Jaworów (miasto)
Jaworów (ukr. Яворів, Jaworiw) – miasto na Ukrainie, w obwodzie lwowskim, na zachód od Lwowa, na Płaskowyżu Tarnogrodzkim, nad rzeką Szkło (dopływ Sanu), siedziba administracyjna rejonu jaworowskiego. 12 946 mieszkańców (2020)[1], dla porównania w 2001 było ich 13 285[2].
 Ratusz | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Obwód | |||||
| Rejon | |||||
| Prawa miejskie |
1569 | ||||
| Burmistrz |
Ihor Hrabowski | ||||
| Powierzchnia |
23,35 km² | ||||
| Wysokość |
229 m n.p.m. | ||||
| Populacja (2020) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Nr kierunkowy |
+380 3259 | ||||
| Kod pocztowy |
81000 | ||||
Położenie na mapie Ukrainy  | |||||
Położenie na mapie obwodu lwowskiego  | |||||
 49°56′23″N 23°23′09″E/49,939722 23,385833
| |||||
| Strona internetowa | |||||
Znajduje tu się stacja kolejowa Jaworów, położona na linii Zatoka - Jaworów.
Historia
edytujPierwsza wzmianka pochodzi z roku 1436[3]. Wzmianki z lat 1376[4] i 1408[5] są błędne (dokument 1376 nie wymienia Jaworowa[6]; dokument 1408 jest błędnie datowany – został on wystawiony 1478 lub w 1488 r.[7]). Miasto królewskie położone było w XVI wieku w województwie ruskim. W 1569 roku Jaworów otrzymał prawa magdeburskie od króla Zygmunta II Augusta. Znajdował się tu zamek wybudowany w XIV wieku. W tej rezydencji król Jan III Sobieski w 1683 roku otrzymał gratulacje od papieża Innocentego XI po zwycięstwie nad Turkami pod Wiedniem[8]. Resztki zamku Sobieskiego służyły w okresie zaborów za areszt.
W Jaworowie w roku 1619 wydrukowana została sztuka dramatyczna Jakuba Gawatha pt. Tragaedia, albo Wizerunk śmierci przeświątego Jana Chrzciciela, przesłańca Bożego.
W ciągu XVIII w. Jaworów stał się sporym ośrodkiem handlowym i rzemieślniczym (obuwniczym) na szlaku Lwów – Jarosław. W okresie zaborów był miastem powiatowym w austriackiej prowincji Galicja. Z końcem XVIII w. notował Ewaryst Andrzej, hr. Kuropatnicki w swym "Opisaniu królestw Galicyi i Lodomeryi": Miasto przedtym wielkimi stawami i bogatym probostwem sławne, teraz ozdobnym browarem i olendernią, w której sery szwajcarskie robią, zdobi się. (...) Rzemieślników: stolarzy, tokarzy, snycerzy i gancarzów nieprzejrzana moc jest, gdyż przedmieścia więcej mili rozciągają się[9].
W 1908 założono gimnazjum w Jaworowie[10]. W 1914 roku miasto liczyło 10 500 mieszkańców (w tym 1500 Polaków, 2700 Żydów, dużą społeczność stanowili Czesi[potrzebny przypis]). W okresie Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej Ukraińcy zamordowali w Jaworowie 17 Polaków, po wcześniejszych torturach i próbie wymuszenia na nich przyznania się do rzekomego spisku wobec nowej władzy ukraińskiej[11]. 4 czerwca 1922 roku w ramach pierwszego wystąpienia UWO zdetonowano bombę pod koszarami Policji Państwowej[12].
W okresie dwudziestolecia międzywojennego w Jaworowie mieściła się polska Państwowa Szkoła Przemysłu Drzewnego. W 1926 roku w Jaworowie została zorganizowana Szkoła Podoficerów Zawodowych Kawalerii, której pierwszym komendantem został major Tadeusz Komorowski, późniejszy generał dywizji, komendant główny Armii Krajowej i Naczelny Wódz. W drugiej połowie lat 30. XX wieku do Jaworowa została przeniesiona ze Lwowa Kadra 6 Dywizjonu Taborów.
Do września 1939 roku miasto powiatowe w województwie lwowskim.
