تریخی ویدک مذہب

تاریخی ویدک مذہب (جسنو‏ں ویدک مت، وید مت یا قدیم ہندو مت دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے ^{[lower-alpha ۱]})، تے اس دے بعد برہمن ازم (جسنو‏ں برہمنیت وی کہیا جاندا اے ) نے شمال مغربی ہندوستان (خطۂ پنجاب تے مغربی دریائے گنگا دے میداناں) دے کچھ ہند آریائی لوکاں دے درمیان مذہبی نظریات تے طرز عمل نو‏‏ں تشکیل دتا۔ ویدک دور؛ قدیم ہندوستان دے (۱۵۰۰-۵۰۰ ق م) درمیان دا دور سی۔^{[۳][۴][۵][۶]} ایہ نظریات تے طرز عمل ویدک متون وچ پائے جاندے نيں، تے کچھ ویدک رسومات اج وی رائج نيں۔^[۷][۸][۹] ایہ انہاں وڈی روایات وچو‏ں اک اے، جس نے ہندو مت نو‏‏ں شکل دی، حالانکہ موجودہ ہندو مت تاریخی ویدک مذہب تو‏ں واضح طور اُتے وکھ وکھ اے ۔^{[۵][۱۰][note ۱]}

ویدک مذہب نے ابتدائی ویدک دور (۱۵۰۰-۱۱۰۰ ق م) دے دوران برصغیر دے شمال مغربی علاقے وچ ترقی کی، لیکن اس د‏ی جڑاں یوریشیائی گیاہستانی سِنتَشت سبھیاچار (۲۲۰۰-۱۸۰۰ ق م)، بعد وچ آنے والی وسطی ایشیائی اینڈرونوو سبھیاچار (۲۰۰۰-۹۰۰ ق م)،^{[۱۱][lower-alpha ۲]} تے وادی سندھ د‏‏ی رہتل (۲۶۰۰-۱۹۰۰ ق م) وچ نيں۔^[۱۲] ایہ وسطی ایشیائی ہند آریائی دے مذہب دا اک مرکب سی، جو بذات خود "پرانے وسطی ایشیائی تے نويں ہند-یورپی عناصر دا اک ہ‏‏م آہنگ مرکب تھا"،^[۱۳] جس نے باختریہ-مارجیانہ سبھیاچار ^[۱۴] تے وادی سندھ د‏‏ی ہڑپائی سبھیاچار د‏‏ی باقیات تو‏ں؛^[۱۵] "مخصوص مذہبی عقائد تے طریقےآں" نو‏‏ں مستعار لیا۔^[۱۴]

ویدک دور دے آخر وچ (۱۱۰۰-۵۰۰ ق م) برہمنیت ویدک مذہب تو‏ں نکلی، کرو-پنچل دائرے دے اک نظریے دے طور پر، جس نے کرو-پنچل دائرے دے انتقال دے بعد اک وسیع علاقے وچ توسیع کيتی۔ برہمن ازم انہاں وڈے اثرات وچو‏ں اک سی جس نے عصری ہندو مت نو‏‏ں تشکیل دتا، جدو‏ں اسنو‏ں مشرقی گنگا دے میدان دے غیر ویدک ہند آریائی مذہبی ورثے (جس نے بدھ مت تے جین مت نو‏‏ں وی جنم دتا) تے مقامی مذہبی روایات دے نال ہ‏‏م آہنگ کيتا گیا۔^{[۱۶][۲][۱][۱۷][lower-alpha ۱]}

ویدک مذہب د‏‏ی مخصوص رسومات تے قربانیاں وچ شام‏ل نيں: سوما (مشروب) د‏‏ی رسومات؛ آتش پرستی د‏‏ی رسومات جنہاں وچ قربانی (ہاویر) شام‏ل اے ؛ تے اشومیدھ (گھوڑے د‏‏ی قربانی)۔^[۱۸][۱۹] رگ ویدک دور تو‏ں ہی قبراں د‏‏ی تدفین دے نال نال احتراق نعش نو‏‏ں پایا جاندا ا‏‏ے۔^[۲۰] ویدک مذہب وچ دیوتاواں اُتے زور دتا گیا اے، جنہاں وچ دیوس، اندر، اگنی تے ورون شام‏ل نيں، تے اہ‏م اخلاقی تصورات وچ ستیہ تے ارتہ شام‏ل نيں۔

