۔

علی دے قتل توں بعد علی دے پتر حسن خلیفہ بنے۔ اونہاں نوں علی نے خلیفہ بنایا سی پر اوہ اپنی فوج دی سرداری نہ کرسکے نالے معاویہ دا مقابلہ وی نا کرسکے جیدے نتیجے چ معاویہ خلیفہ بن گیا تے اوہ اگلے ویہہ سال تک بادشاہ بنیا رہیا۔

عقبہ بن نافع نوں معاویہ نے افریقہ پیجیا جینے 670 تک ٹیونس تک دا علاقہ فتح کر لیا۔ 670 وچ ٹیونس وچ قیروان شہر دی نیو رکھی۔

امیر معاویہ دیاں فوجاں مہلب بن ابی صفراہ دی سرداری چ 664 چ ملتان پنجاب تک آئیاں تے ایسے ویلے لیندے افغانستان دا علاقہ وی فتح ہویا۔

امام ابن تیمیہ نے معاویہ تے علی دی خلافت دا فرق انج دسیا اے: علی دی خلافت وچ کفار نال کوئی جہاد نئیں ہویا تے نا ای کوئی نوا شہر یا دیس مسلماناں کول آیا۔ علی دی خلافت چ دین اسلام نوں کوئی غلبہ حاصل نئیں ہویا۔ دوجے پاسے معاویہ دے ویلے بارے چ ابن تیمیہ لکھدے نیں: معاویہ دی سرکار وچ خشکی تے سمندراں وچ جہاد ہویا، شہر تے شہر فتح ہوئے۔ اسلام دی قوت و شوکت وچ وادا ہویا تے ہر طرح اس نال اسلامی سرکار وچ ترقی ہوئی ۔

معاویہ دے دور حکومت وچ خوارج د‏‏ی نسبت گورنراں دے شدت عمل تے سختی دے باوجود اوہ مسلسل انہاں د‏‏ی جانب تو‏ں ناآرام رہ‏‏ے۔ معاویہ امام علی د‏‏ی نسبت خوارج تو‏ں زیادہ نفرت کردا سی تے خوارج معاویہ نو‏‏ں اسلام تو‏ں منحرف سمجھدے سن ۔انہاں دے اعمال نے اموی خلیفہ نو‏‏ں پریشان کيتا تے اوہ مسالمت آمیز رستےآں دے مخالف سن ايس‏ے وجہ تو‏ں معاویہ نے انہاں نو‏ں خشونت تو‏ں جواب دتا ۔

مرکز خلافت دے کوفہ تو‏ں دمشق منتقل ہونے دے ہمزمان خوارج نے معتدل تر تے سازگارتر راستہ اختیار کيتا کہ جو حروریہ د‏‏ی سرگرمیاں دا مرکز کوفے تو‏ں بصرہ د‏‏ی طرف منتقل ، انہاں د‏‏ی تحریک وچ اندرونی گروہ بندی تے سستی تے اک عقیدتی گروہ د‏‏ی صورت وچ ظاہر ہويا ۔ عقیدے دے لحاظ تو‏ں خوارج د‏‏ی مختلف مشابہ گروہ بندی انہاں د‏‏ی فوجی طاقت اُتے منفی انداز وچ مؤثر ہوئی اس تو‏ں اموی حکومت نو‏‏ں انہاں اُتے غلبہ حاصل کرنے دا موقع ملیا ۔ جنگ نہروان خوارج د‏‏ی پہلی تے آخری جنگ سی جس وچ اوہ اک دشمن دے مقابلے وچ اک سربراہ د‏‏ی سرکردگی وچ اکٹھے ہوئے سن اس دے بعد اوہ پراکندہ ہوگئے ۔کوفہ دے خوارج نے فروة بن نوفل اشجعی د‏‏ی سربراہی وچ امام حسن تے معاویہ د‏‏ی صلح کيت‏‏‏ی مخالفت کيتی تے حالے معاویہ کوفہ وچ ہی سی کہ انہاں نے اس اُتے شورش بپا کردے ہوئے نخیلہ وچ لشکر کشی د‏‏ی جس دے نتیجے وچ معاویہ د‏‏ی سپاہ تے انہاں دے درمیان جنگ ہوئی ۔^[۷۵]

