Ktezyfon
Ktezyfon[1] (Ktesifon, Ktezyfont, łac. Ctesiphon, per. تيسفون Tispun lub Tisfun; arab. المدائن Al-Madā'in) – starożytne miasto na północno-wschodnim brzegu Tygrysu, u ujścia Dijali, naprzeciwko Seleucji, około 30 km od Bagdadu[2]. Był niegdyś zimową stolicą imperium partyjskiego i seleuckiego, opuszczone po przeniesieniu stolicy przez Arabów do Bagdadu w VII wieku.
 Mapa Seleucji-Ktezyfonu | |
| Państwo | |
|---|---|
| Populacja • liczba ludności |
|
| 33°05′37″N 44°34′50″E/33,093611 44,580556 | |
Z zabudowań Ktezyfonu, do XXI w. zachowały się jedynie ruiny ejwanu z ogromnym sklepieniem kolebkowym – pozostałość sali audiencyjnej królów sasanidzkich zimowego pałacu królewskiego najprawdopodobniej z VI wieku – Tak Kisra.
Pochodzenie nazwy nie jest znane[3]. W źródłach greckich nazwa miasta to „Ktēsiphôn” (Κτησιφῶν), łacińskich „Ctesiphon” lub „Ctesifon”, aramejskich „(ʾ)qṭyspwn”, sasanidzkich „tyspwn” lub „tysfwn” i arabskich „Ṭaysafūn” (طيسفون)[3].
Okres partyjski
edytujPod koniec IV w. p.n.e. Seleukos I Nikator założył na wschodnim brzegu Tygrysu Seleucję, która szybko stała się wielkim ośrodkiem miejskim i – na jakiś czas – stolicą jego imperium. Naprzeciwko Seleucji, na drugim brzegu Tygrysu, leżało miasto Opis, które wkrótce stało się jej przedmieściem. Opis leżało na słynnej perskiej Drodze Królewskiej; żyły w nim obok siebie dwie społeczności: autochtoniczna i grecka.
Po opanowaniu Mezopotamii przez Partów w 129 roku p.n.e. królowie partyjscy na miejscu Opis założyli Ktezyfon, zwany przez nich Tyspon. Ktezyfon był zimową stolicą imperium partyjskiego[2] i wkrótce stał się wielkim miastem (około 30 km² powierzchni[4]). Po rebelii przeciwko królowi Wardanesowi, do której doszło w Seleucji w 43 roku, Ktezyfon jeszcze zyskał na znaczeniu. Inwestycje w mieście były najprawdopodobniej sfinansowane z łupów zdobytych w kampanii przeciwko Rzymowi, która miała miejsce dwa lata wcześniej[5]. Według rzymskiego historyka Ammianusa Marcellinusa Ktezyfon został otoczony murami w połowie I wieku, za panowania króla Pakorusa II[3].
Ktezyfon wraz z Seleucją był kilkakrotnie oblegany i zdobywany przez wojska rzymskie podczas wojen partyjsko-rzymskich: w 116 przez cesarza Trajana[6][3], w 165 przez cesarza Lucjusza Werusa[3] i w 198 przez cesarza Septymiusza Sewera[3]. Największych zniszczeń Rzymianie dokonali w 165 – zrabowali wtedy ogromne ilości złota i srebra.
Okres sasanidzki
edytujPo zwycięskiej rebelii przeciw Partom, w 224, perski władca Ardaszir I z dynastii Sasanidów ustanowił w 226 Ktezyfon stolicą swojego imperium i osiedlił w mieście nowych mieszkańców[5], Seleucję natomiast przebudował i nazwał Veh-Ardaszir („dobre miasto Ardaszira”). Ktezyfon był strategicznym celem Rzymian w wojnach rzymsko-sasanidzkich – usiłowali go zdobyć w 238 (cesarz Gordian III) i w 363 (cesarz Julian Apostata), lecz udało się to tylko cesarzowi Karusowi w 283[7].
Po zdobyciu Antiochii Syryjskiej w 540 Chosroes I przesiedlił część jej mieszkańców w okolice Ktezyfonu i Seleucji, zakładając nowe miasto zwane Antiochią Chosroesa[8].
Po zdobyciu Jerozolimy przez Persów w 613 do Ktezyfonu wywieziono wiele z najważniejszych relikwii chrześcijańskich.
W 637 Ktezyfon został zdobyty i splądrowany przez Arabów[8], którzy przemianowali bliźniacze miasta na Al-Madain („miasta”). Ktezyfon został opuszczony po tym, jak kalifowie abbasydzcy przenieśli swoją stolicę do Bagdadu w 762, po czym stopniowo popadł w ruinę[8]. Jego budynki służyły jako źródło budulca dla Bagdadu[8][9].
Ktezyfon (wraz z Seleucją) był ośrodkiem Kościoła nestoriańskiego – do 800 roku był siedzibą nestoriańskiego Katolikosa-Patriarchy Wschodu.
Architektura
edytujZabudowa Ktezyfonu bazowała na wypalanych cegłach błotnych[5], materiale nietrwałym, przez co do XXI wieku zachowały się jedynie ruiny ejwanu, z ogromnym sklepieniem kolebkowym (o szerokości 25,5 m, głębokości 43,5 m i wysokości 35 m[10]) – jest to prawdopodobnie najszersze na świecie pojedyncze ceglane sklepienie[2] lub jedno z największych tego typu sklepień na świecie[9]. Stanowi pozostałość po sali audiencyjnej królów sasanidzkich zimowego pałacu królewskiego z około VI wieku[10] – Tak Kisra[1] (tron Chosroua)[11]. Inne ruiny uległy zniszczeniu podczas powodzi w 1909[2].
