Inowłódz

Inowłódz – miasto w Polsce, w województwie łódzkim, w powiecie tomaszowskim, siedziba gminy Inowłódz, położona w Dolinie Białobrzeskiej.

W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa piotrkowskiego.

Przez miejscowość przebiega droga krajowa nr 48 Tomaszów Mazowiecki – Kozienice – Dęblin – Kock. Skrzyżowanie z drogą DW 726 do Opoczna (17 km na Południe) i Rzeczycy ( 10 km na Północny wschód ) drogą powiatową doKrólowej Woli – Lubochni (15 km na północny zachód).

Inowłódz leży w przełomowym, zwężonym odcinku doliny rzeki Pilicy. Pomiędzy Inowłodzem, a Teofilowem, na lewym zboczu doliny Pilicy, widoczne są wapienie górnojurajskie, stanowiące część zachodnią grzbietu inowłodzkiego. Bliżej osi tego wybrzuszenia, znajdują się środkowo jurajskie piaskowce zawierające rudę żelaza, widoczne w lewym zboczu doliny w pobliżu Inowłodza. Były eksploatowane tutaj na początku XIX w. i przerabiane w miejscowej hucie żelaza. Wytopu żelaza, zaniechano w czasie I wojny światowej. Na górnych krawędziach doliny znakomite punkty widokowe na: Panoramę Pilicy, Inowłodza i okolic Zakościela.

Współrzędne geograficzne: 51°31′37″N 20°13′17″E

Obecnie wieś gminna, historycznie jedno z najstarszych miast Polski, o którym pierwsze wzmianki pochodzą już z 1145 r. Inowłódz liczy sobie ponad 950 lat. Osada w miejscu obecnego Inowłodza istniała w X wieku. Z wzmianki w dokumencie z 1145 r., wynika że już wówczas istniał tam kościół (obecnie kościół filialny i pierwszy parafialny pw. św. Idziego), ufundowany przez Władysława Hermana w 1086 r. Prawa miejskie otrzymał w połowie XIV wieku od króla Kazimierza Wielkiego, który otoczył miasto murem warownym, w ich obrębie wystawił kościół parafialny p.w.św. Michała Archanioła, a poza murami na łąkach wzniósł zamek królewski, mający bronić północnej granicy Małopolski. Zamek w XVI w. przebudowała królowa Bona. W obecnej chwili Zamek Kazimierzowski został częściowo zrekonstruowany, z przeznaczeniem na cele społeczno-oświatowo-kulturalne. Zamek jest położony na trasie zalewowej Pilicy, na rzucie kwadratu, ze śladami fosy i baszt na narożach a prace archeologiczne pozwoliły na częściowe odsłonięcie zasypanych partii warownej budowli. Zamek pełnił funkcję grodu granicznego, usytuowany był na lewym brzegu rzeki Pilicy, jako centralny gród regionu, który określono mianem „cypla inowłodzkiego”, pomiędzy północno-zachodnim Sandomierskim i Mazowszem Rawskim. Co do przynależności terytorialnej Inowłodzkiego grodu, mediewiści mają odmienne zdania. Teza o przynależności do Mazowsza, wydaje się prawdopodobna tylko dla okresu zmian w połowie XI w. Od połowy XII w. powstała zależność od grodu łęczyckiego. Inowłódz należał do grupy miast królewskich. W połowie XV w. powstała kasztelania inowłodzka.