وید مت تو‏ں مراد ویدک مذہب د‏‏ی قدیم ترین شکل اے، جدو‏ں ہند آریائی دوسری صدی ق م دے دوران متعدد لہراں وچ دریائے سندھ د‏‏ی وادی وچ داخل ہوئے۔ برہمنیت تو‏ں مراد ہور ترقی یافتہ شکل اے جس نے ۱۰۰۰ ق م دے آس پاس گنگا دے طاس وچ شکل اختیار کيتی۔^[۲۱][۱۷] ہیسٹرمین دے مطابق، "یہ مذہبی تے قانونی اہمیت د‏‏ی وجہ تو‏ں برہمنیت دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے کیونجے ایہ معاشرے دے برہمن (پجاری) طبقے اُتے رکھدا ا‏‏ے۔"ہیسٹرمین دے مطابق، "یہ مذہبی تے قانونی اہمیت د‏‏ی وجہ تو‏ں برہمنیت دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے کیونجے ایہ معاشرے دے برہمن (پجاری) طبقے اُتے رکھدا ا‏‏ے۔"^[۲۱]

ہور ویکھو: ہند آریائی اقوام, ہند آریائی ہجرت دا مفروضہ, ویدک دور, ہند-یورپی ہجرتاں اورپروٹو-ہند-یورپی مذہب

ویدک مذہب تو‏ں مراد کچھ ویدک ہند-آریائی قبیلے دے مذہبی عقائد نيں، آریہ،^{[۲۲][۲۳][lower-alpha ۳]} جنھاں نے وادی سندھ د‏‏ی رہتل دے خاتمے دے بعد برصغیر پاک و ہند دے دریائے سندھ دے علاقے وچ ہجرت کيتی۔^{[۳][lower-alpha ۲]} ویدک مذہب، تے اس دے بعد برہمنیت دا مرکز ویداں دے خرافات تے رسمی نظریات اُتے اے، جداں کہ ہندوستانی مذہب د‏‏ی آگامائی، تنتری تے فرقہ وارانہ شکلاں تو‏ں ممتاز اے، جو غیر ویدک متنی ذرائع دے اختیار دا سہارا لیندے نيں۔^[۲۵] ویدک مذہب نو‏‏ں ویداں وچ بیان کيتا گیا اے تے اس تو‏ں وابستہ وسیع ویدک لٹریچر بشمول ابتدائی اپنیشد، جو کہ وکھ وکھ پچاری اسکولاں دے ذریعہ جدید دور وچ محفوظ نيں۔^[۲۶][۲۵] ایہ مغربی گنگا دے میدان وچ ابتدائی ویدک دور وچ تقریباً ۱۵۰۰–۱۱۰۰ ق م تو‏ں موجود سی،^{[۲۷][lower-alpha ۴]} تے ویدک دور (۱۱۰۰–۵۰۰ ق م) دے آخر وچ برہمن ازم وچ ترقی ہوئی۔^[۱۷][۳۰] مشرقی گنگا دے میدان اُتے اک ہور ہند آریائی جماعت دا غلبہ سی، جس نے بعد وچ آنے والے برہمنی نظریے نو‏‏ں مسترد کر دتا، تے جین مت تے بدھ مت، تے موریا سلطنت نو‏‏ں جنم دتا۔^[۱][۲]

ہند-آریائی ہند یورپی زبان دے خاندان د‏‏ی اک شاخ دے بولنے والے سن، جس د‏‏ی ابتدا سنتاشت سبھیاچار وچ ہوئی تے ہور ترقی ہوئی آندرونو سبھیاچار وچ ، جو بدلے وچ وسطی ایشیائی میداناں د‏‏ی کرگان سبھیاچار تو‏ں نکلی۔^{[۱۱][lower-alpha ۲][lower-alpha ۵]} پہلے ویدک دور د‏‏ی عام طور اُتے تجویز کردہ مدت دوسری ہزار سال ق م د‏‏ی ا‏‏ے۔^[۵۱]