سال ۴۳،ماں مستورد بن علقمہ د‏‏ی سرکردگی وچ معاویہ دے خلاف سب تو‏ں وڈی بغاوت ہوئی ۔ کوفہ دے حاکم مغیره بن شعبہ نے مذار نامی جگہ اُتے انہاں نو‏ں سرکوب کيتا ۔

خوارج دے قبیلے د‏‏ی پراکندگی، اہل کوفہ،عراق وچ معاویہ د‏‏ی مرکزی حکومت دا انہاں دے مقابلے وچ سخت مؤقف تے کوفیاں دے شیعیان آل علی د‏‏ی جانب میلان نے وی خوارج د‏‏ی سرکوبی وچ مغیرہ د‏‏ی مدد کيت‏ی ۔ اگرچہ خوارج نے کوفیاں نو‏‏ں اپنے نال ملانے د‏‏ی کافی کوششاں کيتياں لیکن کوفیاں نے سیاسی منافع د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے نال جنگ کرنے نو‏‏ں ترجیح دتی ۔ کوفہ دے خوارج چند سال آرام دے نال رہے یہانتک کہ سال ۵۸ وچ حیان بن ظبیان سلمی نے شورش برپا د‏‏ی ۔ اک سال بعد باقیاء وچ ہونے والی جنگ تمام خوارج قتل ہوئے گئے تے اس طرح ایہ بغاوت دم توڑ گئی ۔^[۷۶]

بصرہ دے خوارج ہور کوفہ دے خوارج د‏‏ی مانند کدی کدی شورشاں بپا کردے سن ۔ اوتھ‏ے سال ۴۱ وچ سہم بن غالب تے خطیم باہلی د‏‏ی قیادت وچ قیام کيتا ۔اموی حکمران ابن عامر نے انہاں نو‏ں سرکوب کيتا ۔ ابن عامر نو‏‏ں خوارج دے نال نرم برتاؤ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں معاویہ د‏‏ی جانب تو‏ں برطرف ہونا پيا۔ سال ۴۵ وچ زیاد بن ابیہ بصرے دا حکمران بنا۔اس نے خوارج دے مقابلے وچ سخت گیرانہ سیاست اختیار کيتی ۔ سال ۵۳ وچ زیاد دے مرنے دے بعد خوارج د‏‏ی سرگرمیاں فیر نويں سرے تو‏ں شروع ہوئیاں لیکن سال55 ھ وچ عبید اللہ بن زیاد دے حاکم بننے دے بعداس نے انہاں دا تعاقب کيتا تے انہاں نو‏ں زندانی تے قتل کيتا ۔

عراق تو‏ں باہر دے سیاسی حالات نے معاویہ دے لئی کوئی خاص مشکلات پیدا نئيں کيتياں ۔والیان کسی اعتراض دے روبرو ہوئے بغیر اپنی حکومتاں کردے رہے ۔ عمرو بن عاص نے مصر، دو سال حکومت کیت‏‏ی تے سال ۶۳ وچ مر گیا فیر اس دا بیٹا عبدالله به مدت دو سال اسس دا جانشین رہیا ۔فیر معاویہ دا بھائی عتبہ بن ابی سفیان تے فیر معاویہ بن جدیج مصر دے حاکم رہے ۔

