Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.
Jules Verne, fòto fàita da Nadar
Scritor an lenga fransèisa. Jules Verne a nass a Nantes l'8 ëd fërvé dël 1828, fieul dl'avocat Pierre e ëd Sophie Allotte de la Fuÿe; a l'ha 'n frel (Paul) e tre seur (Anna, Mathilde e Marie).
Apress ël liceo a Nantes a studia drit e as làorea a Paris dël 1850, ma già ant j'agn dl'università soe passion a son la literatura e ël teatro e, al prinsipi, për vive as buta a dé 'd lession privà.
Tra l'àutr, anviron dël 1848, an colaborassion con Michel Carré a l'avìa scrivù ij librèt për doe operëtte; dël 1850 a l'é stàita arpresentà con sucess soa comedia an vers Pailles rompues, con na contribussion ëdcò d'Alexandre Dumas fieul.
Otnù un pòst da segretari al Théâtre Lyrique, a l'ha scrivù vàire librèt për òpere còmiche e operëtte.
Chèich ëstorie për viagiator publicà an sël Musée des Familles a mostravo già coj ch'a l'ero sò talent e ij sò tema.
A l'é vnù arnomà dël 1863 con la publicassion, an sël Magazin d'éducation et de récréation dl'editor Hetzel, ëd Cinq semaines en ballon, n'euvra che, surtìa an volum dël midem ann, a l'ha anandià un neuv géner literari, col dël romanz d'aventura anspirà al progress sientìfich.
Andrinta a cost model, viaman përfessionà durant quarant'agn, Verne a l'ha tirà fòra la serie dij Viage strasordinari a travers dij mond conossù e dësconossù, pì che sessanta volum publicà a parte dal 1863.
Chità Paris dël 1872, ant ël clima ëd repression anti-comun-a, a l'é stabilisse ant la provinsa, ma a l'ha fàit ëdcò dij viage longh an Anghiltèra, an Ëscandinavia, ant la Mérica dël nòrd, ansima a na barca ch'a l'avìa catà con ij sòld ëd soe publicassion.
Pì tard, a l'ha avù pì car d'isolesse, bele seghitand a scrive romanz, conte, euvre geogràfiche, comedie.
Dël 1886 a l'é stàit ferì da 'n colp ëd rivoltela tirà da 'n sò novod malavi ëd testa; sòn a l'ha falo vnì ancor pì ombros, che già a l'avìa un brut caràter e a l'era pòch ëd compagnìa.
An tut, Verne a scriv otanta an tra romanz e conte longhe, vàire euvre ëd divulgassion e a fa arpresenté, da sol o an colaborassion, na quindzen-a ëd travaj për ël teatro.
Ij sò lìber a son destinà dzortut a la gioventura, sò stil a l'é ciàir e a l'é bel fé da capì.
Le stòrie a son anciarmante për le novità dle situassion e dij përsonage.
Tutun, ël sens e ël mëssage dij sò scrit a l'é motobin ancreus.
Cand ch'a vivìa a Paris, Verne a l'era bin antëgrà an sò ambient coltural; a l'era amis dij doi Dumas, dël fotògrafo Nadar e 'd tanti àutri anteletuaj ëd sò temp.
A l'ha avù ëdcò ëd liure con ël mond polìtich sossialista e con partìe d'anàrchich; a l'era dzortut sensìbil ai prinsipi saint-simonian dla conquista dla natura për mojen dël travaj.
Për sòn a son intrà an soa euvra dij contnù libertari e progressista, ch'a resto bin ciàir dzortut an dij romanz coma Mathias Sandorf e Les naufragés du « Johnatan ».
Voyage au centre de la Terre (1864); De la Terre à la Lune (1865); Autour de la Lune (1870). Costi tre romanz a l'han na strutura motobin elaborà; a son rich d'anciarm fantassientìfich ch'a stròlogo, ëd fasson sorprendenta, le moderne conquiste dl'astronàutica.
Aventures du capitaine Hatteras (1866). La strutura d'ës romanz a l'é semplificà, për fé spassi a l'evocassion anciarmà dël paisage polar.
Les enfants du capitaine Grant (3 volum, 1867-1868).
Vingt mille lieues sous les mers (2 volum, 1869-1870).
Les Anglais au pôle nord (1870).
Le tour du monde en quatre-vingts jours (1873). Ambelessì a-i compariss na cobia ch'as peul nen dësmentiesse: ël gentilòm anglèis Phileas Fogg, calm e rassional, e sò afessionà e adret servidor fransèis Passepartout.
L'île mystérieuse (3 volum, 1874).
Une ville flottante (1874). Romanz anspirà al transatlàntich Great Eastern, anté che Verne a l'avìa viagià.
Michel Strogoff (1876). A l'é 'n romanz ch'a sélebra cheidun dij valor tradissionaj dla përson-a e dla sossietà, parèj dl'eroism, dla fidelità, dl'arconossensa.
Mathias Sandorf (1885). Aventure d'un rivoltos contra la tiranìa.
Le château des Carpathes.
Les naufragés du « Johnatan » (publicà dòp soa mòrt, dël 1909). Ambelessì a-i compariss ël përsonage ëd n'anàrchich ch'a va dapress a le pianà dël prinsi arvolussionari Kropotkin.
L'éternel Adam (publicà dòp soa mòrt, dël 1910); L'étonnante aventure de la mission Barsac (publicà dòp soa mòrt, dël 1920). Costi romanz dla veciaja a conten-o n'opinion pessimìstica, o almanch problemàtica, ant ij confront ëd la sapiensa dl'òm modern e ëd sò esse bon a amelioresse.
Jë scrit ëd Verne a l'han fòrt cissà la fantasìa dla gent e vàire artista as son ispirasse a chiel.
An tra jë spetàcoj ch'a l'han pijà l'andi da soa euvra già ai sò temp, dël 1873 a l'é arpresentà al Teatro 'd San Martinian a TurinËl viagi 'd Giandoja da la Tèra a la Lun-a, dla companìa ëd marionëtte Lupi.