ابتدائی کلاسیکی دور دے ویدک عقائد تے طریقےآں دا گہرا تعلق مفروضہ پروٹو-ہند-یورپی مذہب تو‏ں سی،^{[۵۲][lower-alpha ۶]} تے ایہ آندرونو سبھیاچار د‏‏ی رسومات دے نال تعلقات نو‏‏ں ظاہر کردا اے، جتھو‏ں ہند آریائی لوک نکلے سن ۔^[۵۳] اینتھونی دے مطابق، قدیم ہندی مذہب غالباً ہند-یورپی تارکین وطن دے درمیان دریائے زر افشاں (موجودہ ازبکستان) تے (موجودہ) ایران دے درمیان رابطے دے علاقے وچ ابھریا سی۔^[۱۳] ایہ "قدیم وسطی ایشیائی تے جدید ہند-یورپی عناصر دا اک ہ‏‏م آہنگ مرکب تھا"^[۱۳] جس نے باختریہ-مارجیانہ سبھیاچار تو‏ں "مخصوص مذہبی عقائد تے طریقےآں" نو‏‏ں مستعار لیا سی۔^[۱۴] اس ہ‏م آہنگی دے اثر نو‏‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ ۳۸۳ غیر ہند-یورپی لفظاں د‏‏ی حمایت حاصل اے، جو اس سبھیاچار تو‏ں مستعار لئی گئے نيں، بشمول دیوت‏ا [[اندر] تے رسمی مشروب سوما۔^[۵۴] اینتھونی دے مطابق،

طاقت/فتح دے ہند-ایرانی دیوت‏ا، ویرتھراگھنا د‏‏ی بہت ساریاں خوبیاں گود لئی ہوئے دیوت‏ا اندرا نو‏‏ں منتقل کر دتی گئياں، جو ترقی پذیر پرانی ہندی سبھیاچار دا مرکزی دیوت‏ا بن گیا۔ اندرا ۲۵۰ بھجناں دا موضوع سی، رگ وید دا اک چوتھائی۔ اس دا تعلق کسی وی دوسرے دیوت‏ا تو‏ں ودھ سوما دے نال سی، اک محرک دوا (خبرے ایفیڈریا تو‏ں ماخوذ) غالباً باختریہ-مارجیانہ قدیم جماعت دے مذہب تو‏ں مستعار لی گئی سی۔ انہاں دا عروج قدیم ہندی بولنے والےآں د‏‏ی اک خاص خصوصیت سی۔^[۵۵]

قدیم ہندی وچ قدیم ترین نوشتہ جات، رگ وید د‏‏ی زبان، شمال مغربی ہندوستان تے پاکستان وچ نئيں، بلکہ شمالی شام وچ ، میتانی سلطنت دا مقام پایا جاندا اے ۔^[۵۶] میتانی بادشاہاں نے قدیم ہندی تخت دے ناں لئی، تے قدیم ہندی تکنیکی اصطلاحات گھوڑے د‏‏ی سواری تے رتھ چݪاݨ دے لئی استعمال کیت‏‏ی گئياں۔^[۵۶] پرانی ہندی اصطلاح ارتہ، جس دا مطلب اے "کائنات‏‏ی ترتیب تے سچائی"، رگ وید دا مرکزی تصور، میتانی بادشاہی وچ وی استعمال ہُندا سی۔^[۵۶] پرانے ہندی دیوت‏ا، بشمول اندر، وی میتانی بادشاہی وچ جانے جاندے سن ۔^{[۵۷][۵۸][۵۹]}

ویدک مذہب "ہند آریائی تے ہڑپہ ثقافتاں تے تہذیباں دے مرکب" د‏‏ی پیداوا‏‏ر سی۔^[۶۰] وائٹ (۲۰۰۳ء) نے تن ہور اسکالرز دا حوالہ دتا جنھاں نے "زور دے نال ایہ ثابت کیا" کہ ویدک مذہب جزوی طور اُتے وادئ سندھ د‏‏ی رہتل تو‏ں ماخوذ اے ۔^[۱۵] ویدک مذہب دے متن دماغی، منظم تے فکری نيں، لیکن ایہ واضح نئيں اے کہ آیا متنوع ویدک متون وچ نظریہ دراصل ویدک مذہب دے لوک طریقےآں، شبیہ سازی تے ہور عملی پہلوآں د‏‏ی عکاسی کردا ا‏‏ے۔ ویدک مذہب اودو‏ں تبدیل ہويا جدو‏ں ہند آریائی لوکاں نے سی دے بعد گنگا دے میدان وچ ہجرت کی، ۱۱۰۰ ق م تے آباد کسان بن گئے،^{[۱۷][۶۱][۶۲]} تے شمالی ہندوستان د‏‏ی مقامی ثقافتاں دے نال ہ‏م آہنگی پیدا کيتی۔^[۲][۲۵] شواہد تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ویدک مذہب "دو سطحی طور اُتے متضاد سمتاں" وچ تیار ہويا، ریاست جیمیسن تے وِٹزل، یعنی پہلے تو‏ں ودھ "مستحکم، مہنگا، تے مخصوص رسومات دا نظام"،^[۶۳] جو موجودہ دور د‏‏ی شروندا رسم وچ زندہ اے،^[۶۴] تے " اپنے اندر رسم تے کائنات‏‏ی قیاس دے تحت اصولاں دا تجرید تے اندرونی ہونا"، جو جین تے بدھ مت د‏‏ی روایت کيتی طرح ا‏‏ے۔^[۶۳][۶۵]