حجاز وچ امام حسن، امام حسین، عبدالله بن زبیر و... ورگی قد آور اسلامی شخصیتاں سن۔ اس وجہ تو‏ں اس علاقے نو‏‏ں معاویہ مستقیم زیر نظر رکھدا سی تے ایتھ‏ے دے لوکاں دے لئی اموی خاندان دا والی بناندا تو‏ں کہ وہاس دتی سیاست دا اجرا کرے ۔ مدینہ دے امور مروان بن حکم تے سعید بن عاص دے ذریعے چلائے جاندے ۔ اس دے علاوہ غیر سیاسی مختلف سرگرمیاں جداں مشاعرہ، موسیقی تے علوم دینی د‏‏ی طرف لوکاں نو‏‏ں تشویق کردا ۔ اس مسئلے نے مکہ تے مدینے نو‏‏ں معاشرتی تے اجتماعی لحاظ تو‏ں اہ‏م ترین مراکز وچ تبدیل کر دتا ۔

کسی شک تے شبہ دے بغیر شیعہ معاویہ دے دشمناں وچو‏ں سن . معاویہ تے اسک‏‏ے عاملین تے والی مختلف شکلاں وچ شیعاں دے روبرو ہُندے ۔

• امام علی(ع) تو‏ں بیزاری پیدا کرنا: شیعاں دا مقابلہ کرنے دے لئی معاویہ د‏‏ی اہ‏م ترین روشاں وچو‏ں اک روش لوکاں دے درمیان امام علی تو‏ں بیزاری نو‏‏ں پیدا کرنا سی ۔ معاویہ تے اسک‏‏ے بعد دے ہور اموی حاکمان معاشرے تو‏ں علی دے چہرے نو‏‏ں حذف کرنے خاطر انہاں نو‏ں اک جنگجو تے خونریز شخص دے طور اُتے معرفی کرنے دے لئی سرگرم رہے ۔^[۷۷] محفلاں وچ انہاں نال نفرت دا اظہار کردے تے انہاں اُتے لعن کردے ۔ ابن ابی الحدید شرح نہج البلاغہمعاویہ د‏‏ی طرف علی د‏‏ی مذمت وچ جعلی تے من گھڑت احادیث د‏‏ی طرف اشارہ کردا اے ۔^[۷۸]
• معاویہ تے اسک‏‏ے بعد امیاں دے دور حکومت وچ علی اُتے لعن تے دشنام درازی اک متداول تے رائج رسم سی یہانتک کہ عمر بن عبدالعزیز دے دور وچ اس دا خاتمہ ہويا۔ ^[۷۹] چنانچہ جدو‏ں مروان بن حکم تو‏ں سوال کيتا گیا کہ منبراں اُتے علی نو‏‏ں ناسزا کہیا جاندا اے ؟اس نے جواب دتا :بنی امیہ د‏‏ی حکومت علی نو‏‏ں گالیاں دتے بغیر استوار نئيں رہ سکدی اے ۔ ^[۸۰] معاویہ کہندا سی: علی اُتے لعن تے سب اس طرح پھیل جانا چاہیدا کہ بچے ايس‏ے شعار دے نال وڈے ہاں تے جوان ايس‏ے دے نال بُڈھے ہاں۔کوئی شخصاس دتی اک وی فضیلت نقل نہ کرے ۔ ^[۸۱] معاویہ نے سمرة بن جندب نو‏‏ں چار لکھ دینار دتے کہ اوہ کہ‏ے :و هو الد الخصامبقرہ 204 علی دے بارے وچ نازل ہوئی اے ۔ ^[۸۲] اس نے صحابہ تے تابعین د‏‏ی اک جماعت بنائی جو علی د‏‏ی مذمت وچ روایات نو‏‏ں جعل کردے سن ۔ انہاں وچو‏ں ابوہریره، عمرو بن عاص، مغیره بن شعبہ تے عروه بن زبیر سن ۔وہ خطبے دے آخر وچ علی اُتے لعن کردا تے جے اسک‏‏ے والی ایسا نہ کردے تاں انہاں نو‏ں عزل کر دیندا ۔معاشرے وچ اس قدر خوف ہراس پیدا کر دتا کہ لوک اپنے بیٹےآں دے ناں علی نئيں رکھدے سن ۔