Sala audiencyjna ulokowana była w centralnej części pałacu – ogromnym ejwanie[12]. Ejwan dekorowany był marmurem i szklaną mozaiką[11]. Fragmenty mozaiki zostały znalezione podczas wyprawy w latach 30. XX w. i obecnie znajdują się w Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku[11]. Za ejwanem znajdowały się trzy komnaty nakryte kopułami, za którymi rozciągał się dziedziniec i ogród[12].
Z opisu arabskiego po zdobyciu Ktezyfonu w 637 roku i innych przekazów arabskich wiadomo, że podłogę sali audiencyjnej pokrywał ogromny dywan o wymiarach 27 × 27 metrów, znany jako „wiosna Chosroua”, „ogród zimowy” lub „ogród wiosenny”[13]. Wzorem dywanu był wiosenny ogród królewski z owocującymi drzewami, kwiatami w rozkwicie, strumykami i ścieżkami[14] – tkanina miała być bogato haftowana i zdobiona kamieniami szlachetnymi[13][5][14]. Po zajęciu Ktezyfonu przez Arabów, dywan został pocięty na kawałki, które zostały rozdane muzułmanom[13].
Badania archeologiczne
edytujSystematyczne badania topograficzne obszaru Seleucji-Ktezyfonu rozpoczął niemiecki archeolog i iranista Ernst Herzfeld (1879–1948), który prowadził je w latach 1903–1911[3]. W 1927 amerykańska ekspedycja pod kierownictwem Leroya Watermana (1875–1972) zlokalizowała położenie Seleucji[3]. Kolejne ekspedycje – niemiecka prowadzona w latach 1928–1929 przez Oscara Reuthera i amerykańsko-niemiecka w latach 1931–1932 pod kierownictwem Ernsta Kühnela (1882–1964) – przeprowadziły badania na obydwu brzegach Tygrysu[3][15]. Od 1964 prace archeologiczne na zachodnim brzegu prowadziła ekspedycja włoska Antonia Invernizziego i Giorgia Gulliniego (1923–2004)[3].
Przypisy
edytuj- ↑ a b Nazewnictwo geograficzne świata. Zeszyt 2. Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych, 2004, s. 44. ISBN 83-239-7552-3. [dostęp 2017-02-22]. (pol.).
- ↑ a b c d Trudy Ring: Middle East and Africa: International Dictionary of Historic Places. Routledge, 2014, s. 190. ISBN 978-1-134-25986-1. [dostęp 2017-02-23]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j Jens Kröger: CTESIPHON. W: Encyclopædia Iranica, VI/4. 1993-12-15, s. 446–448. [dostęp 2017-02-23]. (ang.).
- ↑ Cynthia Phillips, Shana Priwer: Ancient Monuments. Routledge, 2015, s. 87. ISBN 978-1-317-47663-4. [dostęp 2017-02-23]. (ang.).
- ↑ a b c d Francis D.K. Ching, Mark M. Jarzombek, Vikramaditya Prakash: A Global History of Architecture. John Wiley & Sons, 2010, s. 204. ISBN 978-1-118-00739-6. [dostęp 2017-02-23]. (ang.).
- ↑ Trudy Ring: Middle East and Africa: International Dictionary of Historic Places. Routledge, 2014, s. 191. ISBN 978-1-134-25986-1. [dostęp 2017-02-23]. (ang.).
- ↑ Trudy Ring: Middle East and Africa: International Dictionary of Historic Places. Routledge, 2014, s. 192. ISBN 978-1-134-25986-1. [dostęp 2017-02-23]. (ang.).
- ↑ a b c d Trudy Ring: Middle East and Africa: International Dictionary of Historic Places. Routledge, 2014, s. 193. ISBN 978-1-134-25986-1. [dostęp 2017-02-23]. (ang.).
- ↑ a b Ctesiphon, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2017-02-23] (ang.).
- ↑ a b E.J. Keall: AYVĀN-E KESRĀ. W: Encyclopædia Iranica, III/2. 1987-12-15, s. 155–159. [dostęp 2017-02-23]. (ang.).
- ↑ a b c Fowlkes-Childs, Blair. Ctesiphon. „Heilbrunn Timeline of Art History. New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–”, July 2016. [dostęp 2017-02-22]. (ang.).
- ↑ a b Francis D.K. Ching, Mark M. Jarzombek, Vikramaditya Prakash: A Global History of Architecture. John Wiley & Sons, 2010, s. 205. ISBN 978-1-118-00739-6. [dostęp 2017-02-23]. (ang.).
- ↑ a b c M. G. Morony: BAHĀR-E KESRĀ. W: Encyclopædia Iranica. s. 479. [dostęp 2017-02-23]. (ang.).
- ↑ a b Christopher Thacker: The History of Gardens. University of California Press, 1985, s. 28. ISBN 978-0-520-05629-9. [dostęp 2017-02-23]. (ang.).
- ↑ Joseph M. Upton. The Expedition to Ctesiphon, 1931-1932. „Bulletin of the Metropolitan Museum of Art”. XXVII (8), s. 188–197, August 1932. (ang.).