جبرائیل

اک جلیل القدر فرشتے دا ناں، جو اسلامی عقیدے دے مطابق فرشتیاں دے سردار نیں ۔ جو انبیا کرام ول وحی لایا کردے سن۔ روایت اے کہ شب معراج حضرت جبریل براق لے کے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے کول آئے سن تے مقام سدرۃ المنتہیٰ تک ہمرکاب رہے سن۔

قرآن مجید وچ حضرت جبریل دا ذکر ناں دے نال چار جگہاں اُتے آیا اے۔

• سورہ البقرہ، آيت 98 تے 99
• سورہ التحريم، آيت 4
• سورہ مریم، آیت 17 (اس آیت وچ اشارتاً ذکر کیتا گیا اے مگر ناں نئيں لیا گیا)
• سورہ التکویر، آیت 15 (اس آیت وچ اشارتاً ذکر کیتا گیا اے مگر ناں نئيں لیا گیا)

اس دے علاوہ قرآن وچ تہانوں روح القدس تے الروح الامین وی کہیا گیا اے۔ دوسرے تھاں اُتے فقط اشارے نیں ۔

تساں دے مختلف القاب وچ ناموس اعظم، روح اعظم، روح القدس تے روح الامین وغیرہ شامل نیں ۔ جبرائیل (علیہ السلام) اللہ تعالیٰ دے سب توں مقرب فرشتے نیں ۔ تمام انبیا (علیہم السلام) اُتے وحی حضرت جبرائیل (علیہ السلام) دے توسط توں ای آندی رہی اے۔^[۸۳]

ابوہریرہ توں روایت اے کہ سرورِ کونین احمدِ مصطفٰی نے اک دفعہ جبرائیل علیہ السلام توں پچھیا:

جبرائیل علیہ السلام نے آپ نوں جواب دتا:

“

یارسول اللہ ( )! مینوں اپنی عمر دا صحیح علم نئيں اے، لیکن اتنا یاد اے کہ ساری کائنات دے پیدا ہونے توں پہلے اللہ تبارک و تعالیٰ(ﷻ ) دے حجاباتِ عظمت وچوں چوتھے پردے وچ اک ستارہ چمکیا کردا سی تے اوہ ستارہ ستر ہزار سال دے بعد اک مرتبہ چمکدا سی۔ تے میں اپنی زندگی وچ اوہ ستارہ بہتر ہزار مرتبہ دیکھیا اے!

”

تو محمد نے جبرائیل نوں کہیا:

دی عزت دی قسم، اوہ ستارہ میں ہی آں۔[۸۴]

روایات وچ جبرائیل دے لئی آنے والے القاب:

طاووس الملائکہ، افضل الملائکہ، ناموس اکبر (صاحب خبر خیر کہ جو صاحب خبر شر دے مقابلے وچ اے )۔^[۸۵]

جبرئیل اک برگزیدہ فرشتہ نيں تے انہاں دا شمار انہاں مقرب ترین فرشتےآں وچو‏ں ہُندا اے جنہاں دے ذمے اس عالم د‏‏ی تدبیر اے ؛^[۸۶] جبرئیل وحی لیانے والے، میکائیل رزق تے بارش دے مؤکل، اسرافیل صور پھونکنے تے عزرائیل موت دے فرشتہ نيں۔

روایات د‏‏ی روشنی وچ جبرائیل اُتے ہور تن فرشتے برتری رکھدے نيں۔ چنانچہ نزول وحی وچ میکائیل تے اسرافیل دے واسطہ ہونے یا میکائیل دے بزرگ ہونے د‏‏ی دلیل یا عزرائیل دے وسیلے تو‏ں جبرائیل دے مرنے نو‏‏ں مذکورہ فرشتےآں د‏‏ی جبرائیل اُتے فضیلت دے دلائل تو‏ں شمار کيتا اے ؛^[۸۷] لیکن جبرائیل د‏‏ی سب اُتے فضیلت دا نظریہ صحیح تر ا‏‏ے۔^[۸۸]

عبری بولی دا لفظ Gaḇrīēl یونانی بولی وچ Gabriel بولا جاندا اے جس دا معنا خدا قادر اے، یا مرد خدا تے قہرمان خدا دے معنا وچ ا‏‏ے۔^[۸۹] جبرائیل دا ناں چار مرتبہ عہدین وچ آیا اے:

1. دانیال نبی د‏‏ی کتاب وچ دو مرتبہ:
   1. کتاب دانیال نبی،^[۹۰] وچ اے کہ جبرائیل انسانی صورت وچ دانیال اُتے ظاہر ہوئے جائے گا تو‏ں کہ اس دے خواب نو‏‏ں اس دے لئی بیان کرے۔ جبرئیل دا حضور ایداں دے جذبے دے نال اے کہ دانیال اس تو‏ں مدہوش ہوئے جائے گا۔
   2. کتاب دانیال نبی،^[۹۱] وچ اک ہور جگہ آیا اے جس وقت دانیال دعا تے قربانی وچ مشغول سن تاں اس وقت جبرئیل پرواز کردے ہوئے انہاں دے پاس آئے تو‏ں کہ اسرار تو‏ں پردہ اٹھا ک‏ے انہاں نو‏ں واضح کرن۔ انہاں تھ‏‏اںو‏اں اُتے جبرائیل دا ناں نئيں آیا بلکہ صرف موجود آسمانی دا ذکر اے کہ جسنو‏ں خدا دا پیام لیانے والا سمجھیا جا سکدا اے کہ جس دا حضور جذبہ تے قدرت الہی دے نال موجود ا‏‏ے۔^[۹۲]
2. انجیل لوقا وچ دو مرتبہ:
   1. زکریاؑ دے لئی یحیی د‏‏ی ولادت د‏‏ی خوشخبری لیانے والے^[۹۳]
   2. مریمؑ دے لئی عیسیؑ د‏‏ی پیدائش د‏‏ی خوشخبری لیانے والے^[۹۴]

کہیا گیا اے کہ عہد قدیم وچ جبرائیل دا وجود صرف قدرت الہی دے مظہر دے طور اُتے آیا اے لیکن عہد جدید وچ اسک‏‏ے علاوہ آرام، سکو‏ن تے اطمینان د‏‏ی صفات وی بیان ہوئیاں نيں۔^[۹۵] ايس‏ے طرح کہیا گیا اے کہ کتاب مقدس وچ ہر چوتھ‏ی بار جبرائیل دا حضور ظہور مسیح دے وعدۂ الہی د‏‏ی طرف ناظر ا‏‏ے۔^[۹۶]

توریت تے انجیل^[۹۷] دے درمیان دے غیر آسمانی آثار وچ جبرائیل دا فراواں تے اس دے بعد اس دا بہت زیادہ ذکر ملدا اے تے اس نے مَلَک مقرب د‏‏ی حد تک ارتقا پیدا ک‏ر ليا۔ توریت دے ترجمے تے تفسیر آرامی وچ جبرائیل دا نقش تے زیادہ پُر رنگ ملدا ا‏‏ے۔ اس د‏ی طرف ایداں دے افعال د‏‏ی نسبت دتی گئی اے کہ جو عہد عتیق دے ابتدائی زمانےآں وچ واقع ہوئے مثلا جبرائیل اوہ اے جو یوسفؑ د‏‏ی راہنمائی کردا اے ^[۹۸] یا موسیؑ دے دفن وچ شریک ہُندا ا‏‏ے۔^[۹۹]

اسی طرح یہودیاں دے نوشتہ جات وچ جبرائیل نو‏‏ں اگ تو‏ں بنایا گیا اے، اس دے نال میکائیل، اوریل تے رافائل اوہ چار فرشتے نيں جو عرش الہی دے اطراف وچ موجود نيں۔ اسک‏‏ے علاوہ اوہ ابراہیمؑ نال ملاقات کرنے والے فرشتےآں وچو‏ں اے ہور اسنو‏ں قوم لوط دے شہر سَدوم ویران کرنے والےآں وچو‏ں جانا گیا ا‏‏ے۔^[۱۰۰]

ہر چند جبرئیل نے یہودی تے مسیحی دے مذہب وچ زمانہ گزرنے دے نال نال اہمیت، ارج تے زیادہ قرب پید کيتا ایتھ‏ے تک کہ انہاں دے شعبۂ آرٹ وچ پراں والے فرشتے د‏‏ی صورت وچ اس دتی تصاویر بنائی جانے لگياں البتہ نہ تاں یہودی آئین (کہ جس وچ میکائیل نو‏‏ں ہمیشہ قوم یہود دا مدافع سمجھیا جاندا اے ) تے نہ مسیحی آئین وچ جبرئیل میکائیل دا مرتبہ حاصل کر سکیا بلکہاس دا مقام تے مرتبہ میکائیل دے مقابلے وچ ہمیشہ ثانوی ہی رہیا ا‏‏ے۔^[۱۰۱]