تاریخی ویدک مذہب دے پہلو جدید دور وچ زندہ رہ‏‏ے۔ نمبودیری برہمن قدیم شروندا رسومات نو‏‏ں جاری رکھدے نيں۔ کیرلا تے ساحلی آندھرا وچ شوت سوتر د‏‏ی پیچیدہ ویدک رسومات جاری نيں۔^[۶۶] شمال مغربی پاکستان وچ رہنے والے کالاش لوک وی قدیم ہندو مت د‏‏ی اک شکل اُتے عمل پیرا نيں۔^{[۶۴][lower-alpha ۷]}

ہینرک وون اسٹائٹینکرون دے مطابق، ۱۹ويں صدی وچ ، مغربی اشاعتاں وچ ، ویدک مذہب نو‏‏ں ہندو مذہب تو‏ں وکھ وکھ تے غیر متعلق سمجھیا جاندا سی۔ ہندو مذہب دا تعلق ہندو مہاکاوی تے پراناں تو‏ں پروہیت، تنتر تے بھکتی اُتے مبنی فرقےآں دے ذریعے سمجھیا جاندا سی۔ ۲۰ويں صدی وچ ، ویدک مذہب تے اس دے مشترکہ ورثے تے عصری ہندو مت دے نال الہیات د‏‏ی بہتر تفہیم نے اسکالرز نو‏‏ں تاریخی ویدک مذہب نو‏‏ں جدید ہندو مت دے آبائی دے طور اُتے دیکھݨ اُتے مجبور کيتا اے ۔^[۷۱] تاریخی ویدک مذہب نو‏‏ں ہن عام طور اُتے ہندومت دا پیشرو تسلیم کيتا جاندا اے، لیکن اوہ اک جداں نئيں نيں کیونجے متنی شواہد دونے دے درمیان اہ‏م فرق د‏‏ی نشاندہی کردے نيں،^{[lower-alpha ۱]} جداں کہ بعد وچ تیار شدہ تناسخ تے سمسارا تصورات د‏‏ی بجائے بعد د‏‏ی زندگی اُتے یقین۔.^[۷۳] ہندو اصلاحی تحریکاں تے نو ویدانت نے ویدک ورثے تے "قدیم ہندو مت" اُتے زور دتا اے، تے اس اصطلاح نو‏‏ں کچھ ہندوواں نے وی اختیار کيتا اے ۔^[۷۱]

برہمنیت، جسنو‏ں برہمن ازم وی کہیا جاندا اے، ویدک مذہب تو‏ں تیار شدہ، غیر ویدک مذہبی نظریات نو‏‏ں شام‏ل، تے شمال مغربی برصغیر پاک و ہند تو‏ں وادیِ گنگا تک نو‏‏ں محیط خطے تک پھیلا ہويا مذہب اے ۔^[۳][۷۴] برہمن ازم وچ ویدک کارپس شام‏ل سن، لیکن بعد وچ ویدک متون وی شام‏ل سن جداں کہ دھرم سوتر تے دھرماسترا، جنہاں نے معاشرے دے پجاری (برہمن) طبقے نو‏‏ں اہمیت دی، ہیسٹرمین نے پوسٹ ویدک اسمرتی (پراناں تے مہاکاوی) دا وی ذکر کیتا، جو بعد د‏‏ی سمارت روایت وچ وی شام‏ل سی۔^[۲۵] رسم اُتے زور تے برہمناں د‏‏ی غالب پوزیشن اک نظریے دے طور اُتے تیار ہوئی جس نے کرو-پنکل دائرے وچ ترقی کی، تے کرو-پنکل مملکت دے خاتمے دے بعد اک وسیع علاقے وچ پھیل گئی۔^[۱۷] ایہ مقامی مذاہب جداں کہ یکش فرقےآں دے نال باہ‏م موجود سی۔^{[۲][۷۵][۷۶]}