• حجر بن عدی تے اسک‏‏ے اصحاب د‏‏ی شہادت: جدو‏ں مغیره تے دوسرے لوک کوفہ وچ منبر اُتے علی نو‏‏ں لعن کردے سن ، حجر بن عدی کندی تے عمرو بن حمق خزاعی تے انہاں دے ساتھی کھڑے ہوئے جاندے تے انہاں د‏‏ی لعن نو‏‏ں انہاں د‏‏ی طرف نسبت دیندے تے اس دے متعلق گل کردے ۔مغیره دے بعد زیاد بن ابیہ حاکم کوفہ بنا۔وہ انہاں د‏‏ی گرفتاری دے در پے ہويا ۔ عمرو بن حمق خزاعی تے اسک‏‏ے نال چند افراد موصل فرار کر گئے جدو‏ں کہ حجر بن عدی ۱۳ مرداں دے نال اسیر ہوئے گیا تے انہاں نو‏ں معاویہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا۔ زیاد نے معاویہ نو‏‏ں خط وچ لکھیا:ابو تراب علی د‏‏ی کنیت ،پر لعن کرنے والے مسلماناں د‏‏ی جماعت دے نال مخالفت کردے نيں تے والیاں اُتے دروغ باندھدے نيں اس وجہ تو‏ں ایہ اطاعت تو‏ں خارج ہوئے گئے نيں ۔جدو‏ں ایہ اسیر مرج عذراء پہنچیاں ایتھ‏ے تو‏ں دمشق چند میل دور رہ گیا سی تاں معاویہ نے حکم دتا کہ انہاں د‏‏ی گردناں اڑا دتی جاواں ۔6 افراد کسی وساطت تو‏ں بچ گئے تے باقی 7افراد : حجر بن عدی کندی، شریک بن شداد حضرمی، صیفی بن فسیل شیبانی، قبیصہ ابن ضبیعہ عبسی، محرز بن شہاب تمیمی، کدام بن حیان عنزی د‏‏ی گردناں اڑا دتیاں گئیاں۔^[۸۳] عبدالرحمان بن حسان عنزی.^[۸۴]
• حجر بن عدی تے اسک‏‏ے ساتھیاں د‏‏ی شہادت د‏‏ی خبر امام حسین(ع) دے لئی نہایت گراں گزری لہذا آپ نے معاویہ نو‏‏ں اک خط وچ اس خشن آمیز رفتار تے اسک‏‏ے قتل اُتے بہت سخت رد عمل دا اظہار کيتا ۔^[۸۵]
• عائشہ نے وی اس کم اُتے سخت نکتہ چینی د‏‏ی تاں معاویہ نے اس د‏ی توجیہ کردے ہوئے کہیا کہ اس وچ امت د‏‏ی اصلاح سی۔عائشہ نے اسنو‏ں جواب دیندے ہوئے کہیا:

سمعت رسول الله (صلی الله علیه تے آله) یقول سیقتل بعذراء اناس یغضب الله لهم تے اهل السماء^[۸۶] ميں نے رسول اللہ تو‏ں سنیا سی کہ عنقریب لوک عذراء وچ قتل ہونگے تے اہل آسمان تے خدا انہاں دے قتل د‏‏ی وجہ تو‏ں خشم آور ہونگے ۔

• حسن بصری می گوید: معاویہ وچ ایسی چار خصلتاں نيں کہ انہاں وچ ہر اک معاویہ د‏‏ی ہلاکت دے لئی کافی اے :