Inowłódz rozwijał się dynamicznie do potopu szwedzkiego. W 1655 r. podczas potopu szwedzkiego wojska hetmana Stefana Czarnieckiego pokonały w bitwie pod Inowłodzem wojska szwedzkie. Pod koniec XVIII w. planowano utworzenie powiatu, ale II rozbiór Polski uniemożliwił wykonanie tych planów. W 1793 r. było 300 mieszkańców (z czego 50 trudniło się rzemiosłem, głównie kowalstwem) zamieszkiwali 140 domów stało 40 parcel pustych, a w 1862 r. było 500 mieszkańców w 96 domach, w tym część domów murowanych. Od końca XVIII w. część ludności była zatrudniona przy wypalaniu wapna. W XIX w. istniała tu huta żelaza. Do czasu rozbiorów Polski Inowłódz był miastem królewskim. Prawa miejskie utracił w 1870 r. w wyniku represji carskich po powstaniu styczniowym. Niedługo potem, jeszcze w XIX w., nastąpił rozwój miejscowości, związany z odkryciem właściwości leczniczych wód mineralnych – źródła żelaziste, wapniowo-magnezowe, borowiny oraz miejscowy mikroklimat sprawiły, że Inowłódz stał się miejscowością klimatyczną, która przyciągała wielu letników. Podjęto próbę utworzenia uzdrowiska, Bernard Birenzweig zbudował tu w 1884 r. stację klimatyczno-leśną, która składała się z 6 willi w stylu szwajcarskim (budynki stacji zachowane do dziś) i z kąpielisk. Rozwój Inowłodza przerwała jednak I wojna światowa. Zabudowa miejscowości uległa w 1915 poważnym zniszczeniom. W czasie II wojny światowej lasy wokół Inowłodza były świadkami działań oddziałów partyzanckich, m.in. oddziału majora „Hubala” – Henryka Dobrzańskiego. Hitlerowcy zamierzali zmienić Inowłódz w umocniony punkt obronny, w tym celu wybudowali dużą ilość betonowych bunkrów min. schronów dla piechoty Ringstand 58 C. Błyskawiczna ofensywa Armii Czerwonej, wykazała jednak nieprzydatność tych konstrukcji.

W latach młodzieńczych w Inowłodzu-Zakościelu letnie wakacje spędzał Julian Tuwim. W swych utworach poetyckich wspomina Inowłódz i Pilicę. Jego imię nosi miejscowa szkoła, wybudowana przy jego udziale i jego kosztem wyposażona.

• Najważniejszym zabytkiem jest romański kościół obronny pw. św. Idziego, położony na wysokim, lewym brzegu Pilicy, góruje nad osadą i okolicą. Wybudowany w końcu XI w. (ok. 1086 r.) a jego fundatorem był Władysław Herman. Jak głosi legenda ufundowanie kościoła było wotum w związku z narodzinami syna – Bolesława Krzywoustego. To jedna z najstarszych budowli sakralnych w Polsce. Budowla w stylu romańskim, jednonawowa, murowana z piaskowca, na rzucie wydłużonego prostokąta z półkolistą absydą od wschodu i okrągłą wieżą od zachodu. Ponad mensą ołtarzową znajduje się cenny krucyfiks z XV w. Kościół został zrekonstruowany po zniszczeniu w czasie działań I wojny światowej przez podniesienie murów, zarówno w nawie, jak i w absydzie, oraz podniesienie wieży i zrekonstruowanie okien bliźnich; we wnętrzu zrekonstruowano emporę oraz na podstawie zachowanych reliktów ułożono posadzkę ceramiczną. Otwór wejściowy w ścianie północnej, okna wąskie zamknięte półkoliście, o szerokich rozglifieniach. W dolnej kondygnacji wieży dwie strzelnice, w górnych dwie kondygnacje biforiów – okien bliźnich. Mury zwieńczone pod okapem fryzem arkadkowym oraz profilowanym gzymsem.
  Z położonego na wysokiej skarpie kościoła roztacza się piękny widok na dolinę Pilicy.
• Także ciekawy jest kościół parafialny pw. św. Michała w centrum osady, nad rzeką. Zbudowany w 1520 r., przebudowany w XIX w. w stylu neogotyckim. Od północy portal prostokątny o gotyckim oprofilowaniu. Drzwi żelazne, okute, z herbem Jastrzębiec, z XVI w. Chrzcielnica gotycka z początku XVI w. W ołtarzu cudowny obraz Matki Bożej Bolesnej.

• Na uwagę zasługuje jeszcze budynek dawnej synagogi żydowskiej z XIX w. z cennymi polichromiami w którym obecnie mieści się sklep spożywczo-przemysłowy.

Inowłódz i okolice służyły jako plenery dla polskich filmów i seriali, m.in.:

• Popioły (1965, reż. Andrzej Wajda),
• Czterej pancerni i pies (1966–1970, reż. Konrad Nałęcki),
• Pan Wołodyjowski (1969, reż. Paweł Komorowski),
• Jak rozpętałem drugą wojnę światową (1969, reż. Tadeusz Chmielewski),
• Doktor Ewa (1970, reż. Henryk Kluba)
• Bolesław Śmiały (1971, reż. Witold Lesiewicz),
• Hubal (1973, reż. Bohdan Poręba),
• Najważniejszy dzień życia – odc. 3: Strzał (1974, reż. Sylwester Szyszko),
• Epitafium dla Barbary Radziwiłłówny (1982, reż. Janusz Majewski),
• Przyłbice i kaptury (1985, reż. Marek Piestrak),
• Sławna jak Sarajewo (1987, reż. Janusz Kidawa)
• Kanclerz (1989, reż. Ryszard Ber).
• Korona Królów (2019)