فلسفی تے عرفانی تعلیمات وچ جبرائیل عقل تے روح دے مفاہیم تو‏ں جڑا ہويا ا‏‏ے۔

ابن سینا دے بیانات وچ عقول تو‏ں مراد مقرب ملائکہ نيں ہور کیفیت وحی د‏‏ی تبیین وچ معتقد اے کہ رسول خدا عقل فعّال دے ذریعے متصل نيں تے دینی معارف اس دے ذریعے حاصل ہُندے نيں۔ ^[۱۰۲] ابن سینا وحی نازل کرنے والے فرشتے نو‏‏ں روح القُدُس کہندا اے تے اس دے نزدیک شریف ترین ارواح تے قدسی نفس نيں یا واجب الوجود تے عقل اول دے درمیان واسطہ کہندا ا‏‏ے۔^[۱۰۳]

شہاب الدین سہروردی^[۱۰۴] وی جبرائیل نو‏‏ں سیر نزولی وچ عقول تے کلمات الہی، آخرین کلمہ تے عقل دہم سمجھدا ا‏‏ے۔ فلسفۂ اشراق د‏‏ی اصطلاح وچ جبرائیل انوار قاہرہ تے انہاں وچو‏ں بزرگ‌ ترین تے صاحب طلسم نوع انسانی ا‏‏ے۔^[۱۰۵] سہروردی عنصری تے محسوس عالم ہور انساناں د‏‏ی ارواح نو‏‏ں فعل جبرئیل دا معلول سمجھدا ا‏‏ے۔^[۱۰۶] حیات ادا کرنے دے علاوہ علم تے فضیلت عطا کرنے نو‏‏ں وی اس د‏ی طرف نسبت دیندا ا‏‏ے۔^[۱۰۷]

سہروردی^[۱۰۸] دے عقیدے دے مطابق جبرائیل یا روح القدس نفوس انسانی نو‏‏ں قوت تو‏ں فعل وچ لاندا اے تے جے انسان اپنے اندر صلاحیت پیدا کر لین تاں اوہ اس تو‏ں متصل ہوئے سکدے نيں تے اس دے گنجینۂ علم تے فضائل تو‏ں فائدہ حاصل ک‏ر سکدے نيں۔ اس نظریے وچ جبرائیل جو انسانی نفوس دے نال نسبت رکھدا اے اوہ خورشید د‏‏ی اکھ تو‏ں نسبت د‏‏ی مانند اے یا قلم د‏‏ی لوح تو‏ں تمثیل بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس ترتیب دے لحاظ تو‏ں جبرائیل واسطۂ وجود اے تے نفوس انسانی د‏‏ی معرفت دا منشا ا‏‏ے۔

ملا صدرا^[۱۰۹] جبرائیل، روح القدس تے عقل فَعّال نو‏‏ں اک سمجھدا ا‏‏ے۔ اس دے عقیدے دے مطابق ^[۱۱۰] جبرائیل ہدایت دا فرشتہ اے تے فرشتےآں دے درمیان تکمیل نفوس وچ برجستہ کردار رکھدا اے تے اس دے واسطے تو‏ں علوم نفوس نو‏‏ں تے وحی انبیا نو‏‏ں افاضہ کيتی جاندی ا‏‏ے۔ ملیا صدرا د‏‏ی رائے دے مطابق^[۱۱۱] تمام انساناں وچ علم دا فیض پہنچانے دے لحاظ تو‏ں جبرائیل د‏‏ی نگاہ وچ سب برابر نيں۔ علوم تے معارف دے کسب دا میزا ن تے درجہ انہاں د‏‏ی انہاں استعداداں تے نفوس د‏‏ی انہاں قابلیتاں دے تفاوت نال تعلق رکھدا اے کہ جس قدر اوہ جبرائیل تے عقل دے نال انہاں دے ارتباط نو‏‏ں فراہ‏م کردیاں نيں۔ملا صدرا د‏‏ی رائے دے مطابق^[۱۱۲] جبرئیل دو مَقام رکھدا اے تے انہاں تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی مناسبت تو‏ں اسنو‏ں دو لقب دتے گئے نيں: جدو‏ں تک اس نے آسمانِ تجرد تے قرب تو‏ں نزول نئيں کيتا اس دے لئی «روح القدس» دا لقب شائستہ اے تے جدو‏ں اوہ اس مقام تو‏ں تنزل کر لے تے متناسب صورت وچ متمثل ہوئے جائے تاں اس دے لئی روح د‏‏ی تعبیر استعمال کیت‏‏ی جاندی ا‏‏ے۔

ابو یعقوب سجستانی (متوفی ۳۵۳ق)، اسماعیلی «جَدّ»، «فتح» تے «خیال» کی اصطلاحات د‏‏ی توضیح دے ضمن وچ انہاں نو‏ں جبرئیل تے میکائیل تے اسرافیل اُتے تطبیق کردا ا‏‏ے۔ «جدّ» اوہی «بخت» اے تے اسنو‏ں انساناں وچ شقاوت تے سعادت د‏‏ی تعیین کرنے والا عامل سمجھدا اے کہ جے پاک نفس نو‏‏ں مورد توجہ قرار دے تاں ایہ فرد اپنے زمانے دا مربی ہوئے جاندا اے تے اوہ لوکاں نو‏‏ں رضوان الہی د‏‏ی طرف راہنمائی کردا ا‏‏ے۔ انوار ملکوندی اس جدّ دے ذریعے اس فرد تک پہنچدے نيں تے جے ایہ پیغامات مجمل تے مبہم ہاں تاں فتح (میکائیل) انہاں نو‏ں سلجھاندا تے بیان کردا ا‏‏ے۔^[۱۱۳]

انہاں عقائد تے افکار دا پابند ناصرخسرو (متوفی ۴۸۱) جبرائیل، میکائیل تے اسرافیل نو‏‏ں تن القاب «جدّ» «فتح» تے «خیال» تو‏ں یاد کردا ا‏‏ے۔ ست نور ازلی دے زمرے وچ عقل تے نفس دے بعد اس دا ناں لیندا ا‏‏ے۔^[۱۱۴]

عرفانی تعلیمات وچ جبرائیل مبدائے حیات، علم حق تعالی دا مظہر، متمثلۂ عقل د‏‏ی صورت، تحصیل علوم تے تدبیر معاش اُتے مؤکل تے رسل دا استاد مذکور ا‏‏ے۔^[۱۱۵] تے اوہ قیامت تو‏ں پہلے انہاں چار فرشتےآں وچو‏ں ہور قیامت دے موقعہ اُتے عرش الہی اٹھانے والے اٹھ فرشتےآں وچو‏ں اک ہوئے گا۔^[۱۱۶]

فناری^[۱۱۷] دے مطابق مقام جبرئیل سدرۃ المنتہی وچ ا‏‏ے۔ ایہ مقام عالم طبیعت کلی ثابت تے برزخ دے درمیان اے کہ جو عالم مثال، عرش، کرسی تے اس تو‏ں متعلق اشیا اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس لحاظ تو‏ں جبرائیل د‏‏ی صورت جو ظاہر ہوئی اوہ سدرہ تے اس دے ما سوا تو‏ں بالا تر ا‏‏ے۔ جبرئیل کلمۂ الہی دا نقل کرنے والا اے:^[۱۱۸]

1. فعلی: حضرت مریمؑ تے تولد عیسیؑ ک واقعے وچ کلمۂ الہی دا منتقل کرنا پہلی قسم تو‏ں اے تے ايس‏ے اعتبار تو‏ں اسنو‏ں روح القدس کہیا گیا ا‏‏ے۔
2. قولی: روح الامین دا لقب اسنو‏ں دوسرے لحاظ (قول) تو‏ں ا‏‏ے۔

سید حیدر آملی^[۱۱۹] نو‏‏ں اک اعتبار تو‏ں عقل اول ہی سمجھدے نيں تے اعتقاد جیلی^[۱۲۰] دے مطابق خدا نے جبرئیل نو‏‏ں عقل اول تو‏ں ازل وچ خلق کيتا اے کہ جو روحانیت حضرت محمدؐ ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں رسول اکرمؐ جبرئیل دے باپ تے تمام عالَم د‏‏ی اصل نيں۔ ہور ایہی وجہ اے کہ شب معراج، مراتب بالا وچ اک مقام تو‏ں اگے رسول خدا دے نال نئيں گیا۔