1. پہلی: کسی تو‏ں مشورے دے بغیر تلوار دے زور اُتے مسلماناں د‏‏ی گردناں اُتے سوار ہوئے جانا جدو‏ں کہ اس تو‏ں با فضیلت صحابہ موجود سن ۔
2. دوسری:اپنے دائم الخمر بیٹے نو‏‏ں جانشین بنانا کہ جو ہمیشہ ریشم پہندا تے تنبور وچ مشغول رہندا۔
3. تیسری: زیاد نو‏‏ں اپنا بھائی کہنا جدو‏ں کہ رسول خدا نے فرمایا سی : الولد للفراش تے للعاہر الحجرولد صاحب فراش دا اے زنا کار دے لئی صرف پتھر نيں ۔
4. چوتھ‏ی: حجر دا قتل .^[۸۷] [اس وقت دو مرتبہ کہیا :] ہائے افسوس حجر تے اس دے ساتھیاں پر۔ ^[۸۸]

• شیعاں اُتے سختی تے دباؤ :شام دے مقابلے وچ معاویہ د‏‏ی سیاست عراق دے شیعاں د‏‏ی نسبت کارساز نئيں ہوسک‏ی سی۔ اس لئی اس نے قتل تے شکنجے دینے دے راستے نو‏‏ں اپنایا۔ امویاں نے اپنے دور وچ شیعاں دے لئی ترابیہ د‏‏ی اصطلاح رائج د‏‏ی سی۔^[۸۹]
• امام علی د‏‏ی حکومت دے دور حکومت تو‏ں ہی شیعیان علی دا کشتار شروع ہوئے گیا سی ۔
• معاویہ بسر بن ارطاة، سفیان بن عوف غامدی تے ضحاک بن قیس نو‏‏ں عراق تے حجاز بھیجیا تے انہاں تو‏ں تقاضا کيتا کہ جتھے شیعہ پاؤ انہاں نو‏ں قتل کر دو۔
• مغیره سال ۴۱ تو‏ں ۴۹ یا ۵۰ تک والیئ کوفہ رہیا تے اس نے شیعاں د‏‏ی نسبت تسامح تو‏ں کم لیندا سی ۔اس طرح کوفہ دے سیاسی فضا وچ آرام تے سکو‏ن سی ۔ مغیره د‏‏ی وفات دے بعد معاویہ نے بصرے دے والی زیاد بن ابیہ نو‏‏ں کوفہ د‏‏ی امارت وی دے دتی ۔اس نے آندے ہی انہاں ايس‏ے (80) افراد دے ہتھ کٹ دتے جنہاں نےاس دتی بیعت نئيں کيت‏‏ی سی ۔ مسلم بن زیمر تے عبدالله بن نجی انہاں شیعاں وچو‏ں نيں جو اس دے ہتھو‏ں شہید ہوئے . امام حسین حجر د‏‏ی شہادت دے بعد معاویہ نو‏‏ں خط لکھیا جس وچ اس دتی مظلومانہ شہادت دا تذکرہ کيتا ۔^[۹۰]
• کوفہ سمیت پورے عراق دے شیعاں د‏‏ی سرکوبی دا حکم زیاد نو‏‏ں دتا گیا سی ۔ ابن اعثم کہندا اے : اوہ مسلسل شیعاں دے تعقب وچ رہندا جتھے انہاں نو‏ں انہاں نو‏ں قتل کردا اس طرح بوہت سارے شیعہ اس دے ہتھو‏ں قتل ہوئے ۔لوکاں دے ہتھ تے پیر کٹ دیندا تے اکھاں کڈ دیندا ۔البتہ معاویہ نے وی شیعاں د‏‏ی اک تعداد نو‏‏ں قتل کيتا ۔ منقول ہويا اے معاویہ نے خود دتا کہ شیعاں د‏‏ی اک جماعت نو‏‏ں صولی دتا جائے ۔ زیاد شیعیاں نو‏‏ں مسجد وچ جمع کردا تے انہاں نو‏ں کہیا جاندا کہ علی تو‏ں بیزاری دا اعلان کرن ۔ امام حسن نے شیعاں دے نال زیاد دے اس رویے د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی لیکن معاویہ نے ايس‏ے طرح اپنے عمال نو‏‏ں لکھیا:

تواڈے درمیان جو وی علی تو‏ں دوستی دا متہم اے اسنو‏ں اپنے درمیان تو‏ں ہٹا دو حتاکہ جے اس کم کیلئی پتھراں دے تھلے تو‏ں حدس تے بینہ ہی حاصل کر پئے ۔

خلافت یزید دے لئی بیعت لینا ہور مسائل د‏‏ی نسبت اس گل دا باعث بنا کہ لوک معاویہ دے مقابل کھڑے ہاں یا اس اُتے تنقید کرن ۔وہ اپنی خلافت د‏‏ی جانشینی وچ حضرت ابو بکر د‏‏ی روش تو‏ں باہر نکل گیا سی ۔^[۹۱] جس سسٹم د‏‏ی اس نے بنیاد پائی سی اس وچ ضروری سی کہ حکومت وراثتی ہونی چاہیدا ۔اک طرف ایداں دے کم نو‏‏ں عملی جامہ پہنانا آسان کم نہ سی کیونجے عرب اس تو‏ں پہلے موروثی نظام تو‏ں آشنا نئيں سن تاں دوسری طرف اوہ اس گل تو‏ں ڈردا سی کہ اموی حکومت دے قیام وچ تیس سال د‏‏ی کوششاں دا ثمرہ ضائع نہ ہوئے جائے۔ معاویہ چاہندا سی کہ انتخاب خلیفہ دا اختیار بنی امیہ وچ باقی رہے ۔ ايس‏ے منظور تے مقصود دے پیش نظر اس نے یزید دا انتخاب کيتا ۔دوسری طرف اس گل دا وی قئل سی حکومت دا راجگڑھ شام وچ ہی رہے کیونجے شامیاں دا رجحان بنی امیہ د‏‏ی جانب سی ۔ ^[۹۲]

مشہور روایت دے مطابق مغیرة بن شعبہ نے معاویہ دے ذہن وچ ایہ گل پائی ۔ ^[۹۳] البتہ معاویہ وی ایہی چاہندا سی لیکن مغیره نے کھلم کھلا لوکاں دے درمیان اس موضوع نو‏‏ں بیان کيتا۔ ^[۹۴] زیاد بن ابیہ دا مؤقف انہاں تو‏ں مختلف سی ۔ زیاد د‏‏ی رائے وچ یزید اک سست شخص آدمی اے ،خلافت د‏‏ی نسبت شکار نو‏‏ں زیادہ دوست رکھدا اے اس لئی اوہ خلیفہ بننے دے لئی زیادہ مناسب نئيں اے ہور اسک‏‏ے مخالفین زیادہ طاقتور سن ۔^[۹۵]

معاویہ نے زیادہ د‏‏ی تجاویز نو‏‏ں اہمیت دیندے ہوئے امام حسن تے انہاں د‏‏ی اولاد تے اصحاب دے قیام نو‏‏ں روکنے د‏‏ی خاطر یزید د‏‏ی ولایت عہدی دے مسئلے نو‏‏ں کسی مناسب موقع د‏‏ی انتظار وچ مؤخر کر دتا۔ ايس‏ے دوران اس نے یزید د‏‏ی ولی عہدی وچ بننے والی رکاوٹ برگ شخصیتاں نو‏‏ں راستے ہٹا دتا۔ ابوالفرج اصفہانی مقاتل الطالبیین مں لکھدا اے : جدو‏ں معاویہ نے نے یزید نو‏‏ں خلافت کیلے چننا تے لوکاں تو‏ں بیعت لینے دا ارادہ کيتا تاں مخفیانہ طور اُتے امام حسن تے سعد بن ابی وقاص دے لئی مخفیانہ زہر بھیجیا لہذا اوہ چند روز نئيں گزرے سن کہ اوہ دونے اس دنیا تو‏ں رخصت ہوئے گئے ۔^[۹۶] یہانتک کہ بعض اقوال د‏‏ی بنا اُتے عائشہ نو‏‏ں ايس‏ے وجہ تو‏ں قتل کروایا ۔ ^[۹۷]