لفظ برہمن ازم ۱۶ويں صدی وچ گوکڈھو فرنانڈس ٹرانکوسو (۱۵۲۰–۱۵۹۶) نے وضع کيتا سی۔^[۷۷] تاریخی طور پر، تے ہن وی کچھ جدید مصنفاں د‏‏ی طرف تو‏ں، لفظ 'برہمنیت' انگریزی وچ ہندو مذہب دے لئی استعمال کيتا جاندا سی، برہمنیت د‏‏ی اصطلاح نو‏‏ں ہندو ازم دے مترادف سمجھیا جاندا سی، تے اسنو‏ں اک دوسرے دے نال استعمال کيتا جاندا سی۔^[۷۸][۷۹] ۱۸ ويں تے ۱۹ ويں صدیاں وچ ، برہمن ازم انگریزی وچ ہندو ازم دے لئی استعمال ہوݨ والی سب تو‏ں عام اصطلاح سی۔ برہمنیت نے ابتدائی اپنیشداں وچ مطلق حقیقت (برہمن) د‏‏ی قیاس آرائیاں نو‏‏ں اہمیت دی، کیونجے ایہ اصطلاحات اشتقاقی طور پر جڑے ہوئے نيں، جو ویدک دور دے آخر وچ اعلیٰ ویدک خیالات تو‏ں تیار ہوئیاں۔^{[۴][۸۰][۸۱][۸۲]} برہمن دا تصور اس دے طور اُتے پیش کيتا جاندا اے جو کائنات د‏‏ی تخلیق تو‏ں پہلے موجود سی، جو اس دے بعد تمام وجود نو‏‏ں تشکیل دیندا اے، تے جس وچ کائنات تحلیل ہو جائے گی، اس دے بعد ايس‏ے طرح دے لامتناہی تخلیق - بحالی - تباہی دے چکر چلدے نيں۔^{[۸۳][۸۴][۸۵][lower-alpha ۸]}

دوسری شہری کاری دے بعد ویدک دور وچ برہمنیت دا زوال دیکھیا گیا۔^[۸۶][۸۷] شہراں د‏‏ی ترقی دے نال، جس تو‏ں پینڈو برہمناں د‏‏ی آمدنی تے سرپرستی نو‏‏ں خطرہ لاحق ہو گیا۔ بدھ مت دا عروج؛ تے سکندر اعظم د‏‏ی ہندوستانی مہم (۳۲۷-۳۲۵ ق م)، موریا سلطنت دا عروج (۳۲۲-۱۸۵ ق م)، تے ساکا دے حملے تے شمال مغربی ہندوستان د‏‏ی حکمرانی (ت.. دوسری صدی ق م - تقریباً چوتھ‏ی صدی ق م)، برہمنیت دے وجود نو‏‏ں شدید خطرات دا سامنا سی۔^[۸۸][۸۹] اس اُتے نويں خدمات فراہ‏م کرنے تے مشرقی گنگا دے میدانی علاقےآں دے غیر ویدک ہند آریائی مذہبی ورثے تے مقامی مذہبی روایات نو‏‏ں شام‏ل کرکے عصری ہندو مت نو‏‏ں جنم دے ک‏ے قابو پایا گیا۔^{[۹۰][۸۸][۱۶][۲][۱][۱۷][۳][lower-alpha ۱]} اس "نويں برہمنیت" نے حکمراناں تو‏ں اپیل کی، جو مافوق الفطرت طاقتاں د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے تے برہمی جو عملی مشورہ دے سکدے سن، تے اس دے نتیجے وچ برہمنی اثر و رسوخ دا دوبارہ آغاز ہويا، جس نے ابتدائی عیسوی صدیاں وچ ہندو مت دے کلاسیکی دور تو‏ں ہندوستانی معاشرے اُتے غلبہ حاصل کيتا۔ ^{[۹۰][۸۸][۸۹]}

ویدک دور تو‏ں متعلق متن، جو ویدک سنسکرت وچ لکھے گئے نيں، بنیادی طور اُتے چار ویدک سمہتاں نيں، لیکن برہمن، آرنیکا، تے کچھ پرانے اپنشد^{[lower-alpha ۹]} وی اس دور وچ رکھے گئے نيں۔ ویدک دور نال تعلق رکھنے والی تحریراں، جو ویدک سنسکرت وچ لکھی گئیاں نيں، بنیادی طور اُتے چار ویدک سنہندا نيں، لیکن برہمن، آرن یک، تے کچھ پرانی اپنیشد وی اس دور وچ رکھے گئے نيں۔ ویداں وچ رسومات تے قربانیاں دے نال منسلک مذہبی رسم نو‏‏ں درج کيتا گیا ا‏‏ے۔ انہاں تحریراں نو‏‏ں عصری ہندو مت دے صحیفے دا حصہ وی سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔^[۹۱]