وہ معتقد اے «حقیقت محمدیہ» یا «روح» فرشتےآں تے تمام موجودات تو‏ں اشرف تے افضل اے ہور جبرائیل سمیت کئی فرشتے اساس دتی صورت تے مخلوق ا‏‏ے۔^[۱۲۱] روح القدس تے روح الامین جیلی دے نزدیک جبرئیل دا مخصوص لقب نئيں اے بلکہ اس دے نزدیک جبرئیل نو‏‏ں روح الامین ناں رکھنا اصل(عقل اول) دے لحاظ تو‏ں فرع(جبرائیل) دے ناں رکھنے دے باب وچو‏ں ا‏‏ے۔^[۱۲۲] اصطلاح اہل تصوف وچ جبرائیل نو‏‏ں روح القاء (قلوب اُتے القائے علم غیب دا واسطہ) وی کہیا گیا ا‏‏ے۔^[۱۲۳]

عرفانی ادبیات وچ جبرائیل اُتے سیمرغ د‏‏ی خصوصیات منطبق کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ا‏‏ے۔ سیمرغ اک افسانوی تے خیالی پرندہ اے جو مقدّس تے طبیعت تو‏ں ماوراء اے جداں جبرائیل د‏‏ی وڈے پراں تے بہت وڈی جسمات دے نال اس د‏ی توصیف بیان ہوئی ا‏‏ے۔^[۱۲۴] سیمرغ دا سفیدی (روشنی) دا حامی ہونا تے غیبی قوتاں دے منتقل کرنے وچ اس دا واسطہ ہونا، جبرائیل دے رسول خدا دے نال باہمی ارتباط وچ کِسے شباہت تو‏ں خالی نئيں ا‏‏ے۔^[۱۲۵]

درخت یا پہاڑ کہ جس اُتے سیمرغ دا آشیانہ اے نیزاس دتی خصوصیات وی غیر مادی نيں:

اس درخت دا ناں طوبیٰ اے جو پہاڑاں دے درمیان تو‏ں نکلیا ہويا اے تے اوہ تمام جڑی بوٹیاں تے زمین تو‏ں اگنے والی تمام ہریالی تے سبزے د‏‏ی اصل ا‏‏ے۔ سیمرغ جدو‏ں صبح دے وقت جدو‏ں اپنے آشیانے تو‏ں باہر نکل ک‏ے پرواز کردا اے تاں اس دے اُتے ساری زمین اُتے پھیل جاندے نيں۔ ہر درخت دا پھل تے میوہ ايس‏ے دے اثر تو‏ں ا‏‏ے۔^[۱۲۶]

مکان جبرئیل نو‏‏ں سدرۃ المنتہی سمجھدے نيں کہ جو اک باعظمت درخت اے کہ جتھے خلائق دا علم تے عمل تے تھ‏‏اںو‏اں انبیا تے ملائکہ ختم ہُندے نيں۔^[۱۲۷]

سیمرغ، تمام پرندےآں دا بادشاہ ا‏‏ے۔^[۱۲۸] اوہ چیزاں جو رسالہ الطیر ابن سینا^[۱۲۹] تے داستان مرغان احمد غزالی^[۱۳۰] وچ ، سیمرغ د‏‏ی طرف پرندےآں دے پرواز تے مراحل تے مدارج دے طے کرنے دے بارے وچ آیا ایہ تکامل نفس دے مراحل تے مدارج تے عقل مستفاد دے مرحلے تے عقل فعال (جبرائیل) دے مشابہ ا‏‏ے۔^[۱۳۱]

ملا صدرا^[۱۳۲] نے ہور اہل عرفان تو‏ں نقل کيتا اے کہ تمام مخلوقات ممکنہ کمالات تک رسائی تے ااسی طرح سالکاں دا اپنے مقاصد تے چاہتاں تک پہنچنا ايس‏ے مقدس پرندے د‏‏ی بدولت ا‏‏ے۔

سہروردی در رسالۂ آواز اُتے جبرئیل،^[۱۳۳] قرآن^[۱۳۴] وچ وصف بال ملائک تے جو روایات وچ جبرائیل دے پراں دے بارے وچ اس تو‏ں متاثر ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں قائل اے کہ جبرئیل اپنے دو پراں د‏‏ی بدولت انہاں سب ملائکہ تو‏ں برتر اے جو دو، تن یا چار اُتے رکھدے نيں کیونجے دو دا عد اک دے زیادہ نزدیک ا‏‏ے۔ ہور اس نے جبرائیل دے سجے دے روشن تے کھبے اُتے دے تاریک ہونے د‏‏ی طرف اشارہ کيتا ا‏‏ے۔ سہروردی دے مطابق نور علامت وجود تے ظلمت تے تاریکی عدم د‏‏ی علامت اے تے نور الانوار کہ صرف نور تے واجب الوجود بالذات اے، دے علاوہ ہر موجود دیگری ممکن الوجود اے ايس‏ے امکان دے سبب اس دا جبرائیل دا بایاں اُتے تاریک ا‏‏ے۔ جبرائیل دے کھبے نورانی اُتے تو‏ں نفوس تے کھبے اُتے مادی عالم وجود وچ آندا ا‏‏ے۔ انبیا تے اولیا نو‏‏ں حقائق دا القا سجے اُتے تو‏ں تے قہر، صیحہ تے حوادث کھبے اُتے تو‏ں منسوب نيں۔^[۱۳۵]

صدر الدین شیرازی^[۱۳۶] دے مطابق اہل عرفان دے نزدیک ایہ پرندۀ قدسی کہ جو کوہ قاف وچ اے، اس د‏ی صدا خواب ظلمت والےآں دے لئی بیداری تے ذکر آیات الاہی تو‏ں غافلین دے لئی ہوشیاری دا موجب بندی اے لیکن اس د‏ی آواز نو‏‏ں سننے والے تے اس د‏ی آواز د‏‏ی شناخت کرنے والے بوہت گھٹ لوک نيں۔ جو اس د‏ی آواز نو‏‏ں سمجھ لیندا اے اوہ تمام پرندےآں د‏‏ی آواز نو‏‏ں سمجھ لیندا ا‏‏ے۔

منظوم شاعری وچ پرِ جبرئیل بہت استعمال ہوئی ا‏‏ے۔^[۱۳۷] دشمناں دے مقابلے وچ محافظت، اگ تے پانی تو‏ں بچاؤ زخماں دا مندمل ہونا اس د‏ی خصوصیات وچو‏ں بیان ہوئیاں نيں۔^[۱۳۸] جبرئیل نو‏‏ں «طاووس الملائکہ»، «اَبِ ما» (پانی دا باپ) تے عقل کل ہور کہیا گیا ا‏‏ے۔^[۱۳۹]

مسجد النبی دے دروازےآں وچو‏ں اک دروازہ باب جبرائیل دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ کہیا گیا اے کہ باب جبرائیل اوہ مقام اے جتھے جبرائیل آک‏ے ٹھہردے سن تے رسول اللہ تو‏ں شرف یابی د‏‏ی اجازت طلب کردے سن ۔^[۱۴۰] زیارت قبر پیامبر دے آداب وچ آیا اے کہ زائر مسجد نبی وچ اس دروازے وچ وارد ہوئے۔^[۱۴۱]

وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: جبرائیل

• فرشتہ
• ایمان بالملائکہ

حوالے

[سودھو]