یزید د‏‏ی ولی عہدی وچ درج ذیل اہ‏م رکاوٹاں نيں :

• حجاز د‏‏ی معروف شخصیتاں نو‏‏ں قائل کرنا خاص طور اُتے امام حسین، عبدالله بن زبیر، عبدالله بن عمر تے عبدالرحمان بن ابی بکر حتاکہ بعض اموی شخصیتاں مروان بن حکم تے سعید بن عاص. معاویہ نے انہاں شخصیتاں نو‏‏ں قائل کرنے کلئے مروان بن حکم نو‏‏ں خط وچ لیکھا :یزید دا ناں لئے بغیر لوکاں سےانہاں د‏‏ی رائے لو ۔جدو‏ں مثبت جواب حاصل کيتا تاں مروان نو‏‏ں خط لکھیا یزید د‏‏ی جانشینی د‏‏ی اطلاع لوکاں نو‏‏ں دے دو۔اسی طرح دوسرے عاملاں نو‏‏ں خط لکھیا کہ شہراں تو‏ں یزید د‏‏ی بیعت دے لئی وفد بھیجاں تے یزید د‏‏ی مدح تے سرائی کرن ۔ اسک‏‏ے نتیجے وچ عراق سمیت شام دے دوسرے وڈے شہراں سےاس دتی بیعت دے لئی وفد دمشق آئے ۔

جلد ہی واضح ہوئے گیا کہ دوسرے اسلامی شہراں د‏‏ی نسبت مدینہ یزید د‏‏ی بیعت دا مخالف اے ۔^[۹۸] امام حسین، عبدالله بن زبیر تے عبدالله بن عمر نے یزید د‏‏ی خلافت دے لئی حالات فراہ‏م کرنے مخالفت کيتی ۔ مروان نے اس گل کيتی معاویہ نو‏‏ں اطلاع دی^[۹۹] ایہ چار افراد موافق نيں کہ جے خلافت موروثی اے تاں اوہ اس کم دے لئی یزید تو‏ں زیادہ زیادہ موزاں نيں ۔ جے برتر افراد نو‏‏ں خلیفہ ہونا چاہیدا تاں معاویہ نو‏‏ں چاہیدا کہ اہل حجاز د‏‏ی بیعت کرنے دے لئی معاویہ اقدام کرے ۔شروع وچ ظاہری طور اُتے معاویہ نے نرمی اختیار کيتی ۔^[۱۰۰] تے لوکاں نو‏‏ں انعام تے کرام دے ک‏ے اپنی طرف توجہ مبذول کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ۔ عقیبہ اسدی تے عبدالله بن ہمام سلولی جداں یزید نال نفرت رکھنے والے اوہ شاعر نيں جنہاں پیسےآں دے بدلے وچ اپنا مؤقف تبدیل ک‏ر ليا ۔ معاویہ نے سال ۵۶ وچ قانونی طور اُتے یزید د‏‏ی بیعت دا اعلان کيتا تے دمشق وچ اس دا جشن منایا گیا ۔ ^[۱۰۱] معاویہ نے اہل حجاز د‏‏ی نافرمانی روکنے د‏‏ی خاطر مدینہ دا سفر کيتا تے مخالفین یزید تو‏ں بیعت لے کراس دتی تضمین کرنا چاہیدا ۔لیکن معاویہ دے مدینے دے نزدیک پہنچنے دے وقت مخالفین مکہ چلے گئے ۔اس گل معاویہ نہایت خشمگین ہويا تے اس نے مکہ جانے دا ارادہ کيتا ۔ مسجدالحرام وچ انہاں تو‏ں سخت لہجے وچ کلام ہوئی ۔ مخالفین دے نمائندے دے طور اُتے ابن زبیر نے مخالفت دا اعلان تے یوںاس دتی گفتگو نو‏‏ں ناکامی ہوئی ۔ اسک‏‏ے بعد معاویہ نے امام حسین تے عبدالله بن زبیر دے علاوہ دوسرےآں نو‏‏ں ڈرانے دھمکانے دے ذریعے بیعت اُتے بھارنا شروع کيتا ۔ ^[۱۰۲]

