Elenism

La paròla elenism a designa un perìod ëstòrich e coltural. Conforma a la terminologìa smonùa da Johann Gustav Droysen e acetà da la pì part djë storiògraf, l'elenism as fa ancaminé dël 323 aGC, a la mòrt ëd Lissànder Magn. Cand Lissànder a l'é mòrt sò amper a l'é dësblasse, an fasend nasse vàire entità polìtiche che a l'ancamin a j'ero goernà an nòm dl'amperador dai vàire pretendent al tìtol e peui a son diventà dij regn autònom. Ij tre stat prinsipaj a j'ero: l'Egit, con capital ant la neuva sità 'd Lissandria (fondà da Lissànder dël 331 aGC), resù da la dinastìa dij Tolomé ch'a goernavo ëdcò Cipro, la Sirenàica e, dël III sécol aGC, la Fenicia e la Palestin-a; lë stat dij Seléucid, con capital Antiòchia, ch'a comprendìa Siria, l'Asia Minor quasi antrega, Mesopotamia, Iran e, apress ël 200 aGC, ëdcò Fenicia e Palestin-a; lë stat dj'Antìgonid, ch'a pijava Macedònia e chèich sità dla Grecia.
A-i ero peui dë stat dë scond pian, tanme ël regn ëd Pérghem (goernà da la dinastìa dj'Atàlid), ël Pònto e la Bitinia. Në stat ch'i conossoma pòch, ma ch'a l'é belfé ch'a l'abia avù un ròl amportant d'antërmediassion antra la coltura elenìstica e cole indian-a e cinèisa, a l'é stàit la Batrian-a, ch'a së spantiava anté che al di d'ancheuj a-i son Afganistan, Uzbekistan e Tagikistan.

La siviltà elenìstica a l'é nen mach ël prodot dle region ch'a l'avìo formà l'amper ëd Lissànder, ma a l'han contribuije ëdcò le sità greche autònome spatarà an tut ël Mediterani. Antra ij sènter autònom amportant a-i ero Ròd, Siracusa e Marsèja.

A parte dal 212 aGC (rassìa ëd Siracusa e massament d'Archimede) ij sènter dl'elenism a son ëstàit viaman batù e conquistà da ij Roman.
Ël termo final dl'elenism a l'é, ëd sòlit, fissà a l'anession dl'Egit da la part dij Roman dël 30 aGC e a l'ancamin dël perìod amperial. Tutun la coltura elenìstica a l'ha dzorvivù ant l'età amperial: an efet, ij vej regn a son pa stàit assimilà nì da na mira lenghìstica nì coltural e, da na mira tecnològica e conòmica, miraco a-i son pì d'aspet ch'a smijo al perìod ëd prima che a l'ossident latin. Për sòn, dle vire as séghita a dovré la paròla elenism pr'andiché la coltura ëd cola part dl'amper roman ëd rèis greche.

Bele che l'elenism soens a l'é considerà un perìod ëd decadensa, an efet ant ël III sécol aGC a-i é staje në s-ciòde dla siensa, ciamà lissandrin-a përchè a l'ha avù sò sènter prinsipal an Lissadria d'Egit. Un-a dle rason ëd costa supremassìa lissandrin-a a l'era la polìtica dij prim Tolomé, dzortut ëd Tolomé I Soter (ch'a l'ha regnà dal 323 aGC al 283 aGC) e ëd Tolomé II Filadelf (ch'a l'ha regnà dal 283 aGC al 246 aGC).

A Lissandria, dantorn la fin dël IV sécol aGC a l'ha travajà e mostrà Euclid.
Dla prima mità dël III sécol aGC a l'han vivù a Lissandria Ctesibio, fondador ëd la pneumàtica e anandior dla scòla dij mecànich lissandrin, e Eròfil ëd Calcedònia, fondador ëd l'anatomìa e dla fisiologìa sientìfiche. A la midema época a armonta l'atività d'Aristarch ëd Samo, avosà dzortut për soa elaborassion ëd la teorìa eliosséntrica. A Lissandria a l'é belfé ch'a l'abia studià Archimede (287 aGC-212 aGC) che ëdcò da Siracusa a l'avìa mantnù për litra ëd contat ës-ciass con ij siensià lissandrin.
Antra ij siensià dla sconda mità dël III sécol aGC a-i era Eratòstene, bibliotecari a Lissandria e che, tra l'àutr, a l'ha mnà la prima mzurassion për da bon dle dimension ëd la Tèra. Crisip - amportant për soe contribussion a la lògica - a l'ha vivù dl'istess sécol a Aten-e, ch'a l'era restà ël sènter prinsipal ëd jë studi filosòfich. L'atività a Lissandria ëd Filon ëd Bisans a l'é belfé ch'a armonta a la fin dël sécol.
Antra la fin dël sécol e l'ancamin ëd col apress a l'ha travajà Apolòni ëd Perge, ch'a l'ha dnans a tut dësvlupà la teorìa dle session còniche.
Ël pì grand siensià dlë II sécol aGC a l'é stàit Iparch ëd Nicea, ativ a Ròd, ch'a l'é dzortut ocupasse d'astronomìa.

Durant lë II sécol aGC jë studi sientìfich a l'han drocà an pressa. An particolar, l'atività sientìfica a Lissandria a l'é stàita strompà ëd fasson dramàtica dël 145-144 aGC cand a-i é staje na përsecussion cagnin-a contra la class dirigenta greca për euvra ëd Tolomé VIII (Evergete II), pen-a montà an sël tròno: Polibi an conta che scasi tuta l'etnìa greca ëd Lissandria a l'é stàita crasà. Ëdcò apress, Evergete II a l'ha seghità a mné na polìtica contra la comunità greca ëd Lissandria, giutà dai locaj. Ij lissandrin a l'avìo riussì a barelo fòra, ma dël 127 aGC chiel a l'é stàit torna bon a conquisté la sità.
Comsëssìa, ancor për chèich sécoj Lissandria a l'é restà ël sènter sientìfich pì amportant.