25 czerwca 1941 roku zdobyty przez Wehrmacht[13]. Po zajęciu miasta przez Niemców Ukraińcy dokonali pod koniec czerwca 1941 roku pogromu Żydów[14]. Ukraińska milicja wraz z hitlerowcami zniszczyła synagogę, bito i zabijano Żydów. Działacze OUN-B ogłosili deklarację odnowienia państwa ukraińskiego[15]. Także w tym czasie[14] (względnie w lipcu 1941[13]) Policja Bezpieczeństwa rozstrzelała 15 Żydów wskazanych przez Ukraińców[14]; miał być to odwet za zabójstwa na miejscowych[13]. Podczas okupacji Niemcy dokonali zagłady ludności żydowskiej Jaworowa. Największa akcja eksterminacyjna w 1942 roku miała miejsce w listopadzie – Gestapo wywiozło 1,3 tys. osób do obozu śmierci w Bełżcu a na miejscu zostało zabitych 400[14]-500[13] osób. Po tej akcji utworzono w Jaworowie tzw. getto wtórne, do którego zwieziono Żydów z okolicznych miejscowości, łącznie około 6[14]-7[13] tys. osób. Z powodu fatalnych warunków panujących w getcie zimą 1942-43 roku zmarła niemal połowa jego więźniów[13]. Tych, którzy przeżyli zimę, gestapo rozstrzelało w kwietniu 1943 roku w lesie w Porudnie, jedynie 200 osób przeniesiono do obozu janowskiego[13][14]. Po wojnie za pomoc Żydom Instytut Jad Waszem uhonorował tytułami Sprawiedliwych wśród Narodów Świata następujących polskich mieszkańców Jaworowa: Maria Burdowa[16] oraz Józef, Anna, Emil i Ferdynand Róziewiczowie[17].
Pod okupacją niemiecką w Polsce siedziba gminy Jaworów[18].
Podczas czystki etnicznej w Małopolsce Wschodniej Jaworów był miejscem do którego ściągali polscy uchodźcy w okolicznych miejscowości[19] i skąd później ewakuowali się dalej na zachód[20]. Tych, którzy zostali, w większości ekspatriowano w 1945 roku[21].
Silnie zbombardowany[22], 24 lipca 1944 roku Jaworów został zajęty przez Armię Czerwoną[23]. 16 sierpnia 1945 na mocy traktatu granicznego pomiędzy Tymczasowym Rządem Jedności Narodowej a rządem ZSRR włączony do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w składzie ZSRR.
27 maja 1947 roku ukraińskie podziemie wysadziło w powietrze pomnik Lenina[24].
W latach 60-90. XX wieku pod Jaworowem eksploatowano bogate złoża siarki (Jaworowskie Zagłębie Siarkowe). Po upadłym kombinacie pozostały wyrobiska i zdegradowane tereny pomiędzy Jaworowem a Nowojaworowskiem[21].
Od 1991 na terytorium niepodległej Ukrainy.
Rada Miejska Jaworowa w 2011 roku nadała honorowe obywatelstwo miasta Jaworowa Stepanowi Banderze i Romanowi Szuchewyczowi[25].
W Jaworowie działa oddział Towarzystwa Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej[26].
Zabytki
edytuj- cerkiew pw. św. Jura z przełomu XIX i XX w.[21]
- cerkiew pw. Narodzenia Bogardzicy (1670)[21]
- cerkiew pw. Zaśnięcia Bogarodzicy (1670)[21]
- d. klasztor bazylianek (XIX w), współcześnie szpital[21].
- kościół pw. Świętych Piotra i Pawła z XVII w. Podominikański, przebudowany na początku XIX w. W latach 1945–1989 zamknięty, obecnie (2007 r.) odremontowany i czynny[21].
- ratusz (XIX w.)[21]
- synagoga została zniszczona w 1941 r.
- zamek[27]. Pozostały po nim fortyfikacje ziemne i przebudowany budynek skarbca[21].
Urodzeni w Jaworowie
edytuj- Władysław Langner – polski dowódca wojskowy, generał dywizji Wojska Polskiego II RP,
- Stepan Łukaszyk – ukraiński urzędnik, doktor nauk ekonomicznych, honorowy obywatel rejonu jaworowskiego.
- Osyp Makowej (1867-1925) – ukraiński pisarz, pedagog i krytyk literacki[21]
- Stanisław Nowakowski – polski nauczyciel, harcmistrz, komendant Rzeszowskiej Chorągwi Harcerzy (1944-1947), Przewodniczący Związku Harcerstwa Polskiego (1945),
- Wawrzyniec Żmurko – polski matematyk i wynalazca, profesor Uniwersytetu Lwowskiego i Politechniki Lwowskiej.
Ludzie związani z Jaworowem
edytuj- Jan III Sobieski – starosta jaworowski
- Stanisław Lachowicz – burmistrz Jaworowa
- Ferdynand Paar – burmistrz Jaworowa[28]
- Emil Schutt – radca namiestnictwa, emerytowany c.-k. starosta, honorowy obywatel miasta
- Jan Żółkiewski – starosta jaworowski
Pobliskie miejscowości
Przypisy
edytuj- ↑ Чисельність наявного населення України на 1 січня 2020 року. (ukr.).
- ↑ Liczby ludności miejscowości obwodu lwowskiego na podstawie spisu ludności wg stanu na dzień 5 grudnia 2001 roku. (ukr.).
- ↑ Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie. – Lwów, 1870. – T. 2 / [oprac. O. Pietruski, X. Liske]. – S. 151–154. – Nr. 85.