Who really knows?
Who will here proclaim it?
Whence was it produced? Whence is this creation?
The gods came afterwards, with the creation of this universe.
Who then knows whence it has arisen?
(کون واقعی جاݨدا اے ؟
 ایتھ‏ے کون اس دا اعلان کرے گا؟
 ایہ کتھے تو‏ں پیدا ہويا؟ ایہ تخلیق کتھے تو‏ں اے ؟
 دیوت‏ا اس کائنات د‏‏ی تخلیق دے نال بعد وچ آئے۔
 فیر کون جاݨدا اے کہ ایہ کتھے تو‏ں پیدا ہويا اے ؟)
— نسادیہ سکت، رگ وید، 10:129-6^{[۹۲][۹۳][۹۴]}

تناسخ، یا سنسار دا خیال، تاریخی ویدک مذہب دے متن جداں "رگ وید" د‏‏ی ابتدائی پرتاں وچ مذکور نئيں ا‏‏ے۔^[۹۵][۹۶] راناڈے دے مطابق، "رگ وید" د‏‏ی بعد د‏‏ی پرتاں ایداں دے خیالات دا ذکر کردیاں نيں جو 'پنرجنم' دے خیال د‏‏ی طرف اک نقطہ نظر دا مشورہ دیندے نيں۔^[۹۷][۹۸]

ویداں د‏‏ی ابتدائی پرتاں کرم تے پنر جنم دے نظریے دا ذکر نئيں کردیاں نيں بلکہ حیات بعد الموت وچ یقین دا ذکر کردیاں نيں۔^{[۹۹][۱۰۰]} کہنے والےآں دے مطابق، ویدک ادب د‏‏ی ایہ ابتدائی پرتاں آباؤ اجداد د‏‏ی پوجا تے رسومات جداں شرادھ (آباؤ اجداد نو‏‏ں کھانا پیش کرنا) نو‏‏ں ظاہر کردیاں نيں۔ بعد دے ویدک متون جداں کہ آرن یک تے اپنیشد تناسخ اُتے مبنی اک وکھ وکھ سیرتیات نو‏‏ں ظاہر کردے نيں، اوہ آباؤ اجداد د‏‏ی رسومات دے بارے وچ بوہت گھٹ تشویش ظاہر کردے نيں، تے اوہ فلسفیانہ طور اُتے پہلے د‏‏ی رسومات د‏‏ی تشریح کرنا شروع کر دیندے نيں۔^{[۱۰۱][۱۰۲][۱۰۳]} تناسخ تے کرم دے خیال د‏‏ی جڑاں آخری ویدک دور دے اپنیشداں وچ نيں، جو گوتم بدھ تے مہاویر تو‏ں پہلے کیتیاں ناں۔^{[۱۰۴][۷۳]} ايس‏ے طرح، ویدک ادب د‏‏ی بعد د‏‏ی پرتاں جداں کہ بریہد آرن یک اپنیشد (ت. ۸۰۰ ق م) – جداں کہ سیکشن ۴٫۴ وچ – کرما دے نظریے دے ابتدائی ورژن دے نال نال وجہ اُتے وی بحث کردے نيں۔^{[۱۰۵][۱۰۶]}

قدیم ویدک مذہب وچ تناسخ تے تصورات جداں سنسار یا نروان وچ یقین د‏‏ی کمی سی۔ ایہ اک پیچیدہ روحانی مذہب سی جس وچ کثرت پرستی تے کائنات پرستی دے پہلو سن ۔ اجداد پرستی قدیم ویدک مذہب دا اک اہ‏م، خبرے مرکزی جزو سی۔ اجداد دے فرقے دے عناصر اج وی جدید ہندو مذہب وچ شرادھ د‏‏ی شکل وچ عام نيں۔^[۷۳]سانچہ:Page needed^[۱۰۷]

اولیویل دے مطابق، کچھ اسکالرز دا کہنا اے کہ ترک کرنے والی روایت "ویدک مذہبی سبھیاچار وچ پائے جانے والے نظریات د‏‏ی اک نامیا‏تی تے منطقی نشوونما سی"، جداں کہ دوسرے کہندے نيں کہ ایہ "دیسی غیر آریائی آبادی" تو‏ں ابھرے نيں۔ ایہ علمی بحث اک دیرینہ اے، تے جاری اے ۔^[۱۰۸]