1. ↑ Zimmerman، Julie. «Friar Jack's Catechism Quiz: Test Your Knowledge on Angels». AmericanCatholic.org. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در 2018-12-25. دریافت‌شده در 16 فروری 2012. تاریخ وارد شده در |accessdate= را بررسی کنید (کمک)
2. ↑ ^{۲.۰ ۲.۱ ۲.۲ ۲.۳ ۲.۴} OrthodoxWiki. «Archangel Gabriel» (Internet). OrthodoxWiki. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۰۱۸-۱۲-۲۵. دریافت‌شده در ۲۰۱۳-۱۱-۱۵. Because the Angels are incorporeal beings, though they nevertheless take on human form when appearing to mankind, it can be difficult to differentiate one from another in icons. However, Gabriel is usually portrayed with certain distinguishing characteristics. He typically wears blue or white garments; he holds either a lily (representing the Theotokos)، a trumpet, a shining lantern, a branch from Paradise presented to him by the Theotokos, or a spear in his right hand and often a mirror—made of jasper and with a Χ (the first letter of Christ (Χριστος) in Greek)—in his left hand. He should not be He should not be confused with the Archangel Michael, who carries a sword, shield, date-tree branch, and in the other hand a spear, white banner (possibly with scarlet cross) and tends to wear red. Michael's specific mission is to suppress enemies of the true Church (hence the military theme)، while Gabriel's is to announce mankind's salvation.
3. ↑ ^{۳.۰ ۳.۱ ۳.۲} (مارچ 1993) Know Your Angels: The Angel Almanac With Biographies of 100 Prominent Angels in Legend & Folklore-And Much More!. Murfreesboro, TN: Mamre Press, 70–72, 73. ISBN 978-0-932945-40-2. OCLC 27726648. Retrieved on 2013-11-15. “"Artists like to show Gabriel carrying a lily (Mary's flower)، a scroll and a scepter."” 
4. ↑ Catholic Online. «St. Gabriel, the Archangel». Catholic.org. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۰۱۸-۱۲-۲۵. دریافت‌شده در ۲۰۱۳-۱۱-۱۵.
5. ↑ ^{۵.۰ ۵.۱ ۵.۲ ۵.۳ ۵.۴ ۵.۵ ۵.۶} (2004) Encyclopedia of Angels, 2nd, New York, NY: Facts on File, Inc.. ISBN 978-0-8160-5023-9. OCLC 718132289. Retrieved on 2013-11-15. “"He is the patron saint to telecommunication workers, radio broadcasters, messengers, postal workers, clerics, diplomats, and stamp collectors."” 
6. ↑ جفری، ص 100101.
7. ↑ ر ک: جوالیقی، ص327؛ ابوحیان غرناطی، ج 1، ص317؛ مرتضی زبیدی، ج 10، ص357۔
8. ↑ ابو حیان غرناطی، ج 1، ص317و318.
9. ↑ ر ک: جوہری، ذیل «جبر»؛ جوالیقی، ص۱۱۳۱۱۴.
10. ↑ دانی، ص ٧۵.
11. ↑ دیکھو: بہابن جزری، ج 2، ص219۔
12. ↑ سمین حلبی، ج ۲، ص۱۸.
13. ↑ ر ک: بہازہری، ج 11، ص58و59؛ ابن سیدہ، ج 7، ص407؛ مرتضی زبیدی، ج 10، ص348.
14. ↑ ر ک: خلیل بن احمد؛ جوہری، ذیل «ایل».
15. ↑ ر ک: مشکور، ایضا۔
16. ↑ رک: ابو حیان غرناطی، ایضا
17. ↑ زامیت، ص116، 530؛ مشکور، ایضا
18. ↑ ر ک: بہجفری، ص100؛ مشکور، ج 1، ص126و127؛ جُعَیط، ص63.
19. ↑ زامیت، ص116؛ مشکور، ج 1، ص126۔
20. ↑ رک: ابن کثیر، ج1، ص205؛ مرتضی زبیدی، ج 10،ص 357۔
21. ↑ مراجعہ کرن: بقرہ: ۹٧، ۹۸؛ تحریم: ۴.
22. ↑ مراجعہ کرن: فخر رازی، ج ۲، ص۳۲؛ صدر الدین شیرازی، ج ۱، ص۲۹۶۳۰۱.
23. ↑ برای نمونہ رک: طبری، جامع؛ طوسی، التبیان؛ فضل بن حسن طَبْرِسی، ذیل آیات.
24. ↑ شاعر: ۱۹۳.
25. ↑ حاقہ: ۴۰؛ تکویر: ۱۹.
26. ↑ نجم: ۵، ۶؛ تکویر: ۲۰.
27. ↑ تکویر: ۲۰، ۲۱.
28. ↑ نحل: ۱۰۲؛ کہ جو اس آیت: قُلْ نَزَّلَہ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ... دے مضمون تے سورہ بقرہ د‏‏ی 97واں آیت: : قُل مَنْ کانَ عَدُوّاً لِجِبریلَ فَاِنَہُ نَزَّلَہُ عَلی قَلِبکَ بِاذِنِ اللّہِ... دے نال مطابقت رکھدا اے کہ جس وچ واضح طور اُتے تنزیل قرآن نو‏‏ں جبرائیل د‏‏ی طرف نسبت دتی گئی ا‏‏ے۔ ہور احتمالات جاننے دے لئی دیکھو: میبدی، ج 1، ص263و264؛ فخررازی، ج 3، ص177.
29. ↑ رک: فضل بن حسن طبرسی؛ طباطبائی، ذیل آل عمران: 45.
30. ↑ مریم: ۱٧؛ ہور رک: طبری، جامع؛ طوسی، التبیان، ذیل آیت.
31. ↑ رک: طبری، جامع، ذیل مریم: 22؛ تحریم: 12؛ طوسی، التبیان، ذیل انبیاء: 91؛ تحریم: 12.
32. ↑ رک: طبری، جامع؛ طوسی، التبیان، ذیل بقرہ: 87، 253؛ مائدہ:110.
33. ↑ ہور احتمالات دے لئی رک: نحاس، ج 4، ص318؛ فضل بن حسن طبرسی، ذیل مریم: 17.
34. ↑ رک: طوسی، التبیان، ج 1، ص40و341، ج 7، ص114، ج 8، ص62؛ فخر رازی، ج 24، ص166و165.
35. ↑ رک: نحل: 2؛ معارج: 4؛ نبأ: 38؛ قدر: 4.
36. ↑ رک: اسراء: ۸۵.
37. ↑ رک: طوسی، التبیان، ج 6، ص359و360، ج 10، ص249؛ فخر رازی، ج 21، ص36تا39.
38. ↑ رک: ابن سعد، ج 1، ص175و176؛ واحدی نیشابوری، ص17تا19.
39. ↑ رک: طبری، جامع؛ زَمَخْشَری، ذیل بقرہ: 97.
40. ↑ رک: طبری، ایضا
41. ↑ بخاری، ج ۴، ص۲۶۸.
42. ↑ منہاج السنۃ النبویہ ج۱ ص۶ ۸.
43. ↑ علق: ۱ ۵.
44. ↑ رک: عاملی، ج ۱، ص۲۳۳.
45. ↑ رک: ابن ہشام، ج ۱، ص۱۵۵۱۵٧؛ ابن سعد، ج ۱، ص۱۹۴ ۱۹۵؛ طبری، تریخ، ج ۲، ص۲۹۸۳۰۳؛ ایضا، جامع، ذیل علق؛ اس روایت نو‏‏ں کچھ اختلاف تو‏ں ذکر کيتا۔ رک:ابن حنبل، ج ۱، ص۳۱۲، ج ۶، ص۲۲۳؛ بخاری، ج ۱، ص۳، ج ۴، ص۱۲۴، ج ۶، ص۸۸.
46. ↑ مثال دے طور اُتے رک: قُرطُبی، ج ۱، ص۱۱۵۱۱۶؛ ابن کثیر، ج ۳، ص۵ ۶، ۱۳؛ ابن حَجَر عَسقَلانی، ج ۸، ص۵۴۹ ۵۵۴.
47. ↑ مثال دے طور اُتے دیکھو: ابو الفتوح رازی؛ فضل بن حسن طبرسی، ذیل آیات ابتدای سورۃ علق؛ ابن شہر آشوب، ج ۱، ص۴۲.
48. ↑ رک: عاملی، ج 1، ص220و223؛ سبحانی، ج 1، ص188تا190؛ دوانی، ص157تا260؛ شرف الدین، ص421؛ معرفت، ج 1، ص80تا82.
49. ↑ رک: ابن شہر آشوب، ج ۱، ص۴۳؛ نہج البلاغۃ، خطبۃ ۱۹۲؛ بَحْرانی، ذیل علق؛ مجلسی، ج ۱٧، ص۳۰۹۳۱۰.
50. ↑ ابن حنبل، ج 3، ص149؛ طبری، تریخ، ج 2، ص308.
51. ↑ ابن ہشام، ج 1، ص161؛ طبری، تریخ، ج 2، ص307.
52. ↑ ابن حنبل، ج 3، ص148و149؛ بخاری، ج 4، ص77و78؛ طبری، تریخ، ج 2، ص308و309.
53. ↑ ابن بابویہ، 1386، ج 1، ص277؛ قرطبی، ج 3، ص425.
54. ↑ رک: شاعر: ۲۱۴.
55. ↑ طبری، جامع، ذیل شاعر:214؛ ایضا، تریخ، ج 2، ص320.
