Sporysz (gmina)

Gmina zbiorowa Sporysz została utworzona 1 sierpnia 1934 roku w powiecie żywieckim w woj. krakowskim z dotychczasowych jednostkowych gmin wiejskich: Czernichów, Isep, Międzybrodzie, Moszczanica, Oczków, Pewel Mała, Przyłęków, Sporysz, Świnna, Tresna, Trzebinia i Zadziele^[3]. 15 września gminy te przekształcono w 12 gromad (sołectw) gminy Sporysz^[4].

Gmina miała nietypowy kształt. Składała się z dwóch części przedzielonych obszarem miasta Żywca:

• część północna: Międzybrodzie, Czernichów, Tresna, Oczków, Zadziele i Moszczanica;
• część południowa: Sporysz, Isep, Trzebinia, Świnna, Przyłęków i Pewel Mała.

Pewel Mała stanowiła enklawę praktyczną gminy, wdzierającą się głęboko między gminy: Gilowice na północy i Jeleśnia na południu; otoczona była ze wszystkich stron przez obszary tych gmin, a połączenie ze Świnną w gminie Sporysz miało miejsce tylko na minimalnym odcinku, poprzez specyficzną odnogę Świnny. Ponadto, gmina Sporysz oddzielała miasto Żywiec od jego południowej eksklawy Kiełbasów poprzez terytorium gromady Świnna^[5].

Podczas wojny wcielona do III Rzeszy (Powiat Saybusch)^[6]. 30 listopada 1940 północna część gminy Sporysz (Międzybrodzie, Czernichów, Tresna, Oczków, Zadziele i Moszczanica) weszła w skład nowej gminy Zadziele, przez co zlikwidowano podzał gminy Sporysz na dwie przestrzennie niespójne części. Do gminy Sporysz w ramach rekompensaty przyłączono Rychwałdek ze zniesionej gminy Gilowice. Ponadto Isep włączono do Żywca^[7][8].

Po wojnie powrócono do granic gminy sprzed wojny, a gmina powróciła do powiatu żywieckiego w województwie krakowskim^[9].

15 marca 1949 z części gromady Moszczanica utworzono nową gromadę Kocurów^[10], zwiększając tym samym liczbę gromad gminy Sporysz do 13. Wkrótce liczba ta zmniejszyła się o trzy, kiedy to 1 stycznia 1950 gromady Isep, Kocurów i Sporysz włączono do Żywca^[11]. Jako że siedziba gminy Sporysz znalazła się eksterytorialnie w Żywcu, formalną siedzibą władz gminy został Żywiec. Według stanu z dnia 1 lipca 1952 roku gmina Sporysz składała się z 10 gromad: Czernichów, Międzybrodzie Żywieckie, Moszczanica, Oczków, Pewel Mała, Przyłęków, Świnna, Tresna, Trzebinia i Zadziele^[12].

Gmina została zniesiona 29 września 1954 roku wraz z reformą wprowadzającą gromady w miejsce gmin^[13][14].

Jednostki nie przywrócono 1 stycznia 1973 roku po reaktywowaniu gmin^[15], a jej dawny obszar znalazł się w granicach czterech gmin^[16]:

• gminy Czernichów – Czernichów, Międzybrodzie Żywieckie i Tresna;
• gminy Świnna – Pewel Mała, Przyłęków, Świnna i Trzebinia;
• gminy Łękawica – Moszczanica i Oczków oraz nieistniejące Zadziele, zalane w 1966 roku przez sztuczne Jezioro Żywieckie;
• miasta Żywca – Isep, Kocurów i Sporysz (wszystkie od 1950 roku).

Moszczanicę włączono do Żywca w 1976 roku^[17] a Oczków w 1991 roku^[18]. Wraz z tymi miejscowościami, w dwóch etapach (1976 i 1991), w granicach Żywca znalazło się też w całości zalane Zadziele. W latach 1976–1991, po zniesieniu gminy Łękawica aż po jego włączenie do Żywca, Oczków znajdował się w gminie Gilowice-Ślemień^[19].