- ↑ Webersfeld E. Jaworów (monografia historyczna, etnograficzna i statystyczna). – Lwów, 1909. – S. 2.
- ↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 168.
- ↑ Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie. – Lwów, 1875. – T. 5 / [oprac. O. Pietruski, X. Liske]. – S. 13–14. – Nr. 11.
- ↑ Смерека Б. Документ з ранньої історії міста Яворів 14?8 року // Zaporizhzhia Historical Review. – Запоріжжя, 2019. – Вип. 1 (52). – С. 11
- ↑ Andrzej Kępiński: Ukraina - po obu stronach Dniestru. Poznań: Zysk i S-ka, grudzień 2013, s. 145, seria: Człowiek poznaje świat. ISBN 978-83-7785-346-7.
- ↑ Ewaryst Andrzej Kuropatnicki: "Geografia albo dokładne opisanie królestw Galicyi i Lodomeryi", Przemyśl 1786, s. 36
- ↑ Zygmunt Zagórowski: Spis nauczycieli szkół wyższych, średnich, zawodowych, seminarjów nauczycielskich oraz wykaz zakładów naukowych i władz szkolnych. Rocznik II. Warszawa-Lwów: Książnica-Atlas, 1926, s. 134.
- ↑ Florentyna Rzemieniuk, Unici Polscy 1596-1949, Siedlce 1998, s. 198
- ↑ Lucyna Kulińska, Działalność terrorystyczna i sabotażowa nacjonalistycznych organizacji ukraińskich w Polsce w latach 1922-1939, Kraków 2009, ISBN 978-83-7188-147-3, s. 162
- ↑ a b c d e f g Холокост на территории СССР: Энциклопедия, Red. I.A. Altman, Moskwa 2009, ISBN 978-5-8243-1296-6 s.1127-1128
- ↑ a b c d e f Jaworów - społeczność żydowska przed 1989. Wirtualny sztetl. [dostęp 2016-04-09]. (pol.).
- ↑ Grzegorz Rossoliński-Liebe, Stepan Bandera: The Life and Afterlife of a Ukrainian Nationalist. Fascism, Genocide, and Cult, Stuttgart: Ibidem Verlag, 2014, s. 168, ISBN 978-3-8382-0604-2, ISBN 978-3-8382-0686-8.
- ↑ Burdowa Maria. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-06-24]. (ang.).
- ↑ Róziewicz Józef & Anna (Kuciel); Son: Emil ; Son: Ferdynand. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-06-24]. (ang.).
- ↑ Amtliches Gemeinde- und Dorfverzeichnis fuer das GG
- ↑ Lucyna Kulińska, Dzieje Komitetu Ziem Wschodnich na tle losów ludności polskich Kresów w latach 1943-1947. Tom I. Kraków 2002, ISBN 83-88527-32-0, s. 236
- ↑ Polska i Ukraina w latach trzydziestych–czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych. Tom 4. Część druga, Warszawa-Kijów 2005, s. 1061
- ↑ a b c d e f g h i j Grzegorz Rąkowski, Ziemia Lwowska. Przewodnik po Ukrainie Zachodniej. Część III, Pruszków: Rewasz, 2007, s. 506-511, ISBN 978-83-89188-66-3, OCLC 189428719.
- ↑ Stepan Makarczuk, Straty ludności w Galicji Wschodniej w latach II wojny światowej (1939-1945), Polska-Ukraina: trudne pytania, tom 6, Warszawa 2000, s. 244
- ↑ ВОВ-60 - Сводки. [dostęp 2009-08-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-08-10)].
- ↑ Grzegorz Motyka, Ukraińska partyzantka 1942-1960, Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN, 2006, s. 518, ISBN 83-88490-58-3, OCLC 838973434.
- ↑ Jaworów i Nowojaworowsk honorują Banderę i Szuchewycza
- ↑ Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej
- ↑ Jaworów. [dostęp 14.8.14].
- ↑ Odznaczenia jubileuszowe. „Nowa Reforma”, s. 5, Nr 277 z 3 grudnia 1898.
Bibliografia
edytuj- Edward Webersfeld - Jaworów : monografia historyczna, etnograficzna i statystyczna. – Lwów : Nakł. Magistratu M. Jaworowa, druk. Wł. Łozińskiego, 1904, 82 s.
- Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. III, Warszawa, 1880–1902, ss. 519-27.
Linki zewnętrzne
edytuj- Jaworów… 1) miasto powiatowe w Galicyi, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 519.
- Historia Żydów w Jaworowie na portalu Wirtualny Sztetl
- Zamek w Jaworowie
- http://www.lubaczow.pl/go.php/pl/miasta_partnerskie/jaworow__ukraina/jaworow_galeria/art1.html|Galeria - galeria zdjęć na stronie partnerskiego miasta Lubaczowa
- Jaworów. Monografia historyczna, etnograficzna i statystyczna (1909) w bibliotece Polona