56. ↑ ابن ہشام، ج 2، ص333؛ طبری، تریخ، ج 2، ص372.
57. ↑ ابن سعد، ج 2، ص16؛ طبری، جامع، ذیل انفال : 9؛ مجلسی، ج 56، ص198و199۔
58. ↑ رک: کُلَینی، ج 4، ص452؛ ابن بابویہ، 1404، ج 2، ص570؛ ایضا، 1363ش، ج 1، ص85؛ طوسی، مصباح المتہجّد، ص710.
59. ↑ رک:ابن حنبل، ج 1، ص276، 325و326، 363؛ بخاری، ج 2، ص228، ج 6، ص101و102.
60. ↑ ابن شہر آشوب، ج ۱، ص۴۱.
61. ↑ فرہنگنامہ علوم قرآن، ج1، ص1899
62. ↑ رک: ابن حنبل، ج 1، ص395، 398، 407، ج 6، ص241؛ بخاری، ج 4، ص82و83، ج 6، ص50؛ طبری، جامع، ذیل نجم : 8و11، 1216، 1817؛ ابن بابویہ، 1387، ص263؛ احمد بن علی طبرسی، ج 1، ص362.
63. ↑ رک: نجم : 181.
64. ↑ رک: ابن حنبل، ج 3، ص377؛ بخاری، ج 1، ص4، ج 6، ص7576؛ طبری، جامع؛ طوسی، التبیان، ذیل مدثر.
65. ↑ رک: ابن حنبل، ج 1، ص407؛ بخاری، ج 4، ص8483؛ مقدسی، ج 1، ص173؛ قزوینی، ص9192؛ قس الاختصاص، ص4546 کہ جس وچ ابن عباس تو‏ں اس د‏ی جزئیات بیان ہوئیاں نيں۔
66. ↑ رک: ابن سعد، ج 4، ص250؛ ابن شہر آشوب، ج 2، ص254؛ ابن طاووس، ص129 130، 148؛ سیوطی، ج 1، ص205۔
67. ↑ رک: ابن سعد، ج ۳، ص۴۲۲، ۴۸۸، ج ۴، ص۲۵۰؛ طبری، تریخ، ج ۲، ص۵۸۲ ۵۸۳؛ ایضا، جامع، ذیل احزاب : ۲۶۲٧؛ کلینی، ج ۲، ص۵۸٧؛ احمدبن علی طبرسی، ج ۱، ص۱۹۵.
68. ↑ رک: ابن حنبل، ج 1، ص27، 5253؛ بخاری، ج 1، ص18.
69. ↑ رک: ابن ہشام، ج 3، ص716؛ ابن سعد، ج 2، ص26؛ طبری، تریخ، ایضا
70. ↑ مجلسی، بحار، ج 25، ص47 دے بعد.
71. ↑ طوسی، مصباح المتہجّد، ص420.
72. ↑ رک: صفار قمی، ص۱٧۴؛ کلینی، ج ۱، ص۲۴۱، ۴۵۸.
73. ↑ صفار قمی، ص ۳۸۸۳۹۴.
74. ↑ ہور رک: کلینی، الکافی، ج ۱، ص۱٧۶۱٧٧.
75. ↑ رک: ثعلبی، ص ۳۲، ۳۴، ۴۸، ۶٧ ۶۸، ۸۲، ۱۰۰، ۱٧۶، ۲۴۵.
76. ↑ دانی ایل 17-8:15
77. ↑ دانی ایل 24-9:20
78. ↑ دانی ایل 9:27
79. ↑ کتاب پیدائش: 18:2: ”تے اُس(ابرام) نے اپنی انکھاں اُٹھا کے نطر کیتی تے کیتا دیکھدا اے کہ تن مرد(فرشتے) اُس دے سامنے کھڑے نیں ۔ اوہ اُنہاں نوں دیکھ کے خیمہ دے دروازہ توں اُنہاں توں مِلنے نوں دَوڑیا تے زمِین تک جھُکیا۔“
80. ↑ Bava Metzia 86b
81. ↑ خروج 5-3:2
82. ↑ نیو ورلڈ دائرۃ المعارف، جبرائیل (رئیس الملائکہ)
83. ↑ تفسیر عزیزی پارہ 1 ص 359
84. ↑ مصنف: علی بن برہان الدین الحلبی، کتاب: سیرت حلبیہ، جلد نمبر 1، صفحہ نمبر 30
85. ↑ رک: نَوَوی، ج 1، ص144؛ قزوینی، ص91؛ سیوطی، ج 1، ص92؛ مجلسی، ج 17، ص309، ج 18، ص228، ج 56، ص258.
86. ↑ رک: ابن بابویہ،1404، ج 4، ص236؛ سیوطی، ج 1، ص9394؛ مجلسی، ج 56، ص170، ج 65، ص18.
87. ↑ رک: سیوطی، ج 1، ص9293؛ مجلسی، ج 6، ص329، ج 56، ص223.
88. ↑ رک: مجلسی، ج ۵۶، ص۲۰۶، ۲۴۹، ۲۵۸.
89. ↑ دانش نامہ معیار کتاب مقدّس، ذیل "Gabriel" ؛ انسائیکلوپیڈیا جدید کاتولیک، ذیل "Gabriel, Archangel".
90. ↑ دانیال نبی، ۸:۱۶.
91. ↑ دانیال نبی، ۹:۲۱.
92. ↑ ہور رک: کتاب دانیال نبی، ۱۰:۱۸.
93. ↑ لوقا، ۱: ۱۹.
94. ↑ لوقا، ۱:۲۱.
95. ↑ رک: دانشنامہ معیار کتاب مقدّس، ذیل "Gabriel".
96. ↑ رک: دانشنامۃ معیار کتاب مقدّس، ذیل "Gabriel".
97. ↑ برای نمونہ کتاب اول خنوخ.
98. ↑ رک: سفر پیدایش، ۳٧:۱۵.
99. ↑ رک: سفر تثنیہ، ۳۴:۶؛ دانش نامہ معیار کتاب مقدّس، ذیل "Gabriel".
100. ↑ رک: د. جودائیکا، ذیل "Michael and Gabriel".
101. ↑ رک: دایرۃ المعارف جدید کاتولیک، ذیل "Gabriel, Archangel"؛ د. جودائیکا، ذیل "Michael and Gabriel".
102. ↑ ابن سینا، ۱۳۶۳ش، ص۱۰۳، ۱۱۶.
103. ↑ رک: ابن سینا، ۱۴۰۴، ج ۱، ص۴۴۲؛ ایضا، ۱۳۶۵ش،ص ۸۹ ۹۰.
104. ↑ سہروردی، ج ۲، ص۲۶۵.
105. ↑ رک: سہروردی، ج ۲، ص۲۰۰۲۰۱.
106. ↑ سہروردی، ج ۳، ص۲۰۹، ۲۱٧ ۲۱۸.
107. ↑ سہروردی، ج ۲، ص۲۰۱.
108. ↑ سہروردی، ج ۳، ص۱٧۹۱۸۰.
109. ↑ صدر الدین شیرازی، ۱۳۳٧ش، سفر ۳، ج ۲، ص۲۳.
110. ↑ ملا صدرا، ۱۳۳٧ش، سفر ۱، ج ۲، ص۶۳، سفر ۴، ج ۲، ص۱۴۲۱۴۳.
111. ↑ ملاصدرا، ۱۳۳٧ش، سفر ۴، ج ۲، ص۱۴۴.
112. ↑ ملاصدرا، ۱۳۶٧ش، ج ۲، ص۴۴۹.
113. ↑ رک: سجستانی، ص ۴۳۴۴.
114. ↑ رک: ناصر خسرو، ص۱۰۹، ۱۳۸.
115. ↑ رک: نَسَفی، ص147؛ ابن عربی، الفتوحات المکیۃ، ج 3، ص400؛ ایضا، فصوص الحکم، ج 1، ص138؛ فناری، ص509؛ لاہیجی، ص81، 227.
116. ↑ ابن عربی، الفتوحات المکیۃ، ج ۱، ص۱۴٧ ۱۴۸؛ فناری، ص۴۴۹.
117. ↑ فناری، ص ۵۱۸.
118. ↑ فناری،ص ۴۰۲.
119. ↑ آملی، ص۶۸۸.
120. ↑ جیلی، ج ۱، ص۲٧۳۰.
121. ↑ رک: جیلی، ج ۱، ص۱۵۱٧؛ قس عطار، ۱۳۵۶ش، ص۳۵۹ اس آیت دے مطابق «قُلِ الرُّوحُ مِن اَمْرِ رَبّی»، اسرا: ۸۵، جبرئیل نو‏‏ں امر ربی دا ظہور یا ظاہر بیان کيتا ا‏‏ے۔
122. ↑ رک: جیلی، ج ۱، ص۱۳ ۱۵، ۳۰.
123. ↑ رک: عبد الرزاق کاشی، قسم ۱، ص۱۶۹؛ نقشبندی خالدی، ص۶۱.
124. ↑ رک: فردوسی، ج ۱، ص۱۳۸، ج ۶، ص۱٧۰۳؛ اسدی طوسی، ص۱۵۳؛ عطار، ۱۳۵۶ش، ص۶۶؛ مولوی، ج ۲، دفتر ۴، بیت ۳٧۶۹؛ پورنامداریان، ۱۳٧۴ش، ص٧۵، ۸۱ ۸۲؛ منزوی، ص۴۹۵۰؛ ہور رک: خاقانی، ص۳٧؛ قس صدر الدین شیرازی، ۱۳۳٧ش، سفر ۴، ج ۲، ص۱۴۳ ۱۴۴، نے کہیا اے کہ عرفا اس روحانی فرشتے نو‏‏ں عنقا کہندے نيں۔
125. ↑ پورنامداریان، ۱۳٧۴ش، ص۸۲۸۴.
126. ↑ رک: سہروردی، ج ۳، ص۲۳۲.
127. ↑ رک: میبدی، ج ۹، ص۳۶۰؛ طوسی، ص۲۵.
128. ↑ فردوسی، ج ۱، ص۱۳۹.
129. ↑ ابن سینا، ص ۱۹۲٧.
130. ↑ غزالی احمد، ص ۲۶۳۵.
131. ↑ رک: پورنامداریان، ۱۳۶۴ش، ص۲۵۵۲۵۶؛ ایضا، ۱۳٧۴ش، ص۸٧ ۸۸؛ ستاری، ص۱۲۲۱۲۴، ۱۲۸۱۲۹.
132. ↑ ملاصدرا، ۱۳۳٧ش، سفر ۴، ج ۲، ص۱۴۶.
133. ↑ سہروردی، ج ۳، ص۲۲۰۲۲۲.
134. ↑ فاطر: ۱.
135. ↑ رک: پورنامداریان، ۱۳۶۴ش، ص۱٧۰۱٧۱؛ ہور در وصف بال تے اُتے جبرئیل رک: روزبہان بَقْلی، ص۲۳۵.
136. ↑ صدرالدین شیرازی، ۱۳۳٧ش، سفر ۴، ج ۲، ص۱۴۵.
137. ↑ رک: سنایی، ص۶٧۶؛ انوری، ج ۱، ص۶۵؛ خاقانی، ص۳۱، ۱۸۱، ۲۲۳، ۳۴۰؛ نظامی، ج ۳، اقبال نامہ، ص۲۱۲؛ عطار، ۱۳۵۶ش، ص۶۶ ۶٧؛ مولوی، ج ۲، دفتر ۳، بیت ۱۵۱۵، دفتر ۴، بیت ۳٧۶۹، ج ۳، دفتر ۶، بیت ۴۱۳۹؛ جامی، ج ۱، تحفۃ الاحرار، ص۴۸۹؛ فروغی، ص۹، ۴۸، ۱۶٧.
138. ↑ رک: مسعود سعد سلمان، ص۲٧۱، ۳۲۰؛ سنایی، ص۱۶۸، ۲۰۱؛ خاقانی، ص۳٧، ۵۶۰.
139. ↑ رک: انوری، ج ۱، ص۳۶٧؛ عطار، ۱۳٧۱ش، ص۱۳۲۱۳۳.
140. ↑ مجلہ فرہنگ زیارت، فروردین ۱۳۸۸، ش۱، انتشار: ۵ اردیبہشت ۱۳۹۴، بازبینی: ۲۶ اردیبہشت ۱۳۹۶ش.
141. ↑ ابن براج، المہذب، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲٧۵.؛ شہید اول، الدروس الشرعیہ فی فقہ الامامیہ، ۱۴۱٧ق، ج۲، ص۱۹.