Okolice Inowłodza:

• Na lewym brzegu Pilicy, tuż poniżej Inowłodza (droga obok kościoła pw. św. Idziego), wieś Zakościele. Żywy folklor (stroje, tkaniny, wycinanki, rzeźba w drzewie, pieśni). Na wysokim zboczu, wśród sadów wille z końca XIX w., z okresu świetności inowłodzkiego uzdrowiska.
• 5 km na północ od Inowłodza wieś i leśniczówka Glina – jedna z dwu największych w Polsce hodowla bażantów, założona w 1959 r.
• Z Inowłodza wyjazd w kierunku północnym, droga prowadzi po stromym zboczu doliny Pilicy, następnie skręca w kierunku wschodnim. Pomiędzy drogą a rzeką i wsią Zakościele osobliwy krajobraz dawnych wyrobisk górniczych, łomów piaskowca, a także ślady II wojny światowej – potężne bunkry poniemieckie
• W niedalekiej odległości Liciążna, rezerwat Żądłowice i Rzeczyca, a także sosnowe lasy spalskie: wysokie do 30 m, o prostych, gładkich, mało zbieżystych pniach, drzewa mające prawie 250 lat. Sosny, posąg żubra oraz zbiór trofeów myśliwskich w jednym z domów wczasowych są turystycznymi atrakcjami Spały.
• Rezerwat „Spała” położony jest po obu stronach Pilicy, 1 km na wschód od Spały. Utworzony w 1958 r. ma powierzchnię 57,5 ha. Ochronie podlega naturalny las liściasty z domieszką sosny oraz jodły na północno-wschodniej granicy zasięgu tego gatunku. Głównym zespołem roślinnym rezerwatu jest grąd wysoki: liściasty las o złożonej strukturze piętrowej. Górne piętro drzewostanu tworzą 200 – 250-letnie dęby z domieszką sosny i jodły, w niższym piętrze drzew przeważają graby, którym towarzyszy dąb, klon, jawor, lipa drobnolistna, świerk, jodła. Gęste podszycie i bujne runo zawiera rzadkie gatunki roślin, np. wawrzynek wilczełyko, trawę żubrówkę wonną, bniec czerwony i inne. Ozdobą rezerwatu są ostoje dębów o obwodzie 3 – 4 m, podobnych rozmiarów dęby spotykamy w Spale na brzegu lasu nad rzeką Gać.

Tomaszów Mazowiecki

• „Niebieskie Źródła” rezerwat przyrody nieożywionej i ożywionej położony na prawym brzegu Pilicy naprzeciw przedmieścia Brzustówka. Utworzony w 1961 r. już w okresie międzywojennym traktowany był jako rezerwat. Powierzchnia 29 ha w tym 6 ha wód, bardzo interesujące wywierzysko, piękne źródło krasowe. Woda źródlana jest bardzo czysta, dlatego na dnie, 2,5 m pod powierzchnią wody widać doskonale pulsujące piaszczyste dno. Promienie świetlne po odbiciu od białego dna, sprawiają że źródła widzimy w postaci plam bardzo żywej niebieskiej barwy o różnych odcieniach, zależnych od pogody – to jest przyczyna sławy „Niebieskich Źródeł”.
  Ponadto woda ma stałą temperaturę ok. 9 st. C niezależnie od pory roku, zatem nawet w najmroźniejsze zimy źródła nie zamarzają.

Leon Łomiński: Inowłódz i Spała: szkic historyczny, Lublin 1925

Konrad Rybicki: Skarby przyrody i kultury Spalskiego Parku Krajobrazowego, Oficyna Wydawnicza, Łódź 2003, ISBN 83-902272-3-1.

Bohdan Olszewski: Wieczory nad Pilicą: impresje historyczne, Wydawnictwo Literatura, Łódź 2009, ISBN 9788376720845.

Krystyna Ratajska: Julek: podróże do krain wyobraźni Juliana Tuwima, Dom Wydawniczy Księży Młyn, Łódź 2013, ISBN 9788377290989.

Andrzej Kobalczyk: Z letnikami nad Pilicę: Inowłódz, Dom Wydawniczy Księży Młyn, Łódź 2017, ISBN 9788377293737.