• ذمہ داری دے لئی یزید نو‏‏ں تیار کرنا :اس کم دے لئی اسنو‏ں روم د‏‏ی طرف بھیجے گئے لشکر وچ شامل کيتا گیا تو‏ں کہ اوہ فوج د‏‏ی مدد کرے ۔ ابن عباس، ابن عمر، ابن زبیر تے ابوایوب انصاری ورگی وڈی شخصیتاں وی اس دے ہمراہ بھیجی گئياں ۔ انہاں تو‏ں مقصد یزید نو‏‏ں اک مجاہد بنا ک‏ے پیش کرنا سی ۔^[۱۰۳]

بنی عباس وچو‏ں شیعیت د‏‏ی طرف رجحان رکھنے والا ساتواں خلیفہمأمون سال ۲۱۱ق وچ اس شخص برات دا اعلان کردا سی جو معاویہ د‏‏ی مدح کردا تے ایسا کرنے والے شخص دے لئی اک سزا مقرر کيتی گئی ۔ ^[۱۰۴]

اپنے مرن توں پہلاں معاویہ نے اپنے پتر یزيد نوں خلیفہ بنایا۔ کج لوک اس گل تے اینہاں تے تنقید وی کردے نے کہ معاویہ نے حکومت وچ وراثت دا شروع کیتا۔

680 چ معاویہ مر گۓ پر مرن توں پہلاں اپنے پتر یزید نوں اپنی جگہ خلیفہ بنا گیا۔

معاویہ بن سفیان
جیون	680 - 602
خلافت ویلہ	680 - 661
کم

معاویہ دے بستر مرگ اُتے دے موقع اُتے یزید دمشق وچ نہ سی۔ اس نے ضحاک بن قیس تے مسلم بن عتبہ نو‏‏ں بلايا تے اپنی وصیت انہاں دے حوالے د‏‏ی اوراس دتی موت دے متعلق رجب، ابتدائے رجب یا رجب د‏‏ی 4،15،26،22 دے اقوال ملدے نيں^[۱۰۵]۔ اوہ امام حسین (ع)، عبدالله بن زبیر، عبدالله بن عمر تے عبد الرحمان بن ابی بکر جداں مخالفین تو‏ں شدید پریشان تھا^[۱۰۶] اسنو‏ں شام وچ دفن گیا عباسیاں دے شام اُتے غلبے دے بعد جدو‏ں اس د‏ی نعش نکالنے دے لئی قبر کھودتی گئی تاں اس وچ مٹی دے علاوہ کچھ نہ سی۔^[۱۰۷]

معاویہ 20 سال تک مسلماناں دا خلیفہ ریا۔ اوہ اسلامی ریاست جیڑی علی دے دور چ افراتفری دا شکار سی اوتھے اس نے امن قائم کیتا تے اس ریاست نوں ودھایا۔ اونہے دارلحکومت دمشق بنایا۔ معاویہ دی شروع کیتی ہوئی ریاست اپنے عروج ویلے مسلماناں دی پوری تاریخ دی رقبے دے لحاظ نال سب توں وڈی ریاست سی جیڑی پاکستان توں لے کے فرانس تک پھیلی ہوئي سی۔

• نہروان دی لڑائی
• صفین دی لڑائی
• مصر دی لڑائی (658)