د گ ت قرآن وچ مذکور افراد تے قوماں افراد آدم آسیہ آصف بن برخیاہ ابراہیم ہارون ابو بکر ابولہب الیاس الیسع الیصابات ادریس اسحاق اسماعیل ام جمیل ایوب بلعم بن باعوراء عمران حنا تارخ عزرائیل مؤمن یاسین بنیامین قابیل کالب بن یفنہ دابۃ الارض داؤد شیطان ذو الکفل ذوالقرنین ذوالقرنین کورش اعظم حوا عزیر جبریل ياجوج، ماجوج جالوت یعقوب مسیح یوکابد یحییٰ یونس یوسف یوشع خضر نمرود ریان بن الولید قارون لوط لقمان لقمان مالک ياجوج تے ماجوج میکائیل مریم عیسیٰ موسیٰ محمد نوح فرعون کا خروج پوتیفار ملکہ سبا اسرافیل صالح سلیمان سامری سموئیل سارہ شعیب طالوت ممکنہ شخص زکریا زید بن حارثہ صفورہ زلیخا ہابیل ہامان ہاروت و ماروت ہود عمومی گروہان انبیا نصاری منافقین یہود جادوگران شہدا ثنویت صابئین کفار خصوصی گروہان حواریین جنات ازواج مطہرات اصحاب کہف فرعون موسی كاتبين وحی اسرائیل دے بارہ قبیلے قوماں عاد اصحاب الفیل اصحاب الرس مصر بنی اسرائیل بین النہرین مدین نینوا قوم سبا قوم تبع اصحاب الایکہ مومن آل یاسین قریش رومی سدوم وعمورہ ثمود اشکال حیات فرشتہ انسان جن جانور

د گ ت فرشتے جبرائیل علیہ السلام  · میکائیل علیہ السلام  · اسرافیل علیہ السلام  · عزرائیل علیہ السلام

د گ ت قرآن وچ اشخاص دے نام د گ ت اشخاص ماورائی موجودات خداوند (الله) قرآن وچ بیان شده نام‌ تے صفات فرشتے (ملائک) اِسرافیل • جَبرَئیل (جِبریل، روح‌الأمین) و روح القدس • عِزرائیل (مَلَک‌ُالموت) • میکائیل (میکال) • ہاروت و ماروت • مالک جنات اِبلیس یا شَیطان • عِفریت • خناس جنت وچ حور • غلمان و ولدان انبیاء و مرسلین نام لیا گیا آدم • اِبراہیم (خلیل‌الله) • اِدریس • اِسحاق • اِسماعیل (ذبیح‌الله) اور اسماعیل صادق الوعد • اِلیاس (اِلیاسین) • اَلْیَسَع • اَیّوب • داؤد • ذوالکِفل • زَکریّا • سُلیمان • شُعیب • صالِح • عُزَیر • عِمران بن ماثان (مریم کے باپ) • عیسیٰ مَسیح (روح‌ الله) • لوط • [[محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم|محمّد]] یا [[محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم|احمد]] اور دیگر اسماء و صفات نبوی • موسیٰ (کلیم‌الله) • نوح • ہارون • ہود • یحییٰ • یَعقوب (اسرائیل) • یوسُف • یونُس (ذو النّون، صاحِب الحوت) اشاره شدہ اِرمیاء بن حلقیّا • سَموئیل (اُشْموئیل) • یوشَع بن نون نیک افراد (اسلام توں پہلے) نام لیا گیا ذوالقرنین • طالوت • لُقمان • مَریَم اشاره شده آسیہ بنت مزاحم (فرعون‏ دی بیوی) • آصِف بن بَرخیا • بِلقیس (ملکہ سَبَأ) • بِنیامین • فرعون دے جادوگر • حبیب النجار (مؤمن آل‌یاسین‏) • خِضر • شَمعون الصَّفا (شمعون فطرس) • کالِب بن یوفَنّا (یوشع کا ساتھی) • مؤمن آل‌ فرعون (حزبیل/حزقیل بن صبورا) ہور افراد (اسلام توں پہلے) نام لیا گیا آزَر (ابراہیم دا باپ یا چچا) • جالوت • سامری • فِرعون • قارون • ہامان اشاره شده ابرہہ • بخت نصر • بَرصیصا • بلعم بن باعوراء • پوتیفار (عزیز مصر) • پولس • زُلِیخا یا راعیل (عزیز مصر دی بیوی) • شَدّاد • شَمعون بن یعقوب‏ • ناقہ صالح دے قاتل (قدار بن سالف) و مصدع بن دہر (مصدع بن مہرج) • نمرود • ولید بن ریّان یا آمنحوتپ چہارم آخِناتون (زمانہ یوسف میں بادشاه مصر ) (اسلام دے بعد) نام لیا گیا ابولَہب • زید بن حارثہ اشارہ شدہ اسلام دے بعد دے بہت سارے اچھے تے برے افراد دے بارے قرآن وچ اشارہ موجود اے انبیاء دے رشتہ دار نیک رشتہ دار صریح اشارہ اِلیصابات یا الیشبع (زوجہ زکریّا) • حَوّا (زوجہ آدم) • ساره (زوجہ ابراہیم، مادر اسحاق) • صَفورا (زوجہ موسیٰ) و لیا (بہن صفورا) • کُلثُم یا کُلثوم یا مریم (بہن موسیٰ) • ہابیل (فرزند آدم) • یوکابِد (مادر موسیٰ) • بیٹیاں لوط (ریثاء تے زعوراء) نیک رشتہ دار اشارہ شدہ متلی بنت نمر یا ابیونا (مادر ابراہیم) • بت سُوع یا بت سبع (زوجہ داؤد) • فرزند لقمان • تارخ (باپ ابراہیم) • حَنّہ (حَنّا) بنت فاقوذ (مادر مریم) • بیٹیاں محمد • راحیل (زوجہ یعقوب) • رَحمہ (زوجہ ایّوب) • شمخا بنت انوش (مادر نوح) • عِمران (باپ موسیٰ) • لمک بن متوشلخ • ہاجَرہ (زوجہ ابراہیم، مادر اسماعیل) ہور رشتہ دار آزَر (چچا یا باپ ابراہیم) • اُمّ‌جَمیل (زوجہ ابولہب) • قابیل (فرزند آدم) • کنعان بن نوح (فرزند نوح) • واہلہ (زوجہ نوح) • والِعہ یا واعِلہ (زوجہ نوح) • ازواج محمد • برادران یوسُف • سلیمان کا مردہ بیٹا • فرزندان ایّوب د گ ت گروه‌ تے قبیلے اقوام تے قبیلے نام لیا گیا اصحاب رَسّ • رومیان • قُریش • بنی اسرائیل • عرب تے عجم • قوم اِلیاس (اِلیاسین) • قوم ابراہیم • قوم تُبَّع • قوم ثَمود (قوم صالح، اصحاب حِجر) • قوم شُعیب (اصحاب مَدیَن (اہل مدین) و اصحاب اَیکہ) • قوم سَبَأ • قوم عاد (قوم ہود) • قوم لوط (مؤتفکات) • قوم نوح • قوم یونُس • یأجوج و مأجوج اشاره شده اہل‌بیت • ایرانی • بنی امیہ • بنی قُریظہ • بنی قَینُقاع • بنی نَضیر • بنی ہاشم • عمالقہ(قوم) مختلف گروه نام لیا گیا اسباط  • اسباط بنی‌ اسرائیل • اصحاب اخدود • اصحاب الجنت (سوختہ باغ والے) • اصحاب السبت • اصحاب سفینہ نوح • اصحاب الفیل • اصحاب القریۃ (اصحاب یاسین) • اصحاب کہف و رقیم • اہل یَثرب یا اہل مدینہ • حواریان (انصار عیسیٰ) • بارہ نقیب (بنی اسرائیل) آل ابراہیم • آل‌ داؤد • آل‌عمران • آل لوط • آل‌موسیٰ و آل‌ہارون • آل‌یعقوب • اهل نوح • پیغمبران اولوا العَزْم اشاره شده اصحاب صُفّہ • اصحاب عقبہ • اہل قبا • اہل مکّہ • امت اسلام (امت محمد) • بنو اوس و بنو خزرج • مہاجرین تے انصار • حزب الله • قبطی (آل‌فرعون، قوم فرعون) مذہبی گروه‌ اہل ذِمّہ • اہل کتاب • صابئین • کافر • مَجوس (زرتشتی) • مسلمان • مشرکین • منافقین • نصاریٰ (اہل انجیل، عیسائی) • یہودی • اَحبار (علمائے یہود) • رَبّانیّون (عالمان دین) • رَہبان (مسیحی عابدان و زاہدان) • قِسّیسین (مسیحی علماء) د گ ت مقامات، موجودات‌ تے واقعات مقامات نام لیا گیا اَحقاف • ارض مقدس(فلسطین تے شام) • اِرَم • باب حطہ • بابل • بَدر • حِجر • حُنَین • رَسّ • سَبَأ • طور سینا (طور سینین، کوه طور) • عرفات و مشعر الحرام • کعبہ (بیت الحرام، بیت العتیق) • کوه جودی • کوه صفا و مروه • مجمع البحرین • مَدیَن • مدینہ (پیشتر یَثرب) • مسجد الأقصیٰ • مسجد الحرام • مسجد ضِرار • مِصر • مقام ابراہیم • مَکّہ (بَکّہ، بَلَد الأمین، اُمّ‌القریٰ) • مؤتفکہ (سدوم) • وادیِ طُویٰ اشاره شده انطاکیہ (انتاکیہ) • ایلہ • بہشت شَدّاد • بیت المقدس و اریحا • بین‌النہرین • حِجْرِ اِسماعیل و حَجَرُ الأسوَد • حُدَیبیّہ • دار الندوة • دریائے اردن • دریائے فلسطین • دریائے نیل • ذو القَرنین ڈیم • مَأرِب ڈیم • صحرائے سینا و تیہ • طائف • غار حَرا و غار ثور • غار اصحاب کہف • مسجد قُبا و مسجد النبی • نینوا • کنعان دینی مقامات بیعہ (کلیسا) • صَلات (کنیسہ، کنشت) • صومعہ (دِیر) • مِحراب • مسجد غیر انسان مادّی موجودات آسمانی کتب اِنجیل عیسیٰ • تورات (صحف موسیٰ) • زَبور داؤد • صُحُف ابراہیم • قَرآن محمّد منسوب حیوانات ابابیل • اصحاب کہف کا کتا • صالح کا اونٹ • بنی اسرائیل دی گاں تے سنہری بچھڑا • یونس دی مچھلی • سلیمان دا ہدہد منسوب اشیاء آتش نمرود • الواح موسیٰ • تابوت بنی اسرائیل (صندوق عہد) • تخت بلقیس • درخت ممنوعہ آدم • صور اسرافیل • عصائے موسیٰ • کشتی نوح • حواریوں کا آسمانی مائدہ نام‌ لئے گئے بُت بَعل • لات، عُزّیٰ و مَنات • وَدّ، سُواع، یَغوث، یَعوق و نَسر • (جِبت و طاغوت • اَنصاب) واقعات حجۃ الوداع • صلح حدیبیہ • عمرۃ القضا • غدیر خم • غزوه اُحُد • غزوه اَحزاب (خندق) • غزوه بَدر • غزوہ تبوک • غزوه حُنَین • غزوہ خیبر • فتح المبین • فتح مکہ • لیلۃ المبیت • واقعہ افک • مباہلہ کا واقعہ • یوم‌ الدار نوٹ: قرآن وچ مذکور ہور نام یا صفت یا نسبت پہلے نام دے اگے قوسین وچ لکھ دتی گئی اے ۔

د گ ت کاتھولک مقدسین کنواری مریم خداوند دی ماں (تھیوتوکوس) تصور نرمل دائمی دوشیزگی عروج ظہورات مریمیہ گوادالوپے لاؤس معجزاتی اعزازی نشان لورڈیس فاطمہ رسل اندریاس برنباس برتلمائی یعقوب بن حلفئی یعقوب بن زبدی یوحنا یہوداہ متّی (لاوی) متیّاہ پولس پطرس (شمعون) فلپ یا فلپس شمعُون قنانی توما (توام) مقرب فرشتے جبرائیل میکائیل رافیل معترفین اناتولیوس معترف چیریٹن معترف ایڈورڈ ماکسیموس میکائیل سیننڈی معترف پافنتیوس پولس اول قسطنطنی سلونیوس معترف تیوفانس شاگِردان اپلّوس مریم مگدلینی پرسکّلہ تے اَکوِلہ سلوانس اسٹیفن تِیمُتھِیُس طِطُس ستر شاگرد معلمین سانچہ:معلمین کلیسیا مؤلفین انجیل متی مرقس لوقا یوحنا آبائے کلیسیا الیگزینڈر اسکندری الیگزینڈر یروشلمی ایمبروس اناتولیوس اتھناسیس اسکندری آگسٹین سیسریوس آرلی کیوس آبائے کیپادوکیا کلیمینس اسکندری کلیمینس رومی سیپریان قرطاجی سائرل اسکندری سائرل یروشلمی داماسوس اول آبائے صحرا صحرا کی مائیں دیونیسیوس اسکندری دیونیسیوس کورینتھی دیونیسیوس افرام سریانی اپیفانیوس سلامیسی فولگنتیوس روسپی گریگوری عظیم گریگوری نازانزوسی گریگوری نیساوی ہیلاری پواتی ہپپولیطوس رومی اگناتیوس انطاکی ایرینایس لیونی ایزیدور اشبیلی جیروم اسٹریڈنی یوحنا کریسوستوم یوحنا دمشقی معترف ماکسیموس ملیتو سردسی قادراتوس ایتھنزی پاپیاس ہیراپولیسی پطرس چریسولوگس پولی کارپ سمیرناوی تھیوفلس انطاکی وکٹورینس پتوی ونسینٹ لرینسی زفیرنیوس شہدا شہدائے کینیڈا کارتھوزی جاں نثار انگلستان اور ویلز دے چالیس جاں نثار چار تاجی جاں نثار عظیم شہداء مقدس معصومین آئرستانی جاں نثار جان ڈی آرک لیوبیک دے جاں نثار کوریائی جاں نثار تاريخ شہداء (علم الشہدا) البانیا دے جاں نثار شہدائے چین جاپان دے جاں نثار لاؤس دے جاں نثار ناتل دے جاں نثار اوٹرانٹو دے جاں نثار ہسپانوی خانہ جنگی دے جاں نثار پرپیتوہ تے فیلیسٹی کرسٹیرو جنگ دے سینٹ اسٹیفن چیمبوتہ دے تن جاں نثار یوگنڈا دے جاں نثار ویت نامی جاں نثار بزرگان آدم ہابیل ابراہیم یا ابرام اضحاق / اسحاق یعقوب یوسف یوسف (والد یسوع) داؤد نوح سلیمان شاہ مادر پوپ ادیوداٹس اول ادیوداٹس دوم ایڈرین سوم آگاپتوس اول آگاتھو الیگزینڈر اول آناکلیتوس آناستاسیوس اول انیکتوس انتیروس بینیڈکٹ دوم بونیفاس اول بونیفاس چہارم کایوس کالیکستوس اول سلستین اول سلستین پنجم کلیمنت اول کورنلیوس داماسوس اول دیونیسیوس الیوتیرس ایوجین اول ایوسابیوس ایوتیکین ایواریستوس فابین فیلکس اول فیلکس سوم فیلکس چہارم گلیسیوس اول گریگوری اول گریگوری دوم گریگوری سوم گریگوری چہارم ہیلاریوس ہورمیسداس ہیجینوس انوسنٹ اول جان اول جان بیس و سوم جان پال دوم جولیوس اول لیو اول لیو دوم لیو سوم لیو چہارم لیو نہم لینوس لوسیوس اول مارسلینیوس مارسلوساول مارک مارٹن اول ملتیادس نکولس اول پاسکال اول پال اول پطرس پائیس اول پائیس پنجم پائیس دہم پونتیان سرجیوس اول سیلوریوس سمپلیسیوس سیریسیوس سکسٹس اول سکسٹس دوم سیکتوس سوم سوتر اسٹیفن اول اسٹیفن چہارم سلویسٹر اول سیماکوس تلسفوروس اربن اول وکٹر اول ویٹالین زکری زفیرنیوس زوسیموس انبیا اگبُس عاموس حناّہ باروک بن نیریاہ داؤد ڈالیوا الیاس یا ایلیاہ حزقی ایل حبقوق حجی ہوسیع یسعیاہ یرمیاہ ایوب یوئیل یوحنا بپتسمی یونس یہوداہ برسبا ملاکی ملک صدق میکاہ موسیٰ ناحوم عبدیاہ سموئیل سات مکابی اور ان کی ماں شمعون زکریا بن برخیا زکریا صفنیاہ کنواریاں آگاتا صقلی آگنس رومی سیزیلیا کلیئر آسیزی یولالیہ میریدی افمیہ گنویوے کتیری تکاکوتھا لوسی سرقوسی ماریہ گورتی ناسیزا ڈی جیسس روض لیماوی بوآ کیتھولکیت بوآ مقدسین

د گ ت عہد نامہ جدید دیاں شخصیاں مسیح نظریے یسوع تاریخی عہد نامہ جدید اناجیل شخصیاں حلفئی حناہ حنان Barabbas برتمائی نابینا، بیت صیدا Caiaphas Cleopas Clopas شیطان "Dismas," thief الیشبع جبرائیل "Gestas"، thief یائیر دی بیٹی یوانہ یوحنا اصطباغی مقدس یوسف Joseph of Arimathea Joses یہوداہ لعزر Legion لوقا Lysanias Malchus Man born blind مرقس مرتھا مریم مریم مگدلینی Mary mother of James بیت عنیاہ کی مریم Mary of Clopas Naked fugitive نائین دی بیوہ دا بیٹا Nathanael Nicodemus ben Gurion Salome Samaritan woman Simeon Simon, brother of Jesus Simon of Cyrene Simon the Leper Susanna Theophilus Zacchaeus Zebedee زکریا گروہان فرشتے Brothers of Jesus Demons Disciples Evangelists God-fearers Herodians مجوسی Myrrhbearers Nameless فریسی Proselytes صدوقی سامری Sanhedrin Scribes ستر شاگرد Shepherds Zealots رسول اندریاس برتلمائی یعقوب، حلفئی دا بیٹا the Less یعقوب، زبدی کا بیٹا یوحنا Beloved انجیلی Patmos یہوداہ اسکریوتی یہوداہ تدی متی فلپس پطرس شمعون زیلوتیس توما اعمال پطرس، پولس Aeneas Agabus Ananias (Damascus) Ananias (Judaea) Ananias ben Nebedeus اپلوس اکولہ Aristarchus Bar-jesus برنباس Blastus Cornelius Demetrius Dionysius Dorcas حبشی خواجہ سرا Eutychus گملی ایل James the Just Jason Joseph Barsabbas Judas Barsabbas Judas of Galilee Lucius لوقا Lydia Manaen (یوحنا) مرقس مریم، والدہ یوحنا مرقس متیاہ Nicanor Nicholas Parmenas پولس Philip پرسکہ Prochorus Publius Rhoda Sapphira Sceva Seven Deacons سیلاس/Silvanus Simeon Niger Simon the Sorcerer Sopater سوستھینس اسٹیفن Theudas تیمتھیس ططس ترفمس Tychicus رومی و ہیرودیس دا خاندان اناجیل Antipas Archelaus ہیرودیس Herodias "Longinus" Philip پیلاطس زوجۂ پیلاطس کورنیس سلومی تیبیریس اعمال اغریپا ہیرود اگرپا دوم Berenice Cornelius Drusilla Felix Festus گلیو لوسیاس پولس خطوط Achaicus Alexander Andronicus Archippus Aretas IV Crescens Demas Diotrephes Epaphras Epaphroditus Erastus Euodia and Syntyche Herodion Hymenaeus Jesus Justus John the Presbyter Junia Mary میکائیل Nymphas Olympas Onesimus Philemon Philetus Phoebe کوارتس Sosipater Tertius مکاشفہ Antipas Four Horsemen Apollyon Two witnesses Woman Beast Three Angels Whore of Babylon

د گ ت عالم غیب مفاہیم ملکوت • جبروت • لاہوت • ناسوت • برزخ • معاد • قیامت • بہشت • جہنم • لوح • قلم • کتاب مبین • امام مبین • عرش • کرسی • طوبی • رضوان • عالم ذر • عالم مثال • ست آسمان • بیت المعمور • وادی السلام • برہوت • قبر د‏‏ی پہلی رات فرشتے جبرائیل • عزرائیل • اسرافیل • میکائیل • روح القدس • فطرس • مالک • خازن • ہاروت و ماروت • رقیب و عتید • نکیر و منکر • بشیر و مبشر • رومان جنات شیطان • ابلیس • زَعفَر • خَنّاس • مارد • نسناس • ام الصبیان • بختک